Teymur şəhi-ləngə olub tabeyi-fərman
Xan Toxtamışı eylədik al qanına qəltan.
Ta oldu Qızıl Ordaların dövləti talan,
Məsko şəhinə faidəbəxş oldu bu meydan.
Əlyövm uruslaşmaq ilə zişərəfiz biz.
Öz qövmimizin başına əngəl kələfiz biz.
(M.Ə. Sabir. "Fəxriyyə " şeirindən)

Teymurləngin Toxtamış xana qarşı üç dağıdıcı yürüşü və paytaxt Saray Bərkəni talan edib xaraba qoyması Qızıl Orda dövlətinin sarsıdılıb parçalanmasına səbəb oldu. Toxtamışın ölümündən sonra Ordada qarışıqlıq yarandı və indiyədək Qızıl Ordadan olan asılılıq öz-özünə aradan qalxdı. Ardınca da bu fürsəti əldən verməyən Rus Orda imperiyasının malik olduğu bu geniş ərazidə hökmran vəziyyəti qazanmağa başlayır. Buna da müvəffəq olur. Qızıl Orda xanlarının nüfuzu, gücü, nəhayət səltənəti bu zamandan başlayaraq Moskvaya - Moskva böyük knyazlarına, ardınca çarına keçir. Zəifləmiş türk zadəganları Rus knyazlarına yaxınlaşmağa meyl etməyə başlayırlar.
Böyük Moskva knyazı (o zaman hələ rus hökmdarları çar titulu daşımırdılar) Vasili Tyomnının zamanında (1415-1462) əsilzadə tatarların rus sarayına yaxınlaşmaları və xristianlığı qəbul etmələri güclənib artmaqda idi.
Elə bu zamanlarda Böyük Ordadan ayrılıb Rus dövlətinə üz tutan, Moskvada xidmətə girən türk əsilzadə ailələri içərisində İbrahim Mirzə də var idi. İbrahim Mirzənin adı ədəbiyyatlarda ən çoxu Baqrım Mirzə kimi rast gəlinir. Rus zadəganlığını "Məxməri kitabı"na görə Baqrım Mirzənin ailəsindən Narbekovlar, Akinfovlar, Keqlevlər və ya Teqlevlər soyları ayrılır (3, s.98-99). Narbekovlar ailəsinin bir üzvü Derjava ləqəbi ilə məşhurlaşan Aleksey Derjava Kazanda xidmət edirdi.
Elə bu adam ilə də Narbekovların yeni cavan qolu yaranır və qədim familiyanın tarixi yeni məcraya girir; onlar artıq öz soyadlarını Narbekov yox, Derjavin yazdırırlar.
Baqrım Mirzənin nəvələri Kazandan bir azca aralı Volqa və Kama çayları arasındakı ərazilərdə - Meşi çayı çahilində bəhrəli yaxşı torpağa sahib idi.
1743-cü ildə bu ailədə öz ana vətənində - Kazan vilayətinin Laiş rayonunun Karmançı, digər adı Sokur olan kəndində böyük şair Qavriil Romanoviç Derjavin doğulur.
İmperatriça II Yekaterinanın stats-sekretarı, senator, sonra imperator Pavelin zamanında Ali sovetin üzvü, dövlət xəzinədarı, imperator I Aleksandr dövründə Ədliyyə naziri olan böyük rus şairi Derjavin istər öz bioqrafları, istər digər tarixçilər tərəfindən tatar bəyi Baqrım Mirzənin varisi sayılır. Atası Böyük Pyotr dövründə orduda xidmətə başlamış və çarın öz alayında döyüşlərə girmişdi. Sonralar da öz qohumu olan bir qızla evlənmişdi. Atası özünün beş qardaşı arasında bölünmüş bir mirasa sahib idi. Ailənin ilk uşağı müqəddəs Qavriil (Cəbrayıl) günündə doğulduğundan adını Qavriil qoydular.
