Xristianlığın tarixi köklərinə və yaranmasına diqqət yetirdikdə, onun bir tərəfdən qədim yəhudi dininə, başqa bir tərəfdən isə antik dövr dünyagörüşü və fəlsəfəsi ilə sıx surətdə əlaqədar olduğu məlum olur. Bununla yanaşı başqa dini ənənələrin (məs. mitraizmin) də xristian təliminin formalaşmasında təsiri olmuşdur.
Tarixdən məlum olduğu kimi, I əsrdə yəhudi dövləti Roma imperiyası tərəfindən işğal edilmişdi. Bundan sonra yəhudi cəmiyyəti parçalanmışdı və dərin böhran içində idi. Yəhudilər də Roma imperiyası tərəfindən işğala məruz qalmış bütün xalqlar kimi azadlığa can atırdılar. Çünki imperiyada hər addımbaşı ədalətsizlik və istibdad hökm sürməkdə idi. Nəticədə isə, imperiyadaxili çəkişmələrin sayı artır, cəmiyyətin təbəqələşməsi və parçalanması getdikcə daha da dərinləşirdi. Bütün bu proseslər yəhudi cəmiyyətində özünü daha da qabarıq şəkildə göstərirdi.

Bu cür acınacaqlı vəziyyətdən çıxmaqdan ötrü imperiyada yaşayan xalq kütlələri öz ümidlərini daha çox dinlərə bağlayırdılar. Bu səbəbdən də yəhudi xalqı arasında İsraili xilas edən Məsihin gəlməsinin yaxın olduğu ideyası geniş yayılmışdı. Hətta o zamanlar bir neçə şəxs özlərini peyğəmbər elan edərək üsyan etməyə cəhd etsələr belə, sonda fəaliyyətləri məğlubiyyət ilə nəticələnmişdi.

Bu cür gərgin ictimai-siyasi vəziyyətdə, yəhudilər arasında İsa adlı bir adam peyğəmbərlik edərək, bir sıra yeni dini və etik prinsipləri ifadə etmişdir. O, qədim yəhudi dininin bəzi müddəalarına yeni baxışlarla çıxış etmişdir. Rəvayətlərə görə İsa özünü bir Məsih kimi təqdim etmişdi. İsa peyğəmbərin bizim zəmanəmizə gəlib çatmayan, İncil adlı İlahi Kitab gətirdiyi haqqında rəvayətlər olsa da, əslində bu kitab yalnız şifahi olaraq onun tələbələrinə (həvarilərə) məlum idi. Çünki bugün mövcud olan müxtəlif İncil adlı kitabların İsadan sonra yunan dilində yazıldıqları heç də sirr deyildir. Halbuki İsanın yunan dilində danışa bilməsi haqqında heç bir dəlil yoxdur. 

İsanın fəaliyyətindən narazı olan yəhudi kahinləri çox çəkmədi ki, İsanı öldürmək fikrinə düşdülər və bu işi həyata keçirmək üçün Roma imperiyasının Fələstində olan canişininə müraciət etdilər. Məqsəd isə İsanın İsraili xilas edən Məsih olmadığını sübut etmək idi. Belə ki, məğlub olan adam Məsih ola bilməzdi.Məsihyalnız xalqı xilas edən adam olmalı idi. Bu məqsədlərinə nail olmaqdan ötrü isə, onlar az sonra elan etdilər ki, İsanı tutub mühakimə etdikdən sonra çarmıxa çəkərək edam etmişdirlər. Belə bir hadisənin baş verdiyinin, hətta şahidlərinin belə olduqları barədə məlumatlar xristian ənənəsində də öz təsdiqini tapdı.

Lakin, eyni zamanda, İsa-nın ölümü xəbərinin həqiqətə uyğun olmaması da iddia edilirdi. Belə ki, İsanın ardıcıllarının bir hissəsi onun ölümünə inanmırdılar. Onlardan bəziləri deyirdilər ki, İsanın çarmıxda olması yalnız müəyyən adamların gözünə görsənmişdir və xəyaldan başqa bir şey deyildir. Əslində isə o edam edilməmişdir. Bu fikrə yaxın mülahizələr irəli sürən başqa qruplar isə hesab edirdilər ki, İsa həqiqətən də edam olunmayaraq edamdan qabaq qeyb olduğundan onun yerinə başqa bir adam edam olunmuşdur. Qeyd edək ki, bu cür fikirin əks olunduğu II əsrə aid olan «Böyük Sifin ikinci risaləsi» adlı apokrifik İncil Misirdə tapılmışdır. Bir çox apokrifik İncillərdə isə İsa adi insani həyat tərzi aparan bir peyğəmbər kimi təsvir olunur. Onun hətta bir qadınla evlənməsi haqqında işarəlarə də rast gəlmək olar. 

