Bu düşüncələrin qaranlığında üzə çıxan nəsnə sadəcə olaraq, maddi, dünyəvi bir aləmdir. Güclər nisbətinin «giclər” nisbətinə dönüşdüyü bu anlamsız çarpışmanın ortasında qalan estetika isə möhtac durumdadır. İnsan nəfsi insan zövqünü yeyib bitirir. İnsan ağlı insan ruhuna xəyanət edir. Heç yerdə həyəcan təbili-filan çalınmır. Ekoloji tarazlığın dərdinə qalanlar əqli və ruhi tarazlıq haqqında heç düşünmürlər belə. İnsan yaşamı mənəvi, elmi, estetik parametrlərdən getdikcə uzaqlaşır.
İnsanların rənglərə, irqlərə, millətlərə və dinlərə bölünməsi yaranışın zahiri keyfiyyətidir. Batində isə, insan bir növdür və onun başqa növü mövcud deyil. Hər yerdə eyni cür sevişir, eyni duyğularla gülür, ağlayır və eyni tərzdə ölürlər. Bunlar da zahiri keyfiyyətlərdir. Ancaq demək istədiyimiz odur ki, bu zahiri keyfiyyətlər belə, insanın bir növ olaraq eyni tipdə yaradıldığını göstərir. Lakin əsas və daha doğrusu, bizim əsas məsələmiz batini məsələdir.
Ümumiyyətlə, batin nə deməkdir? Düşünürük ki, təbii olan, daha dəqiq ifadə etsək, təbiətdən gələn şey təkcə zahirdə görünənlər deyil. Yəni, materiya yalqız deyil. Onu izləyən, paralelində və bətnində ona nəzarət edən bir də ideya var, ruh var, fikir var. Onu da düşünürük ki, ideya olmasaydı, materiya, materiya olaraq qalacaqdı. Yəni, insan da digər canlılar kimi dəyişməz təbii qanunauyğunluğa tabe olaraq yaşayacaqdı. Ancaq yanlış anlaşılmasın, batin deyərkən biz ideyanı nəzərdə tuturuq. Yoxsa görünməyən, ancaq heyvanlarda və digər canlılarda da olan bir sürü batini şey var — məsələn, fikir, ağıl, hiss, düşüncə və hətta zəka. Bunlar batini şeylərdir. Ancaq bizim batindən məqsədimiz bu deyil. Məsələn, İslam-Şərq məntiq elmində insanın tərifi belədir: „İnsan — heyvani-natiq“. Əgər bu „natiq“ kəlməsinin altında başqa mənəvi, ideoloji, fəlsəfi qatlar mövcud deyilsə, biz bu fikirlə razılaşa bilmərik. Çünki heyvanların, quşların və nəbatatın da dili vardır. „Natiq“ burada „danışan“ anlamındadır. Danışmaq anlaşmaq üçündür, özünüifadə üçündür ki, bunu heyvanlar da edir. Buradakı „heyvan“ kəlməsi isə, ərəbcədəki „həyy“, yəni „canlı“ anlamındadır. İnsan sadəcə danışan canlı deyil. Bizcə, buradakı „heyvani-natiq“ kəlməsinə başqa mənalar da yüklənib. Sözsüz ki, ərəb filologiyası və ərəb dilçiliyi baxımından bu söz birləşməsi çoxmənalıdır. Ancaq indi müzakirə mövzumuz bu deyil. Gəldiyimiz qənaət isə budur ki, insanın digər canlılardan ayrılığı və üstünlüyü onun batini, mənəvi əlavəsindədir. Bəli, xilqətdən insana yaradıcılıq və üsyan əlavə edildi. Elə onun yaradıcı keyfiyyəti də məhz elə həmin üsyandan doğmuşdur. Hazırkı mövcudiyyətinə asi olan yeganə canlı insandır. Fəqət ixtilaf da elə bu nöqtədən başlayır ki, insan oğlu asi olaraq həm Hitler olur, həm Pikasso, həm Teymur olur, həm Fəzlullah. Diqqət etsək, görərik ki, hər iki tərəf üstünlük və hakimiyyətə talibdir. Ancaq biri zahiri, digəri isə batini hakimiyyət. İnsanların böyük bir qismi Teymura, başqa böyük bir qismi isə Fəzlullah Nəimiyə tabe idi. Elə oyunun bu yerində bütün daşlar yerinə oturur. Belə ki, zahiri aləmin fani, batini aləmin isə əbədi olduğu fikri öz təsdiqini tapır.