Pyotrun qızı Yelizavetanın hakimiyyətinin ilk ili idi; bu qədim tatar məskəni üsyan alovları içində yanırdı. Tarix boyunca tatar vətəni olan bu yerlər: Volqa sahilləri və Uralboyu torpaqlar sürətlə ruslaşdırılır, görünməmiş vüsətlə bərəkətli Or çölləri köçürülmələrlə məskunlaşdırılırdı. Burada rus hərb qalaları kimi Orsk və Orenburq (hər ikisi Or çayı üstündə salınıb) tikilib möhkəm­ləndirilir, yeni müstəmləkələri itaətdə saxlamaqda olan istilaçı hərbi qüvvələri mühafizə edir. Yerli xalqların zorla xristianlaşdırmağa və müstəmləkəçilik zülmünə qarşı çıxışlarını amansızlıqla yatırdan çar hökuməti üsyanı qan içində boğmaqla susdururdu. Yada salaq ki, Puşkinin "Kapitan qızı" əsərində qalanın komendantı Puqaçov üsyanının ilk çağlarındaca əsir düşmüş başqırdla görüşərkən dili, ağız-burnu kəsilmiş bu keçmiş qiyamçını görüb 20-25 il qabaqkı üsyanı xatırlayır.
İndi istila olunmuş bu yerlərə ruslarla bir gələn alman kolonizatorları (Ana tərəfdən Alman zadəganları ilə qohum olan Romanovlar onları yeni əldə olunmuş torpaqları istifadə etmək üçün dəvət edirdilər) içində bir müəllim Derjavinə Orenburqda alman dilini mükəmməl öyrədir. Fransız dilinin Rusiyanın kübar dairələrini fəth etməyinə hələ var idi. Hələ ki, Pyotrun səcdə və təbliğ etdiyi alman dili və alman mədəniyyəti üstün nüfuza malik idi.
Beləliklə, şair əvvəl ev tərbiyəsi almış, daha sonra gimnaziyada təlim-tərbiyə görmüşdü. 1760-cı ildə Mühəndis məktəbinə yazılmış, Volqa üstündə qədim Bulqar şəhərinin xarabalıqlarının tədqiqi ilə məşğul olmuşdu. Bu işlə yüksək saray əyanı, elm-maarif fədaisi İvan Şuvalov özü maraqlanırdı. Derjavinin tərtib etdiyi sənədləri - Volqaboyu şəhərlərin, o cümlədən Çeboksar tatar şəhərinin planının, relyef və landşaftla bəzəməsi çox bəyənilmişdi. Şuvalov özü çariça Yelizaveta Petrovnanın sevimlisi idi; yalnız elə Rusiyada deyil, bütün Avropada savadı ilə ad qazanmışdı.
Volqa Bulqarıstanın qədim paytaxtı olan bu çiçəklənən, abad Bulqar şəhəri 1431-ci ildə Vasili Tyomnının qəsbkar qoşunları tərəfindən dağıdılıb tənəzzülə uğramışdı. Xarabalıqlar belə şəhərin bir vaxt mövcud olan ehtişamını çatdırmaqdadır. Derjavinin görə bildiyi böyük minarə çox sonralar - 1841-ci ildə dağılmışdı.
Gənc Derjavin ona tapşırılan bu işdə səy və çalışqanlığına görə qvardiyaya poruçik keçirilmiş, Peterburqa gəlmiş, saray çevrilişinin iştirakçısı olmuş, həmin gün ağ atlı, amazonka libaslı Yekaterinanı görmüşdü. Təxminən 20 il sonra həyat onları daha sıx yaxınlaşdıracaq. O, Yekaterinadan böyük lütv və ehsan görəcək, özü isə onu gah öyəcək, gah öyrədəcək, gah da məzəmmət edəcəkdi. Özü çox savadlı və ağıllı olan imperatriça Derjavinin ağlına, düşüncəsinə valeh idi. Öz fikirlərini ustalıqla Yekaterinaya çatdırıb, onun düşüncəsinə təsir edə bilirdi. Onun haqqında "Hökmdarın Horatsisi" deyəcəkdilər. Bu etibar və sədaqət haqqında lətifələr yaranacaqdı. Guya bu soyadı - Derjavin "tutub saxlayan" sözündəndir, məhz özündən qızışıb çıxan hökmdarın qabağını almağı bacardığı üçün qazanıb. Bu uydurma olsa da həqiqətin özü idi; dövlətin bütün işlərini öz əlindən keçirən Yekaterinanın bütün iş günü qaynar, çılğın bir atmosferdə keçirdi, heç nə onun diqqətindən yayına bilməzdi.
