Kayzen

Z.Freuda (Freyd) görə dil altşüur və şüurdanqıraq haqqında ifşaedici məlumatlar verir. Başqa sözlə, sənin qeyri-şüurlu dünyan necədirsə, dilin, daha doğrusu, danışığın da o cürdür. J.Lacan (Lakan, 1901-1981) isə bu əlaqəni tərsinə çevirir: Fərdin alt-şüuru və şüurdanqıraq dünyası onun dili ilə qurulur. Başqa sözlə, sən necə danışırsansa, alt-şüurun da o cürdür. Bu, elmdə inqilabi yeniliklərdən biridir.

Mən burada Azərbaycan dilinin bəzi gündəlik təkrarlanmaları üzərində dayanıb, Lakanın açdığı pəncərədən dilimizə baxaraq altşüurumuza boylanacağam. Beşcə dənə dil faktı göstərəcəyəm.
Davamı →

Yolağa
Orfoqrafik lüğətimizdə (sözlərin düzgün yazılışını müəyyən edən normativ sözlükdə) “yolağa” sözümüz var. Ancaq “yolağa” yazılışı düzgün yazılış deyil, “yolağı” olmalıdır. Yuxarıdan, hündür bir yerdən, məsələn dağların başından yollara baxanda yollar ağ cızıqlar kimi görünür, ağarır. “Yolun ağına düşmək” deyimindən də bunu görmək olur. Bir sözlə, söhbət yolun ağından gedə bilər, ağasından yox. “Yolağa” ifadəsi tamam yanlışdır, orfoqrafik norma “yolağı” olmalıdır.

Haçan
Dilimizdə “h” fonemi “hansı”, “hara” “haçan” kimi suallarda qarşımıza çıxır. İç-içəri, dış-dışarı, bu-bura sözlərindən də gördüyümüz kimi -(a)rı, -(ə)ri, -(a)ra şəkilçiləri yön, istiqamət bildirirlər (Bu şəkilçilərin etimoloji kökü isə, görünür, “yer”dir). “Hara” “h” və “ara”dan düzəlir, “hansı” “h” və “nəsnə”dən düzəlir və s.

“Haçan”a gəldikdə, bu, orfoqrafik norma ola bilməz. Doğru variant “haçağ”dır, “haçan” yox. Çünki dilimizdə vaxt anlamında “çağ” sözü var, “axşamçağı”, “haçağacan” və s. Deməli, “haçağ” “h” və “çağ”dan düzəlib. (Türkiyəlilər “çağ”a uzun vaxt, dövr, epoxa anlamı veriblər). Orfoqrafik norma “haçaq” yazılışı olmalıdır. Təbii ki, canlı danışıqda “haçaq” “haçağ” kimi səslənəcəkdir. Ancaq “haçan” və yaxud “haçanacan” yazmaq da, demək də yanlışdır.
Ardı →

Qılınca qalxanım var, iynəyə yoxdu.
Adamı iynələyə-iynələyə öldürmək olar. Adamı iynə-iynə, incə-incə, sanca-sanca məhv etmək olar.
Adama iynə ilə gor qazmaq olar, quyu qazmaq olar.
“İynə ilə gor qazmaq”ın mənası xəlbirlə su daşımaq kimi boşa gedən nəticəsiz əməklə məşğul olmaq deyil. İynə ilə gor qazmaq başqasına ölümü iynə-iynə hazırlamaqdır. İynə ilə gor qazmaq cəza deyil, xəyanətdi.
“Torba tikən” alət olub iynə həmişə. Quyu qazmamışdan qabaq tor, tələ hörüb iynə. Biz bəzən sözlərimizlə iynələrik, bəzən baxışlarımızla, bəzən incə bir hərəkətimizlə. İynə kimi göz “ucu” ilə baxar, iynələrik, ağız “ucu” ilə dindirər, iynələrik. “Sümüksüz”, “tikansız” adam olmaq iynəsiz olmaqdır.
(Qədim insan iynəni ilk dəfə balıq sümüyündən, tikandan düzəldib.) İynə oxdan qədimdi.
“İynə-iynə, ucu düymə, yarıl-yırtıl, su iç qurtul”. İynələnmiş adamın acığından partlamasına təsəllidi bu. Yəni, di dur, atıl-düş, su iç, acığın ötsün, deyir. Çünki iynə elə batırır ki, uda da bilmirsən, unuda da,
dillənə də.
Biz də iynəyə çatmaz, çuvalduz da, ox da. “İynənin işini çuvalduz görməz” deyiblər. “İynə saplamaq” iynəyə sap keçirmək deyil, əksinə, iynəni kiminsə qəlbinə saplamaqdır.
Ardı →