Bir az ayıq nəzərlə baxsaq, görərik ki, xilqət insana bu imkanı versə də, batinilik ona hazır məhsul olaraq verilməyib. Bu məhsulu insan özü istehsal edir. Bax, insanın muxtarlığı da bundadır.

Batini keyfiyyətlər də qatbaqatdır. Bilinən, bilinməyən, açıqlanan, açıqlanmayan, dərk edilən, dərk edilməyən və sairə və ilaxır… Hər şey insandan və onun bu sonu gəlməyən mənəvi pillələri nə qədər fəth etməsindən asılıdır. Elə bir mərtəbə yoxdur ki, sonuncu olsun. Ümumiyyətlə, istər batində, istərsə də zahirdə sona varmaq absurd bir nəsnədir. Elə zahiri dünya fatehlərinə baxsaq, ovuc içi qədər görünən bu dünyanı hələ heç bir fateh sona qədər fəth edə bilməyib. Bu, batini aləmdə də belədir. Sadəcə fərq orasındadır ki, zahiri fəthlər yarımçıq qalsa da, batini fəthlər yarımçıq qalmır. Bir insanın qəlbini fəth etmək ən böyük qələbə sayılır. Necə ki, deyərlər, bir insanın xilası milyonların xilasına bərabərdir.
 Qeyd etdik ki, batini aləm özü qatbaqatdır, səhifələnir,  gizli və aşkar şəkildə öz varlığını sürdürür. Yaxşı bəs, nə üçün gizli, nə üçün aşkar? Bu sualın da cavabı abstrakt deyil və konkret səbəblərlə əlaqədardır. Batini düşüncələrin, yəni sırf dünyəvilikdən ayrı, bütünlüklə mənəvi, fəlsəfi yaşam tərzinin aşkara çıxması və ya gizli qalması bir neçə amillə bağlıdır. Birinci amil tarix boyu əsasən nəzəriyyə, cərəyan, orden halında olmuş və bu gün də həmin şəkildə davam edən batini əfkarın biri-biriylə səviyyə və dərinlik fərqidir. Bəli, buradakı səviyyə və ucalıq üzüaşağı inkişaf edir. Yəni, mürəkkəblik və əlçatmazlıq dərinlikdədir. Cərəyan və məfkurə nə qədər dərin olarsa, bir o qədər batinə çəkilir, yəni gizli olur. Bunun da səbəbi fəlsəfənin dərinləşdikcə, istər ictimai, istərsə də dini-ruhani doktrina və ehkamlardan uzaqlaşmasıdır. Elə zaman içərisində inkişaf edən bu gizliliyin digər səbəbi də bu səbəbin davamıdır. Yəni, qanun və ürflərin tədricən inkarı bu orden və cərəyanların təqib olunmasına və bu təqibdən yaxa qurtarmaq üçün gizlənmələrinə gətirib çıxarırdı. Lakin dediyimiz kimi, batiniliyin əsas səbəbi elə batinilikdir. Çünki, batiniləşdikcə onları nəinki məsələn, dindəki şəriət, hətta başqa batini təriqətlər də inkar edir. Niyə? Çünki onlar təriqət və batini əfkar sahibi olmalarına baxmayaraq, dayaz olduqları üçün konkret olaraq, hakimiyyətə və onun həmişəki qoruyucusu olan dinə yaxındırlar. Fəqət məfkurə dərinləşdikcə, yuxarıda adını çəkdiyimiz yaradıcılıq və üsyan ortaya çıxır. Bu isə, elmdə və incəsənətdə olduğu kimi, ruhaniyyat və mənəvi sektantlıqda da cəmiyyəti düşüncə sahiblərinə qarşı qoymaqda davam edir.
