Kayzen

Şübhədən Həqiqətə!
Rene Dekart – (31 mart, 1596-11 fevral, 1650) fransız filosofu, riyaziyyatçısı və yazarıdır. Dekart modern fəlsəfənin qurucusu sayılır. O həm də cəbr və həndəsəni birləşdirən analtik həndəsənin ixtiraçısıdır ki, bununla həndəsi məsələlərin cəbri həlli mümkün olmuşdur. Fəlsəfəni dinin və siyasətin təsirindən qurtarmağa çalışmış önəmli bir filosofdur.

Əsas əsərləri “Metod haqqında mühakimə”,” Metafizik düşüncələr” və “Fəlsəfənin prinsipləri” əsərlərini göstərmək olar. Dekart eyni zamanda həm yeni, həm də köhnə dövrün nümayəndəsi hesab olunur. Bir tərəfdən o, fəlsəfəni yeni, etibarlı təməllər üzərinə oturtmağa çalışır.

Digər tərəfdən isə o, sxolastik ənənəyə sıx bağlıdır, bu da onun Tanrının mövcudluğu ilə bağlı irəli sürdüyü arqumentasiyaları ilə təsdiq olunur. Dekarta görə fikir ayrılıqları fəlsəfədə istənilən mövzuda mövcuddur. Yeganə etibarlı metod – riyazi deduksiyadır. Buna görə də, Dekart elmi ideal olaraq deduktiv sistemdə nəzərdən keçirir.
Davamı →

Ustad Dekartı oxumağın və düşünməyin önəmi, son dərəcə böyükdür; hətta o qədər ki, onu anlamamaq, ondan faydalanmamaq mənasını daşımır. Çünki insanda doğuşdan ümumi təməli bulunan potensial zəka və düşüncə sxemlərini maksimal səviyyədə qurub düzənləmiş olan bu mütəfəkkirin təsvirini; cizdiyi və insanlara göstərdiyi bu qəlib və çertyojlari, şübhəsiz ki zəka və bilgi səviyyəsindən, başqa sözlə düşüncə mexanizminin nə qədər formalaşmış olmasından asılı olaraq hər kəs fərqli nisbətdə anlasa da, ən minimal səviyyədə təsvirə sahib olan zehinlər belə, ona göstərilən mənzərədə, nəyin nə olduğuna dair, əvvəlkindən daha aydın bir təsəvvürə sahib ola bilirlər. Bu, eynilə buna oxşayır; bir binanı və onun çertyojunu götürək; potensial olaraq bir binanın necə ola bilməsi barədə bizdə ümumi bir qənaət, doğuşdan var. Yəni bina və ya ev deyə adlanan nəsnənin; aşağı-yuxarı mütləq bir özülü, həmçinin divarları olmalı, daha sonra işığı buraxması üçün də arakəsmələr bulunmalı və yuxarısı da yağıntıya qarşın, örtülü olmalı və s.