Beləliklə, İsanın ardıcılları arasında onun ölümü, və ya qeybə çəkilməsi haqqında vahid fikir yox idi. Daha sonralar İsanı artıq peyğəmbər kimi qəbul etmiş bəzi yəhudilər, öz əqidələrini Roma imperiyasının müxtəlif yerlərində yaymağa başladılar. Belə ki, çoxlu sayda dini dəvətçilər bu işi həyata keçirməyə başladı. Nəticədə isə, dərin mənəvi böhran keçirən Roma imperiyasının müxtəlif sosial təbəqələri arasında yeniləşmiş yəhudi dininə meyillər günü-gündən artmağa başlamışdı.

Bu qəbil dəvətçilərdən biri, təlimin yayılması işində böyük rolu olan Şaul (Pavlus) adında bir yəhudi olmuşdur. O, əvvəlcə Antioxiyada(Antioxiya – qədim Suriyada şəhər (müasir Türkiyənin Antakya şəhəridir), Selevklər dövlətinin paytaxtı olmuşdu. I əsrdə burada birinci nüfuzlu xristian icması yaranmışdı.), sonra isə bütövlükdə Kiçik Asiya yarımadasında təbliğat aparsa da, bu təlimi heç də öz ilkin şəklində saxlamayıb, onu özünəməxsus bir şəkildə yozaraq, yeni bir keyfiyyətdə təqdim etmişdir. Belə ki, Pavlus anlayırdı ki, yəhudi xalqının dini və yəhudi peyğəmbəri olan İsanın təlimi Romanın başqa xalqları arasında özünün ilkin formasında yayıla bilməz. Məsələ bundadır ki, o xalqlar qədim mədəniyyətə malik idilər və yəhudi ənənəsi və düşüncə tərzi onlar tərəfindən qəbul edilə bilməzdi. Ona görə də Pavlus, bu təlimdə olmayan bir çox yeni ideyalarla çıxış etməyə başladı. Faktiki olaraq, o İsanın təlimini Yunan və Roma düşüncə tərzinə və tarixi ənənəsinə uyğunlaşdırırdı. Məhz bu adam ilk dəfə olaraq İsanın ilahiləşdirilmiş obrazını yaratmağa başlamışdı. Beləliklə də Pavlusun təbliğatında İsa ölümündən sonra yenidən dirilən, günahları silən bir Tanrının oğlu kimi təqdim edildi. Pavlusun fəaliyyətində diqqəti çəkən başqa bir maraqlı məqam isə, onun yəhudi qanununa əməl edilməsini vacib hesab etməməsi idi. Bu səbəblərə görə də heç də İsanı deyil, elə Pavlusu xristianlığın yaradıcısı hesab etmək olar. Məhz bu cür yeniliklərin dinə gətirilməsinə görə Pavlusla yəhudi isavilər (İsanın ilk ardıcılları) arasında ixtilaflar baş vermişdi. Amma, başqa tərəfdən, bütpərəst romalılar ilahiləşdirilmiş və ölümündən sonra dirilmiş İsa ideyasını daha yaxşı mənimsədilər. Çünki, romalılar arasında buna oxşar inanclar geniş yayılmışdı. Onlar qədim zamanlardan ölən və dirilən, oğullu-qızlı tanrılara inanırdılar.

Roma imperiyasının müxtəlif bölgələrində İsanın ilk ardıcılları yığıncaqlarını keçirirdilər və özləri bütpərəstliyə qarşı etiraz səslərini ucaldırdılar. İsanı onlar Xristos adlandırırdılar. Bu söz isə yəhudilərin “Maşiax” (Məsih) sözünün yunancaya tərcüməsidir.

