Uzaq Şərq incəsənətinin, dininin və fəlsəfi məktəblərinin fərqli cəhəti — dinclikdir. Bu cəhət yaşından və ictimai statusundan asılı olmayaraq Uzaq Şərqdə yaşayan bütün insanlara xasdır. Və məhz həmin xüsusiyyətin sayəsində bu insanlar gündəlik həyatın çətinliklərinə sinə gərə bilirlər. Taylanda gələn turistlər çox vaxt təəccüblənirlər: axı nə üçün rastlarına çıxan hər kəs — stüardessa, satıcı, biznesmen, küçədəki piyadalar gülümsəyir?

Bəzən bu yersiz gülümsəmə hətta adamı əməlli başlı əsəbiləşdirir də! Görüm sizə baqajınızın səhvən başqa ölkəyə getməsi, reysinizin bilinməyən vaxtacan təxirə salınması, oteldə boş yer olmamasını gülümsəyərək xəbər versələr neyləyərsiz. Avropalı ən azı fikirləşər ki, onu dolayırlar, halbuki yazıq «bədxəbərin» yeganə istəyi verdiyi məlumatın mümkün qədər az xoşagəlməz effekt yaratmasıdır, vəssalam. Bir sözlə, yerli camaatın gülümsəməsi — ənənəvi nəzakət davranışlarına riayət etməkdən başqa bir şey deyil. Bununla belə, çətin ki, qanı qara olan adamı gülümsəməyə məcbur edəsiniz. Tayca bir balaca başa düşənlər danışıq dilində tez-tez işlənən «mai pen arai» («ürəyinə salma») ifadəsinə mütləq diqqət yetirəcəklər.

Bu ifadə həyatınızın ən müxtəlif vaxtlarında dadınıza çata bilər. Doğrudan da, boş şeylərə görə qan qaraltmağa, onsuz da problemlərlə dolu həyatı qəlizləşdirməyə dəyərmi? Mai pen arai! Və əgər hansısa bir taylandlı yaxın adamının ölümü haqqında təbəssümlə danışırsa, bu heç də o demək deyil ki, bu taylandalının ürəyi daşdandır. Sadəcə, o, bütün yer üzündəki insanların faniliyini bir daha təsdiqləyir və bu səbədən də artıq yerə qanınızı qaraltmır. Axı həyat, əslində, oyundur.

Tailand üçün səciyyəvi olan bu cəhət, hətta deyrədik, həyat fəlsəfəsi (XX əsrin əvvəllərində Siamı «təbəssümlər diyarı» adlandırırdılar), Şri-Lankadan tutmuş Laosacan, Bali adasından Yaponiyayacan bütün Uzaq Şərq ölkələrinə aid edilə bilər. Qərbi yapon mədəniyyəti ilə tanış edən ingilis yazıçısı Lafkadio Xirn keçən əsrin əvvəllərində yapon təəbəəliyini qəbul edib yapon təbəssümü haqqında hətta bir kitab da qələmə almışdı.



Hər şey ötəridir: cavanlıq da, gözəllik də, məhəbbət də, xoşbəxtlik də, bədbəxtlik də, həyat da… Dəyişkənlik, fanilik — budur isan varlığının iç üzü, Kainatın böyük oyunu. Uzaq Şərq ölkələrinin həyatı və incəsənəti dəyişkənliyin sezilməz qanunları üzərində qurulub. Gözəlliyin və xoşbəxtliyin də nadir anlarının məhz ona görə görüb qiymətləndirmək lazımdır ki, onlar keçici və müvəqqətidir, amma bununla belə onların əsirinə də çevirilmək olmaz. Bir yapon xokkusunda deyilir: Ləpə gəlir və qayıdır/ Mən suya toxunmaq istəyirəm/ Mənim qoltuğum yam-yaşdır (göz yaşından nəzərdə tutulur).

Şairin demək istədiyi odur ki, eşqə oyun kimi baxan axır-əvvəl ürək sarsıntısı keçirəcək. Amma sarsıntı özü də oyunun bir hissəsidir. Bəlkə də, estetik hissin təməlində dünyanın müvəqqəti olmasının dərki durur və bu hiss ən çox VII əsrdə çin və yapon incəsənətinə təsir göstərən dzen-buddizmdə öz əksini tapır.