Bunu, dünyaya gələn hər kəs avtomatik olaraq, yəni heç bir əlavə bilgiyə və təcrübəyə ehtiyac duymadan dərk edə bilər. Lakin sözügedən, əgər mükəmməl və ustaca qurulmuş (və ya qurulması gərəkən) bir bina isə onun sxemini əlbəttə özlüyündə və asanlıqla qurmaq mümkün deyil. Bunun üçün bizim 2 şeyə ehtiyacımız var; 1-cisi struktural və mükəmməl bir bina çertyoju və təsviridir. Lakin bu, hələ yetərli deyil. Binanın çertyoju və quruluşunu çözə bilsək belə, onu qurmaq üçün bizə lazım olacaq hissələrin (özül, pəncərə, divar, dam və s.) xassəsi (davamlılığı, bərkliyi və s.) başqa sözlə kimyəvi tərkibi barədə da yetərli bilgiyə sahib olmalıyıq.
Bax, yüksək düşüncə və zəka sxemi də eynilə belədir. Bizim bunun üçün, 2 bir-biri ilə sıx bağlı amma mahiyyətcə bir-birindən ayrı olan şeyə ehtiyacımız var:
1)Məntiq. 2)Savad.
Bayaqkı analogiyanı davam etdirsək; məntiqi; bir binanın quruluşu və onu təşkil edə biləcək hissələr (özül, divar, dayaq, pəncərə və s.); savadı isə binanı təşkil edəcək olan bu hissələrin tərkibi, kimyəvi quruluşu, xassəsi şəklində təsvir edə bilərik.
Baxmayaraq ki məsələn bir divar ya da pəncərə (şüşə), özlüyündə elə konkret bir kimyəvi birləşmənin sonucudur, amma nəhayətdə o, ayrı bir ünsür və anlayışdır. Məntiqlə savadın fərqi də belədir; məntiq elə savaddan təşkil olunub amma özlüyündə ayrı bir anlam və nəsnədir.
Beləliklə sadə bir binanın necə olmasını və hansı quruluşa sahib ola biləcəyini biz fitri olaraq təsəvvür edə bilərik lakin əgər bizə lazım olan, qaba və ümumi bir bina anlayışından daha çox, mükəmməl və düzənli bir sənət əsəridirsə və bunun üçün əgər bizim struktural və kamil bir bina barədə təsəvvürümüz yoxdursa, yəni zəka sxemimiz, formalaşmış deyilsə; nə qədər savadlı olsaq da yəni binanı təşkil edə biləcək hissələrin kimyəvi tərkibi və xassəsi barədə nə qədər detallı və zəngin məlumata sahib olsaq da bu, ümumi bina anlayışımıza praktik bir fayda gətirməyəcəkdir.
Bax, Dekart, insana, məhz birbaşa olaraq binanın potensial sxemi barədə bir görüntü və təsəvvür verir. Və kimdə, mövcud bina təsəvvürü nə qədər güclüdürsə Ustadın verdiyi bina sxemi təsəvvürünün, ona faydası və qatqısı da daha çox olur. Təbii ki pritimiv təsəvvürü olan birisinə göstərilən bu mürəkkəb bina çertyoju, bina tikmək üçün heç bir halda köməklik etməyəcəkdir. Lakin müəyyən həddə qədər təsəvvürləri və bir məntiq özülü olan insana isə bu, tam köməklik edəcəkdir(Amma əlbəttə istənilən halda bu çertyoj, hər dəfə ona baxdıqda bizim bina təsəvvürümüzə müsbət təsiri olacaqdır; Dekartı oxumaq bütün hallarda dəyərli və önəmlidir).
