9.4. AB-də vergi harmonizasiyası
Avropa Birliyində vahid vergi sistemi mövcud deyil. AB büdcəsinə daxil olan büdcə ödənişləri (onların arasında ƏDV ayırmalarını, ümumi gömrük tarifini göstərmək olar) vahid vergi siyasəti və vergi sistemi barədə danışmağa imkan vermir. Bununla bərabər, regionda iştirakçı ölkələrin vergi sistemlərinin harmonizasiya prosesi, bütün inteqrasiya birliyində vergi qoymanın vahid prinsiplərinin, üsul və qaydalarının mərhələli şəkildə yaradılması prosesi aktiv şəkildə həyata keçirilir. Ümumilikdə, vergi harmonizasiyası dedikdə, milli vergi sistemlərinin və onların baza elementlərinin razılaşdırılması və unifikasiyası yolu ilə həyata keçirilən dövlətlərarası vergi siyasətinin strategiyasını başa düşmək lazımdır.
Avropada vergi harmonizasiya ideyası ilk dəfə 1950-ci ildə Fransanın xarici işlər naziri Şuman tərəfindən Gömrük ittifaqının yaradılması zamanı irəli sürülmüşdür. Lakin bu ideyanı təcrübi cəhətdən reallaşdırmaq mümkün olmamışdır, çünki Gömrük ittifaqının yaradılması zamanı əsas prioritetlər vergi qanunvericiliyindəki disproporsiyaların hamarlaşdırılmasına yox, gömrük münasibətlərinin unifikasiyasına verilirdi.
Avropanın vergi harmonizasiyası tarixində növbəti mərhələ Avropa komissiyasının Memorandumu oldu. Memorandum Birliyin 1962-1967-ci illər üçün fəaliyyət proqramını ifadə edərək xirici ticarətdə diskriminasiyanın aradan qaldırılması məqsədilə məhsulların ixracatını stimullaşdıran müxtəlif vergi güzəştlərinin ləğv edilməsini, sonra isə dolayı vergi qoymada, daha sonra birbaşa vergi qoymada harmonizasiyanın həyata keçirilməsini nəzərdə tuturdu. Beləliklə, Birlikdə vergi harmonizasiyasının məqsədləri müəyyənləşdirilmişdir:
- təsərrüfat subyektləri üçün bərabər rəqabət şərtlərinin yaradılması məqsədilə vergi sərhədlərinin sadələşdirilməsi;
- Birlik ölkələrində vergi sistemləri strukturunun, əsas vergi növlərinin yığılma qaydalarının uyğunlaşdırılması;
- Birliyin daxili bazarının birləşməsi və unifikasiyası.
Gömrük ittifaqının aktiv fəaliyyətinə baxmayaraq, vergilərin harmonizasiyası üzrə real addımlar 1967-ci ilin aprelində atılmışdır. Bu tarixdə Birliyin nazirlər Şurası iştirakçı ölkələrin 1970-ci il yanvarın 1-dən gec olmayaraq, ƏDV yığımı üzrə vahid Avropa sisteminə keçməsi barədə direktiv qəbul etmişdir. Daha sonra 1977-ci ildə mayın 17-də nazirlər Şurası tərəfindən altıncı direktiv qəbul olunmuşdur. Bu direktivdə vergi qanunvericiliklərinin yaxınlaşması barədə ümumi maddələrdən başqa, ilk dəfə olaraq ƏDV hissəsində ümumi millətlərarası qanunvericiliyin hazırlanmasına dair əsas yanaşmalar müəyyənləşdirilmişdir. Qaydaların ümumi məcəlləsi verginin obyektini, vergi məbləğinin hesablanma üsulunu, vergi yığımının baş verəcəyi yeri, ayrı - ayrı ölkələr üçün verginin tutulmaması və güzəştlərin olması hallarını, ƏDV-nin tutulma qaydasını müəyyənləşdirirdi. Vergi tutumu üçün əsas yanaşma – «təyinat ölkə prinsipi» müəyyənləşdirilmişdir. Bu prinsip idxaldan ƏDV-nin tutulmasını, ixracatın isə ƏDV-dən azad edilməsini nəzərdə tuturdu.
