“Kitabi Dədəm Qorqud“ dastanı

Babəkin başçılığı ilə xalqımızın azadlıq savaşı nəticəsində Xilafətin Azərbaycandan çəkilməsi, dövlətçiliyimizin yenidən bərpası Səlcuq dönəmi və Eldənizlərin hakimiyyəti dövründə ölkəmizdə baş vermiş siyasi və iqtisadi yüksəliş mədəni sahədə də böyük inkişafa səbəb olmuşdur. VII əsrdə meydana çıxmış və Oğuz yurdu olan Azərbaycanda-Xəzər dənizindən Diyarbəkirə və Qara dənizədək geniş yayılmış “Kitabi Dədəm Qorqud” dastam bütövlükdə türklüyün tərcümeyi-halı olub, möhtəşəm bir abidə hesab edilir. Ana abidəmiz sayılan bu dastanda bizim-Oğuz türklərinin Bizansın başçılıq etdiyi xristian blokuna qarşı mücadiləsi, tarixi torpaqlanmızı ələ keçirib yağmalamaq istəyən, xüsusilə qərb sərhədlərimizi tez-tez pozan «qara donlu kafir» düşməndən qorumaq üçün apardığımız qəhrəmanlıq mücadiləsi öz əksini tapmışdır.

“Kitabi Dədəm Qorqud” dastanı Oğuz türklərinin Azərbaycanda köklü və oturaq əhali olduğunu, əkinçilik, maldarlıq və müxtəlif sənətkarlıq sahələri ilə məşğul olduğunu göstərir. Oğuz türklərinin əsas peşəsi taxıl əkib-biçmək idi, bərəkət rəmzi olan un və ələyin nə olduğunu çoxdan bilirdilər. O dövrün çox böyük yeniliyi olan su dəyirmanına malik idilər. Oğuz türkləri üçün ən müqəddəs anlayış ‘Torpaq, Vətən və Yurd” idi. Boş qalmış yurd yeri, sahibsiz qalmış Vətən torpağı oğuzların dünyagörüşündə “ən dəhşətli mənzərə” hesab edilirdi. Oğuzların “qatar-qatar dəvələri”, “tövlə-tövlə şahanə atları” və saysız-hesabsız qoyun sürüləri var idi. Bayandur xan Oğuz bəylərinin Ali Məclisini keçirəndə “min yerdə ipək xalça döşətdirirdi”.

Oğuzlarda heç bir digər xalqlarda rast gəlinməyən Ana sevgisi və qadına dərin hörmət hissi var idi. Ana haqqı Tanrı haqqına bərabər tutulurdu. “Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy” da bütün varidatı Şöklü Məlik tərəfindən talan olunub aparılan Salur Qazan düşmənlə qarşılaşarkən hər şeyindən-“qızıl tağlı uca evlərindən”, “qiymətli xəzinəsindən, bol gümüşündən”, hətta “qırx igidlə birlikdə oğlu Uruzdan” və “qırx incəbelli qızla qarısı Burla Xatundan” da keçir, amma anasından keçmir. Dünyada öz qoca anasına heyrət doğuracaq dərəcədə dəyər verən ikinci bir xalqa indiyədək rast gəlinməmişdir.

Müqəddəs İslam dininin qəbul edilməsi Azərbaycan türklərinin qaynayıb-qarışaraq vahid xalq kimi formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Dastana görə Oğuz türkləri “ucalardan uca” və “əbədi hökmran olan Allah -təala ilə xəbərləşir”, çətinə düşəndə Tanrıya sığınır, ümidlərini “dünyam yoxdan var edən” Allaha bağlayır, ağır sınaq anlarında “müqəddəs kitabımız olan Quranı araya gətirir”, “ona əl basıb and içir”, “adı gözəl Məhəmmədin dini yolunda döyüşlərə” başlayırdılar.

Oğuzlar Vətənimizin sərhədlərini dönə-dönə pozmuş qarı düşmənlə dost olmazdılar, kafirlər üzərində qələbə qazananda Oğuz elində şənliklər keçirilir, təbil, nağara, qızıl-tunc borular çalınardı.