Dekartın ümumi təsiri, bizdəki bu fitri düşüncəni gücləndirir; həyat, əslində sahib olduğu genişlik qədər, növ və fərqliliyə malik deyildir; həyatda heç də hər şey, ayrı-ayrı növ və subyektlər deyildir; əksinə, əslində həyatda cəmi bir neçə çeşid subyekt və ya ölçü vardır; məsələn eynilə uzunluq və en, ya da mənfi ədədlər və müsbət ədədlər kimi. Ya da örnək üçün, rəng kateqoriyaları (sarı, yaşıl, qırmızı) sonsuz sayda olmadığı kimi əslində həyatdakı hər bir şey də özlüyündə bir ya da (bir neçə) meyar üzrə qruplaşmışdır; hər şey, mütləq ki hansısa kateqoriya və meyara daxildir. Və biz əgər həyatdakı kateqoriyaların nə olduğunu, nədən ibarət oldugunu bilsək, qarşımızdakı subyekt ya da anlayışların da nə olduğunu və hansı kateqoriyaya daxil olduğunu bilə bilərik; dolayısıyla da özlüyündə bir anlayışlar sistemi və düzümü olan həyatın özünü də tam çözə bilərik.
Gerçəkdən hər şeyin mütləq bir kontekstə və ya da bir növə aid olduğunu ən azından sezgisəl olaraq bir çox insanlar görə bilir; məsələn elə ən əsas subyekt olan insan adlı canlı, sayca dünyada milyardlarca olsa da prinsipcə insan növü və onun keyfiyyət fərqi, heç də bu qədər qalabalıq və çox deyildir; əslində tutaq ki 7-8 növ ya da uzaqbaşı 30-40 növ insan vardır; hansı ki bir çox insanların, aralarındaki digər fərqliliklərə baxmayaraq, üz ifadələrindəki çalarların son dərəcə oxşar olması (məsələn cinayətkar insanların üz ifadələri arasındakı oxşarlıqlar, digər insanlarla onların arasındakı oxşarlıqdan bariz bir şəkildə çoxdur) bunun sonucudur və bu, çox çarpıcıdır. Bu, onların əslində elə eyni və ya oxşar tipə aid olmalarından qaynaqlanır.
Ya da digər misallar da çəkmək olar. Məsələn dünyadakı dövlət və məmləkət başçıları, əgər yaxşı insan deyillərsə və qarşılarında maneə yoxdursa hamsı bir qayda olaraq elə eyni xəstəliyə yoluxurlar və eyni yolu gedirlər. İstər Bəşər Əsəd və ya Qəddafi olsun istər Pinoçet, istər Hitler ya da Stalin olsun və hansı millətə, irqə, yerə, zamana və s. aid olursa olsun, onların, əksi bir istiqamətdə hərəkət etməsi, sıfır ehtimalıdır. Beləliklə bu tip insanlar, daha hakimiyyətə gəlmədən öncə onların sonrakı dönəminin necə olacağını asanlıqla bilmək olar.
Bütövlükdə biz həyatdakı kateqoriya və ölçülərin hamsını və tam şəkildə çözə bilsək əslində bütün olay və anlayışları da aid olduqları sxemə oturda bilərik və beləliklə qurduğumuz bu düzgüyü, bir-bir və ardıcıl toxuduqca, bütün həyatı və hər şeyi olduğu kimi, elə gələcəkdə baş verə biləcək, və istər fərdi çapda istərsə də qlobal miqyasdakı, bəşəriyyət üçün çox mühüm olan hadisə və tendensiyaları da əvvəlcədən görə bilərik.
Bunun üçün də bizə, hansısa nəqli və empirik bilgi və ya fikirlər deyil, biləvasitə düşüncəmizə və əqli gərəksinimizə yönələn koqnitiv və məntiqi element və görüşlər lazımdır; Dekartınkı kimi.
 
