Feli sifət

Azərbaycan dilində olduğu kimi, türk dilində də feli si­fətin həm felə, həm də sifətə aid xüsusiyyətləri var. Felə məxsus inkarlıq, növ, təsirlilik, zaman kateqoriyaları, sifətə məxsus əlamət bildirmə, cümlədə təyin rolunda çıxış etmə, substantivləşmə, kəmiyyət şəkilçisi qəbul etmə, hallanma, mən­subiyyət şəkilçisi qəbul etmə və s. xüsusiyyətlər türk dilində də feli sifətin səciyyəvi cəhətlərini təşkil edir.
Feli sifət özlüyündə zaman bildirməsinə baxmayaraq, onun konkret olaraq hansı zamana aidliyi cümlənin xəbərində ifadə edilən zamana görə, ümumiyyətlə, kontekst daxi­lində müəyyənləşir. Məsələn, indiki zaman feli sifəti qəbul edilən -an, -en mətnə görə indiki, keçmiş və geniş zamana aid ola bilər.
  • Kapının önünde duran çocuk sizi bekliyor.
  • Dün gelen misafirler gittiler.
  • Ağlamıyan çocuğa süt vermezler.
Türk dilində feli sifət aşağıdakı şəkilçilər vasitəsilə əmələ gəlir:

-an, -en

  • Avluda oynuyan çocuk benimdir
  • Köye gelen polis hırsız arıyor.
  • Dün başlıyan yağmur dindi.
  • Kapıda bekliyen kız öğrencidir.

-mış, -miş, -muş, -müş

  • Çarşıdan alınmış et kemiksizdir.
  • Küflenmiş pirinçle pilav yapılmaz.
  • Kurumuş meyva kışta yeyilecek.
  • Ölmüş adam odanın ortasında idi.

-acak, -ecek

  • Akacak kan damarda durmaz.
  • Bakünün pek çok gezilecek görülecek yerleri var.
  • Akşam başlıyacak toplantıya ben de katılacağım.
  • Beni orada bekliyecek adam hala yoktu.

-r, -ar, -er, -ır, -ir, -ur, -ür, -maz, -mez

  • Hepimizi güler yüzle karşıladı.
  • En sonunda işe yarar bir ev kiraladı.
  • Bu dayanılmaz acı, çekilmez derttir.
  • Askerler koşar adımlarla ilerlediler.
  • Akla sığmaz yiğitlikler gösterdiler.
  • İçilir su var mı?
  • Bu olur iş değil

-dır, -dir, -dur, -dür, -tır, -tir, -tur, -tür


Bu şəkilçilər əsas etibarilə mənsubiyyət şəkilçiləri qəbul edərək feli sifət düzəldirlər:
  • Okuduğum kitap hoşuma gitti.
  • Senin gittiğin günü anımsıyorum.
  • Yazın oturduğumuz evden taşındık.
  • Sizin verdiğiniz parayı harcadım.
Sadaladığımız şəkilçilər türk dilində Azərbaycan dilin­dən fərqli olaraq təkbaşına da feli sifət şəkilçisi kimi işlənir.
  • İnce Memedin adını duymadık, ona sevgi bağlamadık insan kalmamıştı dağ köylerinde.
  • Bu işitilmedik bir vaka idi.
  • Bir tanıdık adam, bildik yüz arıyordu.

-ası, -esi

  • Çıkası bir can için sana yalvarmam.
  • Ezilesi başlar, geberesi adamlar çok mu diyorsun?
  • Yakılası kağıtları seçip ayırdı.
Bu şəkilçinin funksiyasını -acak, -ecek feli sifət şəkilçisi də yerinə yetirir.
Bir çiçek istiyorum, ben bakmasam solacak.
  • Bir kanat istiyorum, beni yerden alacak
    (Behcet Kemal Çağlar)
  • Akacak kan damarda durmaz.
  • Yakılacak kağıtları seçip ayırdı.
Göründüyü kimi, türk dilində də zaman şəkilçiləri həm də feli sifət şəkilçiləri olaraq çıxış edirlər. Yalnız indiki zaman şəkilçisi yor və şühudi keçmiş zaman şəkilçiləri (-dı, di, -du, -dü) feli sifət düzəltmirlər. Buna baxmayaraq, çox nadir də olsa, dı və yor şəkilçilərinin feli sifət əmələ gətirdiyi hallara rast gəlinir:
  • İnsanı geviriyor güneş.
  • Annemi hatırlamıyor değilim.
  • Fehrinisa'nın elleri pek iş görüyora benzemez.
  • Gecekondu evler yasadışı yapılır.
  • Şıpsevdi adam herkese aşık olur.

0 şərh