Planetlərin peykləri

Əvvəllər Günəş sistemində olan cismlərin peykləri haqqında yerüstü teleskopların köməyilə aparılmış müşahidələrin nəticələri əsas götürülürdü. indi kosmik gəmilər Plutondan başqa qalan planetlərin çox yaxınlığından keçərək həmin sistemlərdə olan təbii peyklər haqqında dəqiq mə'lumat vermişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Günəşə yaxın iki planetin Merkuri və Veneranın peyki yoxdur. Yerin yeganə peyki isə Aydır və onun dövretmə müddəti 27,32 sutkadır. Yerdən Aya qədər məsafə dəyişir, orta hesabla bu qiymət 384000 kmdir. Ayın radiusu 1738 km, kütləsi Yerinkindən 81 dəfə azdır.

1877-ci ildə ABŞ alimi A.Xoll tərəfindən Marsın iki peyki kəşf olundu. Qədim Yunan əfsanəiərində Mars müharibə Allahının adı olduğundan onun insanlara bəxş etdiyi də qorxu və dəhşətdir. Bu səbəbdən də Qırmızı planetin peyklərini Fobos və Deymos adlandırdılar. Marsın peyklərinin ölçüləri çox kiçikdir: onları ellip­soidal formada (yumurta kimi) hesab etsək Fobos 14x11x10 km, Deymos isə 8x6x6 km ölçülərə malikdir.

1610-cu ildə Qalileo Qaliley ilk teleskopunu düzəldib Yupiterə baxdı. O, palanetin dörd peykinin olduğunu kəşf etdi. 1614-cü ildə astronom Simon Mariusun təklifi ilə bu peyklər Qaliley peykləri adlandırıldı. \ XX əsrin əvvəllərinə qədər Yupiterin bir neçə pey­ki mə'lum idi. Hazırda Yupiterin 16 peyki mə'lumdur. Onlardan ən böyüyü Qanimed (radiusu 2631 km), ən kiçiyi isə 1974cü ildə Koval tərəfindən kəşf olunmuş Leda adlanır (radiusu 8 km).
Günəş sisteminin peykləri

Yupiterin bir neçə peyki Metida (Metis), Adrasteya, Teba (Fiva) «Voyacer» planetlərarası kosmik stansiyasının uçuşu zamanı aşkar edilmişdir. Bu peyklər planetə çox yaxın olduqlarından onları yerüstü müşahidələr zamanı seçmək mümkün olmur. Günəşdən məsafəsinə görə Yerə nisbətən 9 dəfə uzaqda olan Saturn planetinin 18 peyki var.

1655-ci ildə Huygens (Hollandiya) cismləri 92 dəfə boyüdə bilən teleskopu ilə Saturnun halqalarının olduğunu və planetin ətrafında onun böyük peyki olan Titanı (radiusu 2575 km) kəşf etdi.

1672-ci ildə Kassini (Fransa) Reyi, 1684cü ildə o, Tefiya (Tetis, Fetida) və Dionanı kəşf etdi.

1789-cu ildə Saturnun müşahidələri zamanı Herşel (Böyük Britaniya) onun Mimans və Enselad adlandırılan peyklərini kəşf etdi. 1966-cı ildə Dolfyus (Fransa) Yanus peykini aşkar etdi. Planetin Atlas (Atlant), Prometey, Pandora, Erimetey, Telesto, Kalipso peykləri Voyacerin köməyi ilə 1980-ci ildə kəşf olunmuşdur. Saturnun sonuncu peyki 1990-cı ildə Şolder tərəfindən kəşf olunmuşdur və Pan adlanır. Onun ölçüləri və dövretmə periodu hələlik tə'yin edilməmişdir. Satur­nun ən kiçik peykinin ölçüsü 12 kmdir.

Yerə nəzərən Günəşdən 19 dəfə uzaq olan Uranın 17 peyki var. Bu xüsusiyyətinə görə o, Yupiteri ötmüşdür.

Uranı kəşf etmiş Herşel onun Titaniya peykini də 1787-ci ildə aşkar etmişdir.