Baqrım Mirzənin nəvəsi şahanə şerləri və türksayağı qəlbə girmə bacarığı-səmimiyyəti ilə yüksək rütbəli saray əyanı olacaqdı. Hətta imperatorun iqamətgahı Qış Sarayında öz dairəsində yaşayacaqdı. Bu rütbəni ona nə hərb şücaəti və nailiyyətləri, nə də var-dövləti yox, yalnız söz-ilahi söz qazandıracaqdı.
Amma o vaxta hələ çox vardı. Mənhus kasıblıq, ardınca atasının ölümü, özünün yetimçilik qəhri uzun zaman onu xoşbəxtlikdən və firavan həyatdan uzaq saxlamaqda idi.
Atası xidmət vaxtı daha gənc ikən at təpiyindən ağır zədə almışdı. Bu zədə onu qəbrə vaxtsız apardı. Atası öləndə evdə 15 manatları belə yox idi ki, borclarını qaytarsınlar; ana üç uşaqla tək qalmışdı. Onun köməksiz vəziyyətindən istifadə edən qonşular Derjavinlərə məxsus torpaqları da mənimsədilər. Dul, savadsız ana əlində uşaqları saatlarla qapılarda şikayətə dururdu; ədalət gözləyirdi. Uşaqların böyüyü gələcək şair idi. 10 yaşı vardı. Bu yaşda gördüyü bu alçaldıcı səhnələri ömrü boyu unuda bilmirdi. Bu türk oğlunda ədalətə hörmət o qədər güclü idi ki, çara (Pavela) cavab da qaytarmışdı neçə şahidin qabağında ola-ola.
Derjavin necə olur-olsun əli pula çatmaq, anasına kömək etmək istəyirdi. Bu gün isə hələlik həmin yol çətin yol idi. Derjavin həvəslə "inqilab" adlandırdığı saray çevrilişi başa çatdı, "inqilabın" liderləri və onlara yaxın adamlar səxavətlə mükafatlandırıldı. O isə Moskvada yaşamalı idi. Qarovul xidməti aparırdı unudulmuşdu, az qalmışdı postda duranda qar uçqununa yuvarlansın və ac itlər onu dağıtsın...
Amma asudə vaxtlarda və xüsusən gecələri çox oxuyurdu öz-özünə bir məşğələ də tapılmışdı. Soldat arvadlarına məktub yazmaq. Bu mirzəliyi səbəbiylə soldat folklorunu öyrənirdi, sadə rus dilinin sözlərinə, sirlərinə bələd olurdu; istəyirdi ki, məktublar kəndə çatanda maraqla oxunsun. 20 yaşına çathaçatda idi.
Puqaçov üsyanı alovlanarkən əlinə fürsət düşür; ucala bilər əlinə var-dövlət keçə bilərdi. Öz xahişi ilə döyüşə yazılır. Üsyanın yatırılmasında ən qızğın yerlərdə vuruşur, tərkibində olduğu korpusda fərqlənir, əlinə düşən üsyançıları dinməz-söyləməz asır; üsyanda isə iştirak edən tatarlar, mordvalılar, marilər, başqırdlar - onun soydaşları Yekaterinanın bu torpaqlara artan zülmünün qurbanları idi. Üsyan yatırılan kimi təltif olunur. Lakin Yekaterinanın mükafatı (300 təhkimli və torpaq) ürəyincə olmur, səxavətlə mükafatlandırılan başqa xoşbəxtlərə paxıllığı tutur. 1777-ci ildə saraya yaxınlaşır, bu dairədən olan bir qızla - gələcək çar Pavelin süd bacısı ilə evlənir. Bu qızın atası Bostidon familiyalı portuqaliyalı idi. Toyqabağı vəliəhd Pavellə də görüşür, xeyir-dua alır, yaxşı cehizə sahib olur. Üstəlik Rus-Türk müharibəsindən sonra Rusiyaya yeni keçən Dneprboyu torpaqlar zadəganlara müftə paylanarkən Xerson quberniyasından təhkimlilərlə birlikdə 6000 desyatin bərəkətli torpaq əldə edir. İndi artıq 1000-dən çox təhkimlisi (bu say hər zaman yalnız kişilərin miqdarını göstərirdi) və çoxlu torpağı var idi.
