PR-ın tarixi haqqnda

PR termininin ilk dəfə ABŞ prezidenti Tomas Cefersonun istifadə etdiyi deyilir. 1807-ci ildə o  «Konqresə 7-ci Müraciət»inin qaralamasında ilk dəfə olaraq ictimaiyyətlə əlaqələr – PR terminini işlətmiş­di. Bu termin altında o, ölkə miqyasında hökumətə inam ab-havasının yaradılmasını və bu işdə siyasi in­stitutların səylərinin artırılmasını başa düşürdü.
Amma, terminin özünün bilavasitə istifadə edilməməsi heç də o demək deyildi ki, qədimdə icti­maiyyətlə əlaqələrə diqqət yetirilmirdi. Qədim Yuna­nıstan və Qədim Roma  mədəniyyətlərində ictimai rəyə böyük diqqət ayrılırdı. Qədim Romada ictimai rəyə münasibət «vox populi – vox dei», yəni, «xalqın səsi – Allahın səsidir» şüarında açıq-aydın görünür.
Frenk Cefkins isə PR elementlərinə müqəddəs kitablarda da rast gəlir: «Həmçinin demək olar ki, dünya dinlərinin müqəddəs kitabları – qədim mirzələrin öz dinlərinin məzmununu çatdırmağa cəhd etdikləri Public Relations formasıdır. Kommunikasiyanın bu tipi qulların satılması və ya Kolizeydəki hadisələrdən bəhs edən yunan və ya roma reklamları formasında tapılan erkən əmanətlərdən daha qədimdir».
İctimaiyyətlə əlaqələr sa­hə­si­nin inkişaf mərhə­lələrinə diqqət yetirdikdə demək olar ki, yarandığı an o əsasən siyasi istiqamətə üstünlük verib. Çünki o za­man ABŞ-­da ictimai rəyi öz tərəfinə çəkməkdə əsasən siyasətçilər maraqlı idi­lər. Ancaq getdikcə siy­asətin payı burada azalmağa başladı ki, bu da ABŞ-da sosial-iqtisadi dəyişikliklərlə əlaqədar idi. Yəni, nə­həng şəhərlərin formalaşması, korporasiyala­rın meydana gəlməsi, ka­pi­talın şəxsi sektorda cəmləş­məsi — bunların hamısı son nəticədə ki­çik sahibkarla­rın, fermerlərin və fəhlələrin hüquqlarını pozurdular. Sözsüz ki, bu da  narazılıqlara səbəb olurdu. Ta­rixə diqqət yetirsək gö­rərik ki, həmkarlar ittifaqları­nın fəaliyyətinin güclənməsi də məhz bu dövrə təsadüf edir.
19-cu əsrin 30-cu illərində ABŞ-da PR-ın inkişafı üçün çox işlər görülmüşdü. Dünyanın heç bir başqa ölkəsində bu say­da qəzet nəşr edilmirdi. Bunun nəti­cəsi kimi yeni ixtisas  sahibləri — press-agen­tlər — mətbuatla əla­qələr quran şəxs­lər — meydana çıxdı. Getdikcə, on­lar press-agentliklərdə birləşirdilər və işgüzar dairələrə mətbuatla iş xid­mə­tini təklif edirdilər. 1900-cı ildə Amerikada ilk Publicity Bureau ya­ran­dı.
Müasir PR-ın yaradıcılarından biri ki­mi amerikalı jurnalist Ayvi Linin adı çə­kilir. 1903-cü ildə PR-la məşğul ol­ma­ğa başlayan Li sonralar hamımızın yax­şı tanıdığı Con Rokfellerlə işləməli olur. Rokfellerin Liyə müraciət etməsinin səbəbi İda Tarbel adlı amerikalı jurnalistinin «Standart-Oyl Kompaninin Tarixi» adlı silsilə məqalələri olmuşdu. Bu məqalələrdə Con Rokfellerin rəhbərlik etdiyi bu şirkətin çirkin rəqabət metodları sərt tənqid edilmişdi. Elə neft maqnatının özü də tənqiddən kənarda qalmamışdı. Məqalələrin yaratdığı ictimai rezonans C.Rokfellerin reputasiyasına ciddi ziyan vururdu. Bu da öz növbəsində işlərin gedişinə təsir edirdi. Kompanyonlarla münasibətlər pisləşir, firmadaxili vəziyyət  mürəkkəbləşməyə başlayırdı. Hətta ailə daxilində münaqişələr də yaranmışdı.
İctimai təzyiq altında ABŞ konqresi tanınmış «trestlərəleyhinə qanunvericilik» qəbul etməli olmuşdu. Bir sıra şirkətlər cəzalandırıldı. Rokfeller özü sonradan bildirirdi ki, düşdüyü çətin vəziyyətdə Ayvi Liyə müraciət etməsi ömründə ən əlamətdar hadisələrdən biri olub. Kiçik bir müddət ərzində Ayvi Li­nin fəaliyyəti nəticəsində ictimai rəy­də «acgöz, simic qoca kapitalist» kimi ta­nınan Rokfeller «körpə­ləri şirniyyata qo­naq edən, xeyriyyəçiliyə milyonlar xərc­ləyən sadəlövh qoca»ya çevrilir.