Vergi harmonizasiyası zamanı əsas diqqət həmişə dolayı vergiqoymaya yönəldilirdi. Belə ki, 1993-cü ildə yanvarın 1-də ƏDV dərəcələrinin harmonizasiyası barədə qərarlar qəbul edilmişdir. Bu qərarlara görə, üzv ölkələr ən çoxu iki ƏDV dərəcəsini müəyyənləşdirə bilərdilər. Standart dərəcənin minimal səviyyəsi 15%-dir. Milli ƏDV dərəcələri bu səviyyədən aşağıda ola bilməz. Yuxarı hədd təyin olunmur. Azaldılmış dərəcə (5%) ayrı- ayrı mal və xidmətlərə, əsasən sosial əhəmiyyət kəsb edən mal və xidmətlərə təyin olunur. Güzəştli dərəcələr (həddən artıq aşağı dərəcələr), o cümlədən sıfırıncı dərəcə direktivin qəbul edilmə anında onların artıq fəaliyyət göstərdyi ölkələrdə tətbiq oluna bilir.
AB nazirlər Şurası aksizlərin harmonizasiyası ilə bir qədər gec məşğul oldu. Bütün aksizlər təsnifat kateqoriyalarına görə dörd qrupa bölünmüşdür:
- harmonizasıyaya məruz qalan aksizlər: tütün məmulatlarına, alkoqollu və alkoqollaşdırılmış içkilərə, mineral yağlara və onlardan hazırlanmış məhsullara, şəkərə qoyulan aksizlər;
- müəyyən mallar üzrə təyin edilməsi xüsusi ekspertizanın olmasını tələb edən aksizlər; qeyri-alkoqollu içkilərə, şəkər əsasında hazırlanmış ərzaqlara qoyulan akçizlər;
- harmonizasiyaya lüzumu olmayan aksizlər; yerli vergilərin bəzi növləri və üzv dövlətlər arasındakı mal dövriyyəsinə təsir etməyən aksizlər;
- onlardan əldə edilən ƏDV gəlirlərini kompensasiya etməklə sadələşdirilməyə ehtiyacı olan aksizlər; bəzi tropik məhzsullara qoyulan aksizlər, duza, kibritə və oyun kartlarına qoyulan aksizlər.
Beləliklə, aksizlərin strukturunun harmonizasiyası məqsəd kimi müəyyənləşdirilmişdir. AB nazirlər Şurası tərəfindən beş əsas aksizin dərəcə və strukturunun yaxınlaşdırılması üzrə direktivlər qəbul edilmişdir. Bunlar vergi tutumunun ümumi qaydalarının müəyyənləşdirilməsi yolu ilə (hesablama formulası, mümkün minimal dərəcələr, güzəştli dərəcələrin tətbiq olunma imkanı və vergidən azad olma imkanı) tünd spirtli içkilərə, şəraba, pivəyə, tütün məmulatlarına və neft məhsullarına qoyulan aksizlər idi.
Birbaşa vergilər sahəsində vergi harmonizasiyasının məqsədi ümumi bazar çərçivəsində müxtəlif üzv dövlətlərin şirkətləri üçün daxili bazarın analoji hüquqi şərtlərinə uyğun olan hüquqi şərtlərin yaradılmasıdır. Hüquqi şəxslərdən tutulan vergilərin harmonizasiyası istiqamətində əsas yanaşmalar aşağıdakılardır:
- təşkilatların və müəssisələrin təmərküzləşməsi prosesinə vergi maneələrinin aradan qaldırılması və bununla da dünya bazarında uğurla rəqabət aparmaq qabiliyyətinə malik olan transmilli Avropa şirkətlərinin yaradılmasının stimullaşdırılması;
- korporasiya vergi bazasının hesablama üsullarına nəzərən ümumi yanaşmaların qəbul edilməsi və ikiqat vergiqoymanın ləğv edilməsi.
AB çərçivəsində birbaşa vergilərin unifikasiya mexanizminin yaranması özünün ilkin mərhələsindədir. Birbaşa vergi harmonizasiyası sahəsindəki real addımlar hələ ki, cüzidir və Birliyin nazirlər Şurasının 1990-cı ildə qəbul edilmiş, 1992-ci ildə qüvvəyə minmiş iki direktivindən ibarətdir. Direktivlər müxtəlif üzv dövlətlərin şirkətlərinin birləşməsi, ayrılması, udulması və iştirak payının əldə edilməsi hallarında vahid vergi sistemi barədə, əsas və törəmə şirkətlərin vahid vergi sistemi barədə idi. Direktivlər transmilli şirkətlərin mənfəətinə dəfələrlə vergi qoymaq imkanını aradan qaldırır. Bu, ya xarici törəmə şirkətlərin köçürdükləri mənfəətə vergi qoymadan imtina yolu ilə, ya da əsas (ana) şirkətlərdən vergi tutumu zamanı törəmə şirkətlərdən tutulmuş verginin qeydiyyatı vasitəilə həyata keçirilir.