Damarlarında türk qanı axırdı; karyera tutmağa, şöhrətə can atır, varlanmağa olan hərisliyinə qələmini də qoşurdu. Onun sevimli qəhrəmanları öz dövrünün böyük şəxsiyyətləri idilər; Rus dövlətinin şöhrətli sərkərdələri Rumyantsov, Suvorov, böyük dövlət xadimləri Potyomkin, qraf Zubov, Narışkin, Qalitsın onun coşqun odalarında parlaq komplimentlərlə vəsf edilirdi.
"İsmayılın alınması münasibətilə Rusa lirik mahnı" mədhiyyəsində yüksək bəlağətlə: Yalnız sənin qartalın ayın qabağını kəsdi", - deyə qələbəni vəsf edir. Bu zaman qartal sözü ilə fateh Rusu, ay dedikdə bayrağı ay-ulduzlu Osmanlı dövlətini nəzərdə tuturdu.
Həmçinin o vaxtın salonlarında, hökumət tədbirlərində himn kimi oxunan "Zəfər şimşəyi çax!..." şerində "Məhəmmədilər" üzərindəki qələbə vəsf olunur.
Türk hərb qalaları İsmayılın, Oçakovun alınması, general Valerian Zubovun 1796-cı ilin mayında Dərbəndi zəbt etməsi münasibətilə qalibiyyət şeirləri yazdığı kimi, Varşavanı qan içində boğub təslim etdirən Suvarova təntənəli mədhiyyə, II Yekaterinanın ölümünə elegiyasını yazdı.
Derjavin öz əslini-kökünü gözəlcə bilirdi. Şeirlərində bəzən zarafatla olsa da, özünü "Murza", "Baqrımın varisi" əsərlərini isə "tatar nəğmələri" adlandırırdı; Kazanı isə bir ana qucağı kimi unuda bilmirdi; "Arfa" şeirində kazan-tatar motivləri riqqətlə yaradılmışdı.
İlk odalarını "Atillanın varisi, Ra çayının sakini" (Ra, Pha - Volqa çayının qədim adıdır, antik müəlliflərdə, o cümlədən, Ptolomeydə belə işlənib) kimi imzalayırdı. Ona şöhrət gətirən və üzünə bəxtin qapılarını açan - "Felitsa" odasının isə Moskvada məskunlaşan, lakin öz qulluq işləri ilə əlaqədar Peterburqda yaşayan Tatar Mirzəsi (şahzadəsi) tərəfindən yazıldığını göstərirdi. O bu adları bilərəkdən işlədirdi. Bunlar onun dövründə təbii idi: xristianlaşan və Moskvanı dolduran əsilzadə türklər - "yeni ruslar" adi hal idi.
Derjavinin müasiri olan şair və dramaturq V.V.Kapnist Felitsanın gözəl obrazını yaratdığına görə onu Rafael adlandırır və ona həsr etdiyi şerində "Mirza" deyə ona xitab edirdi.
Yekaterina özü də bədii yaradıcılıqla məşğul olur, jurnal buraxır, dram əsərləri, uşaqlar üçün hekayələr, şerlər yazırdı. Elə Şair kimi də hərəkət edirdi. Derjavinə göndərdiyi zərfi "Qırğız-qaysaq şahzadəsindən Mirzə Derjavinə" ünvanı ilə yollayır, üstü brilyantla bəzənmiş, içi pulla dolu tütünqabı hədiyyəsi ilə. İmperatriça Rusiya Akademiyasının ilk qadın prezidenti olan rəfiqəsi Yekaterina Daşkovaya "bu şeirləri oxuyub dəli kimi ağlayıram", - deyə elə ağlaya-ağlaya da etiraf edirdi.