Maarif və elm

IX əsrin II yarısında dövlət müstəqilliyimizin bərpasından sonra Azərbaycan hökmdarları maarif və elmin inkişafına qayğı göstərir, qabaqcıl elm adamlarını saraya toplayır, möhtəşəm saraylar, məscidlər, körpülər ucaldır və mədrəsələr açırdılar. Azərbaycanın bütün Şərqdə məşhur olan Gəncə, Bərdə, Marağa, Şamaxı, Dərbənd, Təbriz, Ərdəbil və digər şəhərlərində mükəmməl təhsil verən çoxlu məktəb və mədrəsələr fəaliyyət göstərirdi. Məscidlərdə yerləşən ibtidai məktəblərdə-“Qurani-Kərim” öyrədilir və müxtəlif elm sahələrinə dair ilkin məlumatlar verilirdi. Mədrəsələrdə dini biliklər və şəriətlə yanaşı, məntiq, Şərq dilləri və müxtəlif təbiət elmlərinin öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetirilirdi.

IX-XII əsrlərdə nəinki Şərqdə, bütün Firəngistanda (Avropa-Red.) məşhur olan türk və müsəlman mütəfəkkirləri Cabir ibn Həyyan, Biruni, İbn Sina, əl-Fərabi, Təbəri, Xarəzmi və başqaları Azərbaycanda yaxşı tanımrdılar.

Azərbaycan mədəniyyəti və elmi VIII-XI əsrlərdə Ərəb xilafətinin ərazisində ərəb, türk və digər xalqların görkəmli alim və mütəfəkkirlərinin yaratdıqları ortaq İslam mədəniyyəti və elmindən bəhrələnmişdir. İslam mədəniyyəti yaradıcılarından biri, VIII-IX əsrlərin böyük ərəb astronomu, təbibi, böyük kimyaçısı Cabir ibn Həyyan (721-815) İmam Cəfər Sadiqin şagirdi olmuş, elmi nailiyyətlərinə və kəşflərinə görə sağlığında “Ustadların ustadı” ləqəbini almışdı. Bu görkəmli kimyaçı alim öz dövründə bütün maddələrin, xüsusilə metalların sirlərinə yaxından bələd olub, nəinki öz ölkəsində, bütün Şərqdə və Avropada çox məşhur idi. Əsərləri latın dilinə tərcümə olunaraq Avropa alimlərinin stolüstü kitabına çevrilmişdi. Onun dünya və İslam elminə gətirdiyi yeniliklərin bir hissəsi hətta müasir insanı belə heyrətə gətirir. Bu görkəmli alim:

1. Dünyada ilk dəfə suyu saflaşdırmaq üçün distillə üsulunu tətbiq etmişdir.
2. Antik yunan alimlərinin atomun bölünməzliyi fikrini inkar etmiş, atomun bölünməsinin mümkünlüyünü əsaslandıraraq bu bölünmənin böyük fəlakətlərə gətirib çıxaracağını heyrətamiz şəkildə qabaqcadan söyləmişdi. Alimin fikrinə görə atomun bölünməsi baş tutarsa, o dövrdə dünyanın ən böyük şəhəri olan Bağdad böyüklüyündəki şəhəri bir göz qırpımında məhv etmək mümkündür. Maraqlıdır ki, onun bu ideyası on bir-on iki əsrdən sonra XX yüzillikdə dünya alimləri tərəfindən sübuta yetirilərək həyata keçirilmişdir.
3. Alim heyrətamiz şəkildə laboratoriya şəraitində süni üsulla canlı orqanizmin yaratmağın mümkünlüyü ideyasını irəli sürmüşdür. Bu ideya da yaşadığımız dövrün alimləri tərəfindən həyata keçirilmişdir.

İslam mədəniyyətinin yaradıcılarından biri də X-XI əsrlərdə yaşaımş Mərkəzi Asiyanın türk köklü alimi İbn Sinadır. İbn Sina 980-ci ildə Buxarada doğulmuş, 1037-ci ildə Azərbaycanın Həmədan şəhərində vəfat etmişdir. Onun yaradıcılığının ən məhsuldar dövrü Azərbaycanda keçmişdir. İbn Sina ona dünya şöhrəti qazandıran beş hissəli “Tibb qanunu əsəri”ni Azərbaycanda yazmış, Həmədan şəhərində müalicəxana və əczaxana (aptek) açmışdır. “Elmin şeyxi” adını almış İbn Sina təbabətə aid yazdığı fundamental əsərləri ilə tibb elminin əsasını qoymuşdur. Onun “Tibb elminin qanunu” əsəri, hətta XVII əsrdə belə Avropa həkimlərinin stolüstü kitabı idi. Görkəmli Azərbaycan alimi Əbülhəsən Bəhmənyar Azərbaycani onun tələbəsi olmuşdur.