Nəzərdən keçirilən direktivlərdən başqa, 1990-cı ildə öz aralarında asılı olan müəssisələrin ikiqat vergi tutumunun aradan qaldırılması barədə Konvensiya qəbul edilmişdir. 1997-ci iln dekabrında isə vergiqoymada davranış Kodeksi qəbul edilmişdir. Bu Kodeks vergiqoymada yeni güzəştlərə qadağalar yolu ilə və ya mənfəətə qoyulan vergi dərəcəsini azaldan inzibati tədbirlər yolu ilə vergi rəqabətinin tətbiq edilmə imkanını məhdudlaşdırır.
Avropa ölkələrinin vergi sistemlərinin qalan sferaları hələ ki, ümumavropa harmonizasiyasının kənarında yerləşirlər. Ümumilikdə nəticə çıxarmaq olar ki, inteqrasiya birliyində vahid vergi sisteminin yaradılmasının zəruri şərti vergi harmonizasiyasıdır.
Avropa Birliyinin maliyyə-kredit sisteminin təkamülü cədvəl 9.6-da göstərilmişdir.
Cədvəl 9.6
Avropa birliyinin maliyyə-kredit sisteminin təkamülü
Illər |
Hadisələr |
1865-ci il |
Latın monetar ittifaqının yaradılması |
1873-1924 |
Skandinaviya monetar ittifaqının fəaliyyəti |
1950 |
Avropa ödəniş ittifaqının yaradılması |
1957 |
Roma müqaviləsinin imzalanması |
1958 |
Birliyin vahid büdcəsi ilk dəfə olaraq tərtib edilmiş və icra olunmuşdur |
1958-1968 |
Azad ticarət zonasının fəaliyyət göstərməsi |
1965 |
Merqer müqaviləsinin qüvvəyə minməsi |
1967 aprel |
ƏDV-nin tutulması üzrə vahid Avropa sisteminə keçid barədə Birliyin nazirlər Şurasının direktivi qəbul edilmişdir |
1968-1978 |
Gömrük ittifaqının fəaliyyəti |
1970 |
Verner planı təklif olundu |
1970 |
AB-nin vahid büdcəsinin formalaşdırlması ilə bağlı yanaşmalar dəyişdirildi |
1972 |
«Tuneldə ilan» valyuta rejimi fəaliyyət göstərməyə başladı |
1977-ci il 17 may |
ƏDV hissəsində ümumi millətlərarası qanunvericiliyin hazırlanmasında əsas yanaşmaları müəyyənləşdirən Birliyin nazirlər Şurasının altıncı direktivi qəbul edildi |
1978-ci il 18 dekabr |
Ekyü tətbiq edildi |
1979-cu il 13 mart |
Avropa valyuta sistemi yaradıldı |
1987-ci il fevral |
Büdcə islahatı |
1989 |
Delor komitəsinin məruzəsi |
1993-cü il 1 yanvar |
ƏDV dərəcələrinin harmonizasiyası ilə bağlı qərarlar qəbul olundu |
1993 |
Maastrixt müqaviləsinin qüvvəyə minməsi |
1994 |
Avropa valyuta institutu yaradıldı |
1998-ci il 1yanvar-31 dekabr |
A fazası Avropa monetar ittifaqının formalaşdırılması: «avro zonası»nın iştirakçı ölkələrinin seçimi |
1998 |
Avropa valyuta institutu əsasında Avropa mərkəzi bankı və Avropa mərkəzi banklar sistemi yaradıldı |
1999-cu il 1yanvar |
Ekyü qeyri-nağd avro ilə əvəzləndi |
1999-cu il 1yanvar-2001-ci il 31 dekabr |
B fazası Avropa monetar ittifaqının formalaşdırılması: qeyri-nağd avronun dövriyyəsi, qanunvericiliyin unifikasiyası |
2002-ci il 1yanvar-30 iyun |
C fazası Avropa monetar ittifaqının formalaşdırılması: «avro zonası»nın iştirakçı ölkələrinin milli valyutaları dövriyyədən çıxarılır və avro ilə əvəzlənir |
# European Commission Taxation and Customs Union
0 şərh