Sonralar ilk yəhudi xristianlar (Sözü gedən ilk isavi qrupları bir tərəfdən yəhudi qanun və ənənəsinə sadiq idilər, digər tərəfdən isə, İsanı məsih kimi qəbul etmişdilər. Buna görə elmi ədəbiyyatda onlara yəhudi xristianları deyirlər.) bir neçə təriqətə parçalandılar. İsraildə qədim yəhudi qanununa riayət edən və eyni zamanda İsanı peyğəmbər kimi qəbul edənlər nəsranilər (nazorey) kimi tanınırdılar. Belə ki, onlar İsanın Tanrı kimi deyil, peyğəmbər kimi qəbul edir, Pavlusu isə İsa təlimini təhrif edən bir adam kimi təqdim edirdilər.

Başqa bir təriqət ardıcıllarını isə ebionitlər adlandırırdılar. Onlardan bəziləri İsanı ata və anadan doğulmuş bir insan kimi qəbul edirdilər. Digərləri isə hesab edirdilər ki, İsa, Müqəddəs Ruhun Məryəm (İsanın anası) ilə birləşməsindən anadan olmuşdur. Belə ki, onlar da İsanın əzəldən mövcud olmasını qəbul etməyib, Pavlusun İsa haqqında olan baxışlarını rədd edirdilər.

Doketlər adlandırılan daha bir təriqətin ardıcılları isə hesab edirdilər ki, İsa, əslində, bir cismani şəkildə bu dünyada mövcud olmamışdır. Buna görə də o ölüb sonra isə dirilə bilməzdi.

Lakin bütün bu təriqətlər xristianlıq tarixində uzun müddət yaşaya bilməyib, tədricən aradan çıxmışdılar. Sonralar onları hətta qanundan kənar hesab edirdilər. Bunlardan fərqli olaraq, Pavlus tərəfindən əsası qoyulmuş dini dünyagörüşü isə, Romada tədricən yayıldı və bu gün də müasir xristian təliminin əsasını təşkil edir. 

Roma imperiyasında Xristianlıq əvvəlcə qullar, miskinlər arasında yayılırdı. Dözülməz şəraitdə yaşayan bu adamlar Xristianlıqda nicat yolunu tapırdı, bu ideya onlara mənəvi qida verirdi. Lakin sonra Xristianlığı tədricən varlı zümrələrin nümayəndələri də qəbul etməyə başladılar. Məsələ bundadır ki, Roma imperiyasında ənənəvi yayılmış bütpərəst inanclar artıq cəmiyyətdə təsir gücünü itirmişdi. Onlar artıq Roma imperiyasında hökm sürən ədalətsizliyin və istibdadın rəmzinə çevrilmişdi. Buna görə də imperiyada müxtəlif qeyri-ənənəvi dinlər yayılmışdı. Onların arasında Misir tanrıları İzida və Osiris, İran tanrısı Mitranın kultlarını xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Belə ki, bir vaxtlar onlar xristianlıqla ciddi rəqabət aparır, hətta bəzi tədqiqatçılara görə, məsələn mitraizmin bəzi inancları sonralar Xristianlığa daxil olmuşdur. Belə ki, məsələn, ölən və dirilən tanrı ideyası mitraizmin əsaslarınlan biri idi. Lakin sonda Xristianlıq bu rəqabətdən qalib çıxa bildi.

Romada geniş xalq kütlələri tərəfindən Xristianlığın qəbul edilməsi prosesi kilsənin və keşiş zümrəsi olan klerosun (yepiskoplar, arxiyepiskoplar və s.) yaranması ilə nəticələndi. Getdikcə bu dində təşkilatlanma prosesi gücləndi və onun strukturları imperiyanın ictimai-siyasi həyatında aparıcı rol oynamağa başladı. İmperator Konstantinusun (Constantinus) (306-337) hakimiyyəti zamanı isə, kilsələrin dövlət maraqlarına qulluq etməsi məqsədi ilə, Xristianlıq rəsmi dövlət dini elan edildi. Bundan sonra bütün bütpərəst məbədlərinin bağlaması prosesi başlandı. Nəhayət 451-ci ildə Kalkedon(müasir Türkiyədə Kadıköy şəhəridir) Ümumdünya Kilsə Yığıncağı son olaraq Romanın həm Qərbində, həm də Şərqində Xristianlığı rəsmi dövlət dini kimi təsdiq etdi.  