                                                                                                                                                                                                     Yunis Dürüst, düşünür
Davamı →

Baxmayaraq ki, Dekartın, əxlaqlı olub-olmamasını təyin edə biləcək 1-dən artıq yöntəm söz konusudur, lakin bunlardan biri olan; sifət ifadəsinə əsasən təyin etmə metodu; zamanın elmi və texniki imkanlarına paralel olaraq aydın formada bir fotosunun və əksinin olmaması faktoru səbəbindən, effektivliyini xeyli dərəcədə itirir. Düzdür, sözügedən şəxsin, nəticədə rəsminin çəkilmiş olması və özəlliklə bunun, bir neçə dəfə edilmiş olması, özlüyündə onun sifət ifadəsinin əsas cizgilərinin ortaq keyfiyyətlərinin xeyli dərəcədə aydınlaşması imkanını versə də; nəhayətdə, mövzu bəhsi olan şəxsin özünün razılığı ilə bu şəklin çəkilmiş olması, və dolayısıyla da rəsminin, daha «nur»lu və daha yaraşıqlı olması üçün hətta gerçəkliyi əks elətdirmə faktorunun gözardı edilmə ehtimalının, heç də zəif olmaması amili söz konusudur.
Lakin bundan daha effektiv metod varkən bu metoda(qeyri-müəyyən və abstrakt rəsmə) zatən həyati bir ehtiyac qalmır.
O daha effektiv metod da bundan ibarətdir: Düzdür, bir insanın, ən üst səviyyədə dərrakəli olması; əxlaq amili olmadan belə, onun böyük və dərin həqiqətlərə ulaşmasını və sezgisəl(bəsirəti) potensialının yüksək olmasını prinsipcə bəzən təmin edə bilir; hansısa zəki bir insanın özəl yetənəkləri, eynilə müsbət istiqamətdə olduğu kimi, mənfi anlamda da onun daha, və çox böyük işlər yapa bilməsi deməkdir; bu durumda isə, mənfiliyin təmsiliçisi olan qüvvənin(və ya qüvvələrin) belə bir kəsi, xüsusi olaraq təlimləndirməsi və onun potensialını doldurması mümkündür; beləliklə də mənfiliyin təmsilçisi olan qüvvə, eynilə özünün sahib olduğu böyük agahlıq və bilmə imkanını, çox böyük mənfiliklərə sərf etdiyi kimi, insan cinsindən də belələrini özəl olaraq yetişdirməsi mümkündür; dolayısıyla da Dekart dühasının, agahlıqda və sezgidə bu qədər irəli getməsi, əslində bəsirət amili olmadan(əxlaqlı olmadan) da mümkündür. Elə isə belə olduğunu varsaysaq; yetərincə uzun müddət yaşamış olan və həyatda, kifayət qədər iradəsini və anlayışını sərgiləyə bilmə imkanı əldə etmiş sözügedən şəxsin, bu təyinata uyması və mütləq ki bəlirgin və ciddi mənfiliklərə yol vermiş olması və bu mənfiliklərin miqyasının da ən üst sərhəddə olması gərəkir; beləliklə də bu neqativliklərin, mütləq ki hər kəs tərəfindən bilinməsi ya da üstünün örtüləməyəcəyi bir həddə olması lazımdır; reallıq isə bunu göstərmir; onun, bəlirgin bir mənfi cəhətinin, ən azından bilinməmiş olması və onun adıyla yanaşı çəkilməmiş olması amili, təkbaşına onun əxlaqlı bir insan olduğunu göstərən veridir; çünki belə bir insan,«ortada» olamaz; bu qədər agahlıq şəraitində o, mənfi istiqamətdə əgər açıq bir fəaliyyət ortaya qoymayıbsa demək ki tam əksi bir istiqamətdə fəaliyyət ortaya qoyubdur.
Elə isə biz Dekartın əxlaqlı bir insan olması sonucuna vara bilərik.

P.S. Burdan, onun tutaq ki peyğəmbər səviyyəsində bir mərtəbədə olması gərəkdiyi sonucu çıxmır.

                             

Yunis Dürüst

Davamı →

                    

Kimsə bunu düşünübmü; Dekart niyə insanlara maraqlı görünmür?...Nədən bu qədər önəmli işlər yapdığı halda və demək olar ki dünyanın və düşüncənin taleyini təkbaşına dəyişdirə biləcək bir fəaliyyət və nəticə ortaya qoyduğu halda və dolayısıyla da bütün dünyada ən üst səviyyədə diqqət və rəğbət görməsi gərəkən bir səciyyə ehtiva etdiyi halda, Dekart və onun yaratdığı fenomen, faktiki olaraq hətta 2-ci dərəcəli bir diqqət və ilgi kəsb edib-etməməsi belə mübahisəli olacaq dərəcədə qeyri-adekvat bir ümumi qavrayış və təsəvvürə sahibdir?...

Belə bir anlamlı və önəmli bir olay, təsadüf olamayacağı kimi(çünki milyardlarla insanın və örnəkləmin olduğu bir durumda təsadüf olamaz), bunun, mütləq ki konkret və mühüm səbəb və ya səbəbləri vardır.

Elə isə bu səbəbləri düşünək; nədən dünyanın elm, düşüncə və əql məhvərini yerindən oynadacaq dərəcədə böyük buluşlar və görüşlər ortaya qoya bilmiş, sözün tam mənasında dahi bir insan; hətta elmə ilgi duyan ya da özünü elmə yaxın hesab edən insanların nəzərində belə, ən azından, olması gərəkənə yaxın bir alqı və marağa belə, məzhər olmamaqdadır?