Ayvi Li tək Rokfellerlə işləməyib. O, tanınmış aviator Çarlz Lindberqə publikanı uçuşlardan qorxmamağa inandırmağa kömək edib, Nyu-Yorkun meri vəzifəsinə namizədlə və prezident seçkiləri zamanı Demokratlar partiyasının press-bürosu ilə işləyib.
Onu da qeyd edək ki, Ayvi Li PR fəaliyyətinin bəlkə də ilk əxlaq kodeksinin müəllifi olub. 1907-ci ildə o «Prinsiplər haqqında Bəyannamə» hazırlayır. Deklarasiyada bildirilir ki, «Bizim məqsədimizin məğzi işgüzar dairələr və ictimai institutlar adından ictimaiyyət üçün maraq kəsb edən məsələlər barədə vaxtında və dəqiq informasiyaları ABŞ ictimaiyyəti və mətbuatına açıq və səmimi çatdırmaq­dadır».
İlk vaxtlar fəaliyyətini «publicity» adlandıran Li vəzifəsini mətbuatla işin aparılmasında görürdü (mass media relations). Buna baxmayaraq Bəyannamədə ictimaiyyətlə əlaqələr üzrə məsləhətçinin vəzifələri də açıq-aydın sezilir. PR üzrə məsləhətçinin vəzifəsini o «insanları onların inamını axtaran şirkətlərin idarə heyətinin səmimi məqsədlərinə inanmağa həvəsləndirmək»də görürdü. Public Relations terminini o, ilk dəfə 1919-cu ildə istifadə edib.
PR barədə ilk kitab 1923-cü ildə işıq üzü görüb. «İctimai rəyi kristallaşdırarkən» («Crystallizing Public Opinion») adlı kitabın müəllifi PR-korifeylərindən biri, psixoanaliz korifeyi Ziqmund Freydin bacısı oğlu Edvard Berneyz idi. Birinci dünya müharibəsi zamanı təşviqatla məşğul olan E.Berneyz sonradan qazandığı təcrübəni sülh dövründə istifadə etməyə başladı. Elə həmin il Berneyz Nyu-York Universitetində açılmış «Public Relations» fakultəsində PR təcrübəsi və əxlaqı mövzusunda mühazirələr kursu oxumaqa başlayıb.
Onu da qeyd edək ki, o vaxtlar PR, publicity və ya press agent terminləri arasında elə də böyük fərq qoymurdular. Çoxları üçün PR termini təşviqat termini ilə eyniləşdirilirdi. Berneyz isə artıq o dövrlərdə qeyd edir ki, bunlar arasında «…fərq tək terminoloji deyil. Bu (PR nəzərdə tutulur — müəllif) tamam başqa fəaliyyət növüdür, həm yanaşması, həm də icrasına görə. Publikanın məlumatlandırılması və inandırılmasını birtərəfli küçə kimi təsəvvür etsək PR bu subyektlərin üstəlik münasibətlərini də tənzimləyən ikitərəfli küçədir…».
Maraqlı fakt kimi göstərmək olar ki, E.Berneyz nəinki ABŞ prezidentlərindən, həmçinin Hitler və Frankodan onlarla işləmək dəvəti almışdı. PR-korifeyi adı çəkilən son iki şəxslə işləməkdən imtina etmişdi. O da məlumdur ki, onun kitabı Gebbelsin stolüstü kitablarından biriimiş.
1930-cu illərdən etibarən seçki kam­paniyaları ilə məşğul olan yeni ix­ti­sas yaranır — bunu siyasi tex­noloq da adlandırmaq olar, siyasi kon­sul­tant da. Bu ixtisasın yaranması on­suz­ da təşkilati və ideoloji ba­xımdan zəif par­tiyaların bu dövrdə daha da zəif­lə­mə­si ilə əlaqədar idi. Misal üçün, Ka­li­for­ni­ya ştatında yerli hakimiyyətin aktiv şə­kildə sosial sahədə apardığı is­la­hat­lar öz bəhrəsini verməyə baş­la­mış­dı ki, bu da partiyaların ka­sıb­la­ra arxalanmasını qeyri mümkün edir­di. Bundan savayı, «böyük depressiya» zamanı Kaliforniyaya ölkənin baş­qa yerlərindən güclü əhali axını və Kaliforniyanın özündən axın elek­toral dav­ranış modellərini alt-üst edirdi. Artıq partiya və ya qrup mən­subiyyəti prinsipləri rol oynamırdı. Yeni kommunikativ tex­no­lo­gi­ya­lara ehtiyac var idi. Həmin zaman Uayteker və Bakster adları çox po­pulyar idi. Onların yaratdığı «Kampeyn İnkorporeyted» firması 20 il­lik fəaliyyətləri ərzində apardıqları 75 kampaniy­adan 70-ində qalib gəl­mişdilər.

Чумиков А.Н. Эюстярилмиш ясяри. С.19.

0 şərh