O şairin yaratdığı şahzadə qızda - qırğız şahzadəsində özünü görüb tanımışdı. "Kim məni belə duya bilərdi?", - deyə göz yaşları tökürdü. Onun saysız məşuqları içində həqiqi məhəbbətlə sevdiyi gənc general Aleksandr Lanskoy müəmmalı şəkildə yenicə ölmüşdü. Söz gəzirdi ki, onu Yekaterinaya qısqananlar zəhərləmişlər.
Hökmdar dostluq etdiyi fransız yazıçısı və filosofu Qrimmə yazdığı (9 sentyabr 1784) intim məktubda kədər və xiffətdən əriyə-əriyə "artıq dörd aydır ki, otağımda güclə gəzirəm, heç kimi qəbul etmirəm və adam arasına çıxmıram, insanların, sadəcə görünüşləri belə məni çimçəşdirir və üzür", - deyə etiraf edirdi (16, s.55; 7, s.178).
Şer-mədhiyyə Y.Daşkovanın nəşr etdiyi "Sobesednik" jurnalında nəşr olunmuşdu. Yekaterinanı ağladan bu şeir müəllifinə elə əbədi şöhrət gətirir ki, Rusiya hələ buna bənzər nəyinsə şahidi olmamışdı.
Dahilərdən hansısa deyib ki, hökmdar öz dövrünü xarakterizə edir. Bu əsr elmə-maarifə güclü maraq və ehtiram əsri idi. Elə vaxt olmuşdu ki, çariça öz kabinet pulundan çatışmayan maaşları - məvacibləri ödəmişdi. Yekaterina şairin lirasına müharibələrdə gurlayan topların səsi qədər əhəmiyyət verir və qiymətləndirirdi. Alimlərə xüsusi qayğı ilə diqqət göstərən imperatriçanın həyat tarixçəsindən göründüyü kimi, Rusiya Elmlər Akademiyasının tədbirləri Yekaterinanı onun özünün şəxsi nailiyyətlərindən artıq maraqlandırırdı. Ətrafına topladığı, işlədiyi dövlət adamlarını savadına görə saraya cəlb etmişdi, yaltaqları paytaxtına belə buraxmırdı.
Böyük rus şairi A.S.Puşkin bədii yaradıcılığında Derjavindən müxtəlif münasibətlərlə bəhs etmişdi.
"Fonvizinin kölgəsi" əsərində onu qırxıq tatar (britıy tatarin) deyə yad edir:

Şanlı Lomonosov Pinddə bir zaman,
Gördü ki, Rusda bir qarışıqlıq var.
Üzü-başı qırxıq tatar - nəğməkar,
Əlində lirası qaldırır tufan.

(tərcüməçi: Ə.Tələt)

Mühacirət illərində yazıçı Buninin Fransada evində yaşamış ədib A.Baxrax xatirələrində yazır ki, Bunin birdən-birə mütaliəsini saxladı və əlində oxuduğu Derjavinin şeirlərində poetik ifadələrin gözəlliyinə heyran qalaraq vəcdlə çığırdı: Bir bax, gör bu tatar nə yazıb, daha gözəlini heç kəs yaza bilməz!..
Ədliyyə naziri işləyərkən onun şeirləri nə qədər gözəl olsa da və çox oxunsa da, zarafata salıb deyirdilər ki, Derjavin nazir olduğu üçün onu oxumağa məcburuq. Lakin əslində rus şeirinə dərin və canlı lirizm bəxş etmişdi bu böyük dövlət adamı. Yalnız o idi ki, ilk dəfə məişət sözlərinə belə şairanəlik və emosionallıq verib şeirə gətirmişdi.