Bizim fikrimizcə əsas səbəblər bunlardır:

Hər şeydən öncə, insanların mütləq əksəriyyəti, əxlaq və bəsirətdən uzaq olduğu kimi, elə əslində elm, əql və düşüncədən də, o qədər olmasa da, bir xeyli dərəcədə uzaqdırlar. Hətta “inkişaf etmiş”, “öncül” ya da “elmdə çağ atlamış” deyə tanımlanan ölkələrdə belə, toplumun həlledici və əhəmiyyətli qismini, ağıllı və əxlaqlı insanlar təşkil etmədiyi kimi, bütövlükdə cəmiyyəti idarə edən və ona təsir edən həlledici amil də elm və bəsirət deyildir(Bir kərə ağıl və bəsirət nə qədər bir-birindən ayrı element olsalar da, bütövlükdə insan və cəmiyyət üçün, bunlar vahid bir dinamika və tendensiya təşkil edirlər; çünki zəka olsa belə, bəsirətin olmaması, ağlı və doğru qərar vermə  potensialını da məhdudlaşdıran amildir).

Dolayısıyla da bütün toplum nəzdində əgər hərəkətverici və təməl dinamika, sağduyu deyilsə; məsələn filan içkinin ya da filan şeyin, açıq-aydın ziyanlı olması bilindiyi halda, mütləq əksəriyyət, həmin şeydən istifadə edirsə və instinktivliyə məğlub olursa; zahiri ləzzət(1), başqalarında görmək(2) və öyrəşmək(3) faktorlarının birləşib yaratdığı “xarici müqavimət mərkəzi”ni yenə bilmirsə; o halda zatən digər və çox daha mühüm məsələlərdə də bütövlükdə, ictimai olaraq insanların kütləvi yanılqı və qəflətlərə düşəcəyi də açıq və təbiidir.

Beləliklə də məsələn; zəki və məlumatlı bir insan, zərərli bir içəcəyi qəbul edib; nəticədə uyuşub, bu günkü plan və rejimini asanlıqla pozmağa səbəb olacaq bir qərarı verə bilirsə və bu durum, təsadüfi deyil də geniş yayılmış bir haldırsa; çox asanlıqla bütün məsələlərdə və hətta həyati məsələlərdə də eyni halın olması, tamamilə realdır(hətta fraqmental keyliklərin elə özünün belə, böyük keyliklərə səbəb olması qaçılmazdır).

Amma ən əsas olaraq zəka faktoru, çox daha önəmlidir; zəkiliyə və əqliliyə meyilli olmayan bir insan üçün, labüd olaraq ümumi həyati və varoluşsal tendensiya da məhz əqlilik deyil də nəqlilik olacaqdır; o, hadisələrin və məsələlərin mahiyyətinə deyil də zahirinə önəm verən biridir; onun nəzərində, filan hadisənin niyə və nə səbəbə olması deyil də, sadəcə olması mühümdür.

Təsadüfi deyil ki, elə elmə yaxın olan (və ya belə olduğu varsayılan) insanların təsəvvüründə önəm kəsb edən “filosof”, “düşünür” və ya “alim”lər də, daha çox məhz nəqli olanlardır; filan hadisə və ya məsələ barədə fikirlərini bildirib də o hadisənin uzaqbaşı yalnız bir-iki alt qatına enən, və həlledici çoxluğu təşkil edən “filosof” və “alim”lər reallığının səbəbi də elə təməl olaraq zəkasızlıq və ya bəsirətsizlikdən qaynaqlanır(ya bunu edə bilmirlər-zəki deyillər; ya da etməyi önəmsəmirlər-bəsirətli deyillər).