«Voyacerin uçuşuna qədər Uranın beş peyki mə'lum idi. Kosmik stansiyanın köməyi ilə 1986-cı ildə planetin Kordeliya, Ofeliya, Bianka, Kressida, Dezdemona, Cülyetta, Porsiya, Rozalinda, Belinda və Pak olmaqla 10 ədəd yeni peyklərinin olması aşkar edildi. Uranın sonuncu iki peyki 1997-ci ildə Qledmen, Nikolson və b. tərəfindən kəşf olunmuş, Kaliban və Sikoraks adlanır.

Uranın ən böyük peykləri Titaniya (radiusu 790 km), ona yaxın olan Oberondur (radiusu 758 km). Planetin kiçik ölçülü peykləri çoxdur. Bunlar „Voya­cer“ tərəfindən müşahidə olunmuş və adları sadalanan peyklərdir (radiusları 20кЗО km).

Uranın peykləri sistemində Şekspir qəhrəmanlarının adları əbədiləşdirilmişdir. Məsələn, Oberon elflərin (elf Almaniya və Skandinaviya əsatirində pəri) çarı, Titaniya onun həyat yoldaşı idi. Ən'ənəyə sadiq qalaraq yeni kəşf olunmuş Uran peyklərinə də Şekspirin „Tufan“ dramından Sikoraks və Kaliban personajının adları verildi.

1846-cı ildə Adams və Leverye tərəfindən kəşf olunmuş Neptun planetinin 8 peyki mə'lumdur. Bu peyklərdən altısının kəşfi „Voyacer“ stansiyasının adı ilə bağlıdır.

1989-cu ilədək Neptunun iki peyki mə'lum idi: Tri­ton (radiusu 1350 km) və Nereida (radiusu 170 km) „Voyacer“ stansiyasının köməyilə kəşf olunmuş Nayada, Talassa, Despina, Qalateya, Larissa və Proteysun ölçüləri 27 kmdən 200 kmədək çatır.

Pluton 1930-cu ildə Tombo tərəfindən kəşf olunmuşdur. Bu planetin olması haqqında dəqiq fikri Persival Lovell söyləmişdir. Ona görə də transneptun planeti kəşf olunduqdan sonra onu alimin şərəfinə PL kimi işarə etdilər.

1978-ci ildə ABŞ alimi Kristi Plutonun fotolarındakı asimmetriyaya əsasən onun peykinin olduğunu sübut etdi. Plutonun peykinə qəribə ad verdilər: ölənlərin ruhunu yerin altındakı şahlıqlardan keçirən Xaron. Bə'zən ona kölgədaşıyan da deyirlər. Plutonun yaxınlığından bu günədək heç bir kosmik stansiya keçməmişdir. 1993-1994cü illərdə PlutonXaron sistemi orbital Habbl teleskopu vasitəsilə tədqiq olunmuşdur; Xaronun bir neçə fiziki xarakteristikaları tə'yin edilmişdir.

Bu gün Günəş sistemi cədvəlində 60-dan çox peykin olması göstərilir. Ola bilsin ki, gələcəkdə buraya daha başqa adlar daxil edilsin. Günəş sisteminin peykləri ilə bağlı maraqlı hadisələr baş verir. Məsələn, Marsın peyklərindən böyüyü və yaxını Fobosdur. O, Qərbdə çıxıb, Şərqdə batır. Fobosun dövretmə müddəti Marsın öz oxu ətrafında fırlanma dövründən kiçikdir. Yə'ni o, Mars səmasında bir sutkada iki dəfə çıxır və iki dəfə batır.

Planetlər sistemindəki peyklər içərisində ən böyük dolanma dövrünə malik Uranın peyki Sikoraksdır (1289 sutka).

Ədalət ƏTAYİ,Fizika-riyaziyyat elmləri namizədi
Mənbə Elm və Həyat jurnalı

 

PLANETLƏRİN PEYKLƏRİ

 

Planetlər

Peykin sayı

Peykin adı

Kəşf olunduğu tarix

Planetdən

olan orta

məsafə

(min kmlə)

Ölçüsü

(radiusu km-lə)

Dövretmə

periodu

(sutkalarla)

 
 
 
 

Yer

 

Ay

 

384.4

1738

27.32

 

Mars

1

Fobos

1877, A.Xoll

9,378

14x11x10

0,319

 

 

2

Deymos

23,459

8X6X6

1,263

 

 

Yupiter

1

Metida

»Voyacer"

127,96

?x20x20

0,295

 

 

 