Fəaliyyətinin böyük hissəsini Derjavinin yaradıcılığının toplanıb nəşr olunmasına, şərhinə sərf edən və bu yaradıcılığın bütövlüyünə çalışan, ömür həsr edən akademik Y.K.Qrot yazırdı ki, "çox az rus adamı olub ki, həm yaradıcılıqda, həm xidməti işində bu qədər səy göstərsin. Ona görə o həmişə tarixi sima olaraq tarixin özündə qalacaq". Romanovlar sülaləsindən bir-birinin ardınca üç imperator taxt-tacının yanında – yaxınında dayana bildi. Bəzən dilini saxlaya bilmir, kəskin, hikkəli bu dil ilə də çar sözünə ikiqat cavab verirdi. Ağlı başına gəldikdə peşiman olur, azacıq qorxuya düşür, lakin şairliyi köməyinə çatırdı. Hətta çar qəzəbini yatırda bilirdi.
Çalışqan, zəhmətsevər idi, düzlüyü, doğruçulluğu ilə ad çıxarmış və padşaha sədaqətli idi, ötkəm olsa da elə bunun üstündə Yekaterina Daşkova ilə get-gedə soyuyan əlaqəsini 1793-cü ildə tamam kəsdi ki, onun Yekaterinanın ünvanına söyüşlərini sinirə bilmirdi.
Bu "tatarçılıq" onda o qədər güclü və parlaq hiss olunurdu ki... Qonaqpərvər, əliaçıq ev sahibi kimi məşhurlaşmışdı. Onun ziyafətləri şən və təmtəraqlı keçirdi.
Derjavinin ikinci babası tatar idi, atasının atası xristian, babası isə Narbek (Nər bəy) Mirzə İbrahim idi. Deməli, Derjavin özü bu tatar nəslinin üçüncü xristian nümayəndəsi idi. Hələ ki, tatarçılığı səbatla daşımaqda idi.
Derjavin öz əsli-kökünü şerlərində xüsusi mövzuya çevirir. Bu mənşə onunçün tapıntı olur sanki. "Qapıçıya" şeirində qapıçı kişinin də soy adının Derjavin olması onu yanıan əyləndirir, özünü zarafatla onunla müqayisə edir, əsas fərqləndirici əlamətsə qapıçının rus, özününsə türk olmasıdır. Elə şən-şən də davam edir: O kutya yeyir, mən salma (salma xəmirdən hazırlanan tatar yeməyi). Mənim atam Murza (əmir) olub, onun atası keşiş və s.
"Tonçiyə" şerində isə (Tonçi-italyan rəssamı, 90-cı illərdə Rusiyaya gəlmişdir) rəssam onun şəklini çəkdikdə üzünün cizgilərini ararkən, şair buna məna verir, özü öz soyunun keçmişi ilə, şöhrəti ilə öyünür.

Yaxşısı budur çək şəklimi
Çək naturadan necə varsa.
Buzlu ölkədə doğuldumsa da
Ulu babamın adı idi Baqrım.

Derjavin iki dəfə evləndi. İkinci xanımı da mötəbər ailədən idi, Djakovlardan. Ömrünün sonuna yaxın cavan qızlardan və dadlı yeməkdən ötrü ürəyi gedirdi.
Öz süfrəsinin başında elə toxluqdan da öldü. Vaxtilə Novqoroddakı malikanəsində gəzməyə çıxarkən Xatının gözəl mənzərəsinə valeh olaraq, əbədi burada yatmaq istərdim, -deyə eyham vurmuşdu. Vəsiyyətinə əməl etmişdilər. Xatın monastrında dəfn olundu. Hər şeyə "düzəliş verən" Sovet hakimiyyəti illərində onun da, sonra onun yanında dəfn olunan xanımının da yerini dəyişdilər, yeni yerə köçürdülər. 1959-cu ildən də öz yeni yatağında ikinci yuxusunu almağındadı tatar xanı Baqrım Mirzənin varisi, rus şeirinin atası Derjavin.

Mənbə Minaxanım Təkləli Türk Əsilli Ruslar kitabı