Qeyd etmək lazımdır ki, Xristianlıqla bütpərəstliyin mübarizəsi təkcə ideoloji mübarizə müstəvisində aparılmırdı. Məsələn, imperatorlardan Nero (54-68), Domitianus (81-96), Traianus (98-117), Markus Aurelius (161-180), Septimius Severus (193-211), Maksimus (235-238), Valerianus (253-260), Dialektianus (284-305), öz hakimiyyətləri zamanı xristianlara qarşı təqiblər və zorakılıqlar həyata keçirməklə yadda qalmışdırlar. Bunun əsas səbəbi isə, xristianların imperatorları Tanrı kimi tanınmamaları idi. Xristianlığa qarşı bir çox roma filosofları, mütəfəkkirləri də çıxış edirdilər. Onların arasında Epiktetos, Markus Aurelius, Porfirios (Porphyrios) xüsusilə seçilmişdirlər. Belə ki, onlar daha çox bütpərəstliyin əsasında xristianlıqla rəqabət edəcək bir əqidə ortaya çıxartmaq istəyirdilər. Lakin neoplatonizm (yeni platoçuluq) fəlsəfəsinin simasız və real həyatdan uzaq olan Vahid anlayışı və tanrı panteonları monoteizmin diri və şəxsiyyət olan Tanrısı ilə ayaqlaşa bilmədi. Ona görə də onların dini-fəlsəfi təlimlərinin ömrü qısa oldu.

Öz növbəsində Xristianlıq da qalib gələndən sonra bütpərəstliyə qarşı hücuma keçdi. Belə ki, bütpərəstlərin məbədləri məhv edilir, kahinləri öldürülür, ədəbiyyatları isə yandırılırdı. Məsələn, II Teodosiusun və III Valentinusun əmri ilə 448-ci ildə Porfirinin məşhur “Xristianların əleyhinə” kitabı tonqallarda yandırılmışdı.

30 il ondan qabaq isə Misirin İsgəndəriyyə şəhərində Hipatiya adlı tanınmış riya-ziyyatçı alim qadın xristian yepiskopu Kirilin (Cyril) iştirakı ilə təəssübkeş kütlə tərəfindən vəhşicəsinə öldürülmüşdür. Bu hadisələrdən sonra Avropada azadfikirlilik qadağan olun-muş və hamı Xristianlığı qəbul etmək məcburiyyətində qalmışdı.

Lakin, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bütpərəstliyə qalib gələn Xristianlığın özündə də müxtəlif təriqətlə rin yaranması prosesi daha da dərinləşir və bu proses xristiandaxili ziddiyyətlərin dərinləşdirici bir faktoruna çevrilir. Bir qayda olaraq bu mübarizədə imperatorlar və hakimiyyət tərəfindən dəstəklənən cərəyan nümayəndələri ortodoksal(yunanca “orthodoxos” — hər hansı bir təlimin, dünyagörüşünün, təməl xəttini əks etdirən təlim. Bu təlim nüfuzlu dini qurumlar tərəfindən dəstəklənir), başqaları isə heretik(yunanca “hairesis” sözünün iki mənası vardır: 1) Rəsmi (ortodoks) dinin ehkam və təşkilat formalarından fərqlənən dini təlim; 2) qəbul olunmuş dünyagörüşündən və qaydalardan yayınma. Hərfi mənada isə “hairesis” sözü yunan dilində “özəl dini təlim” deməkdir və ortodoksiya tərəfindən qəbul edilmir. Bu sözlə dinə yenilik gətirənləri (bidətçiləri) də adlandırırlar.) adlandırılırdı və rəsmi kilsə artıq heretiklərin təqibinə başladı. Ziddiyyətlərin əsas mövzusu isə artıq tanrılaşdırılan İsanın təbiətinə münasibətdə fərqli mövqelərin mövcud olmasından irəli gəlirdi. Bu problemə xristianlıqda xristologiya deyilir.
Beləliklə də xristian kilsəsinin dövlət dininə çevrilməsi, ehkamlarının təsbit olunması və heretikləri damğalayaraq yalnız bir rəsmi xəttin düzgün olması fikrini təsdiq etmək üçün Kilsə yığıncaqlarının çağırılması prosesi başlandı.

Müəllif: Aydın Əlizadə (fəlsəfə elmləri doktoru)
Mənbə:«Xristianlıq, tarix və fəlsəfə»  kitabı