(Metis)

1979

 

 

 

 

 

2

Adrasteya

 

128.98

12x10x8

0,298

 

 

3

Amalteya

1892, Barnard

181.30

135x82x75

0.496

 

 

4

Teba (Fiva)

1975, Koval

221,90

7x55x45

0.674

 

 

5

İo

1610, Qaliley

421.60

1815

1,769

 

 

6

Avropa

 

670.90

1569

3.551

 

 

7

Qanimed

 

1070.0

2631

7.155

 

 

8

Kallisto

 

1883

2400

16,669

 

 

9

Leda

1974, Koval

11094

8

238,72

 

 

10

Himaliya

1904, Perrin

11480

90

250,57

 

 

11

Lisiteya(Liziteya)

1936,Nikolson

11120

20

259,22

 
 

 

12

Elara

1904, Perrin

11737

40

259,22

 

 

13

Ananke

1951, Nikolson

21200

15

631

 

 

14

Karme

1938, Nikolson

22600

22

692

 

 

15

Pasife

1908, Mellott

23500

35

735

 

 

16

Sinope

1914, Nikolson

23700

20

758

 

Saturn

1

Pan

1990, Şolder

133,58

 

-

 

 

2

Atlas(Atlant)

1981 «Voyacer»

137,64

19x19x14

0,602

 

 

3

Prometey

1981, «Voyacer»

139,35

70x50x37

0,613

 

 

4

Pandora

 

141,7

55x43x33

0,629

 

 

5

Epimetey

 

151,42

70x58x50

0,694

 

 

6

Yanus

1966, Dolfyus

151,47

110x95x80

0,695

 

 

7

Mimas

1789, Herşel

185,54

197

0,942

 

 

8

Enselad

 

238,04

251

1,370

 

 

9

Tefiya

1684, Kassini

294,67

524

1,888

 

 

10

Telesto

1980, Smit və b

294,67

2x12x11

1,888

 

 

11

Kalipso

 

294,67

15x13x8

1,888

 

 

12

Diona

1684, Kassini

377,42

559

2,737

 

 

13

Yelena

1980, Lakeşo

378,06

18x?x15

2,739

 

 

14

Reya

1672, Kassini

527,04

765

4,518

 

 

15

Titan

1655, Hüygens

1221,86

2575

13,945

 

 

16

Hiperion

1848,Bonda və b.

1481,1

175x120x100

21,276

 

 

17

Yapet

1671, Kassini

3561,3

718

79,331

 

 

18

Feba

1898, Pikerinq

12954,0

 

550

 

Uran

1

Kordeliya

1986, «Voyacer»

49,771

20

0,335

 

 

2

Ofeliya

 

53,796

25

0,378

 

 

3

Bianka

 

59,160

25

0,435

 

 

4

Kressida

 

61,776

30

0,464

 

 

5

Dezdemona

 

62,675

30

0,474

 

 

.6

Cülyetta

 

64,350

40

0,474

 

 

7

Porsiya

 

66,090

40

0,513

 

 

CO

Rozalinda

 

69,942

30

0,561

 

 

9

Belinda

 

75,256

30

0,624

 

 

10

Pak

 

86,006

80x85

0,762

 

 

11

Miranda

1948, Koyper

129,8

243x237x235

1,414

 

 

12

Ariel

1851, Lassel

190,90

578

2,520

 

 

13

Umbriel

 

266,31

587

4,144

 

 

14

Titaniya

1787, Herşel

436,3

790

8,706

 

 

15

Oberon

 

582,4

758

13,463

 

 

16

Kaliban

1997, Qledmen;

7200

40

579

 

 

17

Sikoraks

 

12200

80

1289

 

Neptun

1

Nayada

1989 «Voyacer»

48,0

27

0,296

 

 

2

Talassa

 

50,0

40

0,3131

 

 

3

Despina

 

52,5

90

0,3333

 

 

4

Qalateya

 

62,0

75

0,429

 

 

5

Larissa

 

13,6

95

0,554

 

 

6

Proteus

 

117,6

200

1,12

 

 

7

Triton

1846, Lassel

354,612

1350

5,9

 

 

8

Nereida

1949, Koyper

5511,2

170±25

360,12

 

Pluton

1

Xaron

1978, Kristi

19,64

596

6,387

 

 

0 şərh