Beləliklə zatən əqliliyin deyil də məhz nəqliliyin, təməl dinamikanı təşkil etdiyi bir elmi və fəlsəfi ədəbiyyat və irs reallığının mövcud olduğu bir şəraitdə, insanların da, (nə qədər elmli olsalar da) hər zaman ilk seçənəyi, refleksiv olaraq, onlara rahat olan nəqlilik olduğu üçün, nəticədə elm adına əslində qeyri-elmi; və əql adına nəqli bir bilik və donanım kimi bir ümumi mənzərə yaranmış olur.

Dekart isə nəqli deyil də əqli (özü də ən yuxarı həddində), anlayış və buluşlar ortaya qoyan bir düşünür olduğu üçün; onun bu məntiqi, dərininə(intensiv) və əqli irsinin, insanları zatən instinktiv olaraq zorlayacaq və onları, “çətinə salacaq” bir mahiyyəti söz konusudur. Bu çətinlik və dərinliyə tab gətirmək üçün isə ən əvvəl təbii olaraq, dərinliyə və əqliliyə tam meyilli olmaq gərəkdiyi kimi, həm də səbr və istək(dolayısıyla da məsuliyyət və bəsirət) də vacib amildir. Məsələn ortalama bir nəqli düşünürün, ortalama bir kitabına sərf edilən zehni və biloji səy və enerji, demək olar ki Dekartın bir əsərinin, uzaqbaşı bir neçə səhifəsinə sərf edilənə bərabərdir. Dolayısıyla Dekart, özlüyündə insan üçün bir “başağrısı”, “çətinlik” və “mübarizə” anlamını daşıyır. Zatən bu, o deməkdir ki, ona maraq və həvəs göstərib də bu ilgisi və həvəsi, çox keçməmiş, mənfi və əks-duyğuya çevrilənlərin həm ümumi sayı yetərincə çoxdur həm də ümumilikdə filosof və elm və fəlsəfə maraqlıları içində onların faizi, olduqca böyükdür.

Ümumiyyətlə, daha böyük və insan həyati üçün daha mühüm seçim anlarında; indiki halda isə elm, əql və dolayısıyla da insanın həyatı üçün ola biləcək ən önəmli müsbət dəyişim yarada biləcək bir situasiyanın qərar məqamında, düzgün seçim etmək; təbiəti etibarilə insan üçün daha çətin və daha ağır bir qərar deməkdir; dolayısıyla da məsələn siqaret asılılğını tərk etmək, Dekartın dühasının fərqinə varmaqla müqayisədə çox asan bir problemdir; insan üçün belə inqilabi bir sonuc doğuracaq bir qərarın oluşması, təbii olaraq çox daha ciddi və mühüm faktorları və şəraiti qaçılmaz etdiyi kimi, insanın daha böyük dəyişimini və təkamülünü gərəkdirir.

Digər önəmli bir səbəb də; vərdişkarlıq, adət faktorudur; onillərdən, hətta yüzillərdən bəri məhz belə formalaşmış olduğu üçün, bu alışqanlığın davam etməsi, zatən ümumi ictimai nəzər və şüurda öz məcrasında gedəcək olan bir tendensiyadır; necə ki məsələn rüşvətin yayğın olduğu x bir toplum, onunla eyni xarakter və səviyyəyə sahib olan amma rüşvətin az yayğın olduğu y bir toplumla müqayisədə; deyək ki 10 və ya 20 il ərzində o toplumdan bariz bir şəkildə daha çox müqavimət və səy göstərsə belə, bu müddətdən sonrası üçün, y toplumdan daha az bu mərəzə yoluxmuş durumda olması, zəif bir ehtimalıdır.

Bəli, qismən genetiksəl amma əsas olaraq da metodiki olaraq cəmiyyətlərin düşüncə və davranışları, vərdişkarlıq və alışqanlıq kəsb edir.

Amma ümumi aspektdən yanaşdıqda, Dekart fenomeninin, insanların nəzərində və qavrayışında, lazımı və adekvat qarşılığı bula bilməməsi reallığının təməl səbəbi, elə zəka və bəsirət amili, əsas olaraq da zəka elementindən başqası deyil.

                                                                                                                                                                                                Yunis Dürüst, elmi tədqiqatçı

Davamı →