Lakin insan ağlı, insan ucalığı sonsuzluğa talib olduğu üçün çox zaman batini məfkurə elmlə, ədəbiyyatla və incəsənətlə birləşir və bir vücudda o qədər vücud peyda olur ki, insanın kamil bir Tanrı təcəllası olduğuna şübhə yeri qalmır. Arifin, alimin və şairin bir insandakı vəhdəti elə bir fəcrə səbəb olur ki, bu fəcrdən, yəni bu böyük partlayışdan yeni kainatlar doğulur. „Mən mülki-cahan, cahan mənəm, mən“ deyərkən, Nəsimi məhz bunu qəsd edirdi. Sözün başında adını çəkdiyimiz güc və güc mərkəzləri batini aləmdə məhz bu mahiyyətə sahibdir. İnsanlar üzərindəki batini hakimiyyətin mənası və məğzi məhz elə bundan ibarətdir. Həzrəti İsa yəhudilərə „Mən sizin kralınızam“ deyəndə onu anlamadılar. Zənn etdilər ki, Məryəmin oğlu hansısa dünyəvi cahandarlıqdan bəhs edir. Halbuki o, könüllər, ruhlar, ağıllar üzərindəki hakimiyyətdən bəhs edirdi.
Bütün bunları nəql etməyimizin mahiyyəti və səbəbi isə məlumdur. Zahiri keyfiyyətlərin fani olduğu, yəni ötəri, məna və məzmununun isə dərin və tutarlı önəm təşkil etmədiyi bir dünyada boş yerə bu qısa ömrü başa vurmamaq üçün düşünmək və mücadilə vermək lazımdır. Bu məsələdə inanc başlanğıc olsa da, əsas şərt deyil. Çünki inanmaq əsas şərt olsaydı, yolun sonuna qədər saliki o müşayiət edərdi. Ancaq göründüyü kimi, Tanrı ona olan imanla yetərli olmur. Zaman içərisində iman yerini küfrə və hətta inkara verir. İnkar etməyənlər isə, heç təsdiq və iqrar babında da güclü və dərin mənəviyyata sahib deyillər. Çünki onlar heç bir yol getmirlər. Zira, nə baş verirsə, yolda baş verir. Yola çıxmayan hardan bilsin, imanın küfrə, küfrün isə eşqə təbdil olduğunu. Yol əhli olmayan necə bilsin ki, imandan eşqə heç bir yol yoxdur. Mömindən aşiq olmaz. Mömin imanını tərk etməyincə ona eşq gəlməz. Bu isə, zorla, bilərəkdən, iradə vasitəsilə mümkün olan bir şey deyil. Bu, məhz yolda baş verir. Yolun sonunda məlum olur ki, bu yol hara aparırmış. Fəqət yolun sonu olmur, sadəcə ömrün sonu olur. Soruşmaq olar ki, bəs ömrün sonu yolun sonu deyilmi? Yox, deyil. Boşuna deməyiblər ki, ömür bitər, yol bitməz. Deyənlər boşuna deməyib, ancaq eşidənlər boşuna eşidib. Anadoluda atalar sözü şəklində olan bu dərin kəlamın mahiyyəti gerçəkdən də çox dərindədir. Bu dərinlik məhz yuxarıda bəhs etdiyimiz batini və başıaşağı ucalan səviyyə fərqidir. Yalnız həqiqətə talib olanlara məlumdur ki, insan öz mənəvi missiyasını tamamlamaq üçün öldükdən sonra başqa bir vücudda yenə bu həyata qayıdır. Əhli-Həqlər bunu “donbadon» adlandırır. Bu donda bitən yol gələn donda davam edir. Bu baxımdan ömür bitsə də yol bitmir. Haqqa aşiq olanları hələ çox ömürlər, çox yollar gözləyir. Mənsuru, Nəsimini dar ağacına gətirən yol bir ömrə sığan yol deyil. Onlar bu mərtəbəyə ömürlər adlayaraq, donlar dəyişərək gəliblər. Çünki hər dövrdə bu dünyaya nəsimilər, mənsurlar, fəzllər, eynülqüzzatlar, sühreverdilər gərəkdir. Hər kəs kimi onlar da qaldıqları yerdən davam edirlər bu yola. Ulu Veysəl baba demişkən; Uzun, incə bir yoldayam...