«Ötəri təəssüratın bütü» saray alimlərinə olduğu qədər, qara camaata da eyni dərəcədə təsir göstərmişdir. İndinin özündə belə sakuranın çiçəkləndiyi vaxt Tokio və Kiotonun minlərlə gənc sakini şəhər parklarına axışıb yeni açılan albalı çiçəklərinə tamaşa etməkdən doymurlar. Nə deyəsən!

Təcrid olunma və oyun
Əsl oyun yalnız onda mümkündür ki, ona çox da əhəmiyyət verməyəsən. Oyun öz-özlüyündə təcrid olunmaya, insanı özünü unutmağa imkan yaradır. Əslində, oyun — müdriklik və zövqün qaynağıdır. Əgər ümumiləşdirmələrdən qorxmayıb Şərqlə Qərbi müqayisə etsək, görərik ki, avropalıdan daha az eqosentrik olan şərq adamının surəti həqiqətdən bir o qədər də uzaq deyil. Kosmopolit və intellektual dairələrdə oturub-duran adamları bir kənara qoysaq, görərik ki, Uzaq Şərqdə gənclərin «bir şəxsiyyət kimi özünütəsdiqə» ümumiyyətlə ehtiyacı yoxdur. «Mən»i bir xülya sayan əsl buddist bu haqda heç düşünmür də…

Əlbəttə, Uzaq Şərqin sakinləri bütün qalan dünya insanları kimi cəmiyyətdə müəyyən rollarını oynayırlar, amma bir dəqiqə də olsa unutmurlar ki, bu, sadəcə roldur. Bəlkə də onlar bu rollarını daha arxayın oynayırlar, çünki ifa etdiklərinin süniliyini dərk edirdər. Biz də rolumuzun şərtiliyini nə qədər yaxşı başa düşsək, yaşımıza, cinsimizə, ictimai statusumuza uyğun oyun maskalarını da daha rahat taxmış olarıq.



Diqqətini şəxsiyyəti üzərində avropalılardan daha az cəmləşdirən Uzaq Şərq sakinləri insan və qalan dünya-aləm, ələlxüsus da insan və heyvan aləmi arasında böyük fərq qoymurlar. Çünki təxminən belə düşünürlər: «Biz anlayırıq ki, heyvanlardan fərqlənirik. Amma daha o qədər yox ki, özümüzü onlardan təcrid edək. Avropalılardan fərqli olaraq biz hevanlarla xeyirhaq davranmırıq, amma avropalılarla müqayisədə heyvanlara yuxarıdan aşağı da baxmırıq. Bunu anlamaq üçün yapon uşağının hevanxanada ceyrana sörək uzadarkən qarşısında baş əydiyini göstərmək kifayətdir. Nəzakət qaydalarına riayət Uzaq Şərqdə oyunun ayrılmaz bir hissəsidir. Məşhur antropoloq Qreqori Beytson deyirdi ki, oyun — müxtəlif məxluqların, məsələn: it və meymunun, adam və delfinin, o cümlədən, ayrı-ayrı nəsillərin nümayəndələrinin, ictimai səviyyələrə və mədəniyyətlərə mənsub adamlar arasında ən yaxşı ünsiyyət formasıdır. Uşaq və pişik oynayanda insan xisləti nəticəsində parçalanan Kainatın bütövlüyü bərpa olunur.

Taylandlıları asket adlandırmaq olmaz. Amma onlar belə bir qənaətə gəliblər: həyat və ölüm, azadlıq və köləlik, sevinc və kədər, xoşbəxtlik və bədbəxtlik ayrılmaz məfhumlar olub həmişə yanaşı addımlayırlar. Məhz buna görə də Uzaq Şərq sakinləri həyatı olduğu kimi qəbul edib ötəri sevinclərlə yaşayırlar. Sanuk dee («Nə yaxşı!») ifadəsi məişət dilində yuxarıda misal gətirdiyimiz mai pen arai ifadəsindən heç də az səslənmir. Yaxşı bir şey baş verəndə taylandlılar: «Sanuk dee» — deyə gülümsəyirlər, bədbəxtlik üz verəndə isə: «Mai pen arai» — deyib yenə də gülümsəyirlər...
Bəlkə daimi oyun olan həyatın əsas qanunları elə bunlardır?

Aynur İsabəyli

«Pəncərə» jurnalı