Azərbaycan alimləri fəlsəfə, astronomiya, dilçilik, ədəbiyyatşünaslıq, təbabət, tarix və coğrafiya sahələrində dünya elminin önündə gedirdilər.

XI-XII əsrlərdə Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda bütün elmi biliklərə yiyələnmiş şəxsə alim adı verilirdi. Bu adı olan şəxslər içərisində dahi Nizami Gəncəvi öndə gedirdi. Nizami öz dövründə fəlsəfədən tutmuş astronomiyaya, coğrafiyadan tutmuş riyaziyyata və təbabətədək bütün biliklərin məcmusuna sahib idi.

Ömrünün 30 ilini astronomiya elminə həsr etmiş Fazil Fəriddin Şirvani XII yüzillikdə bir neçə qiymətli ulduz cədvəli tərtib etmişdi. İbn Sinanın tələbəsi olmuş böyük Azərbaycan filosofu Bəhmənyar Şərq-İslam və qədim yunan fəlsəfəsini dərindən öyrənməklə dünya fəlsəfə fikrinin inkişafına böyük töhvə verən fikirlər irəli sürmüşdür. Azərbaycanda XI-XII əsrlərdə fəlsəfi fikir fiqhdən (hüquqşünaslıq), kəlam (sxolastika) və təsəv-vüfdən (mistika) ibarət olan üç qol əsasında formalaşmışdı. Təsəvvüf anlayışının əsasında yüksək əxlaqi fikirlər dayanır. Təsəvvüf yüksək xasiyyətə və əxlaqa yiyələnməyi, hər cür alçaq xasiyyətlərdən uzaqlaşmağı tələb edir. Sufi olan kəs özünü kamilləşdirmə prossesində hər şeydən əvvəl öz nəfsini paklaşdırmalıdır. Mötədil sufi cərəyanının nümayəndəsi olub, Azərbaycanın Zəncan şəhərində anadan olmuş Əbuhəfs Sührəvərd (1063-1137) bununla bağlı yazırdı ki, insan kin, həsəd və riyadan armdıqda təmizlik nuru onun batilinə süzülür və o bütün rəzilliklərdən xilas olur, Allaha qovuşmaq arzusu onu sidq və səmimiyyət zirvəsinə ucaldır. Əbuhəfsin qardaşı oğlu Əbun- nəcib Şührəvərd Yaqub əl-Həməviyə görə gəncliyində Bağdadda su daşıyar və öz qazancını yeyərdi. Çox keçmədən görkəmli alim sufi şeyxi zirvəsinə çataraq məşhur Nizamiyyə mədrəsəsində dərs demiş və dövrünün ən böyük universitetlərindən biri olan bu təhsil ocağına, hətta rəhbərlik etmişdir. Maraqlıdır ki, onun hüququ, hətta hakim dairələr tərəfindən toxunulmaz idi və mütəfəkkir sultandan, xəlifələrdən qorxub ona pənah gətirənlərə sığınacaq verir və onları təhlükədən qoruyurdu. Əbunnəcibin sufi təliminə görə təsəvvüf şəriətdən başlayır, təriqətdən (mənəvi kamillik yolu) keçərək həqiqətdə başa çatır. Təsəvvüfün əvvəli elm, ortası əməl, axırı isə ilahi vergidir. Bu nəsildən olan Şəhabəddin Əbuhəfs Sührəvərd (1145-1234) görkəmli alim və sufi mütəfəkkiri kimi tanınmışdı. Tarixi qaynaqlarda onun haqqında belə yazılmışdı: “o, fəzilətli hüquqşünas, sufi, başçı, mömin, zahid, arif, həqiqət elmində dövrünün şeyxi” idi. Xəlifə ən-Nasir onu Bağdadın baş şeyxi təyin etmişdi. O, xəlifənin elçisi kimi diplomatik danışıqlar aparmışdır.

Panteist görüşlərinə görə 32 yaşında ruhanilərin fitvası ilə öldürülən Eynəlqüzzat Miyanəçi (1099-1131) çox qiymətli fəlsəfi əsərlər qoyub getmişdir.

Bu dövrün parlaq şəxsiyyətlərindən olan Xətib Təbrizi (1030-1109) ilk təhsilini Təbrizdə almış, sonra Suriyanın Numan məscidində dövrün böyük alimi Əbü-l-əla Məərridən bilik aldıqdan sonra Nizamülmülk tərəfindən 1067-ci ildə Bağdadda açılmış “Nizamiyyə” mədrəsəsində 40 ildən çox müddət ərzində dərs demişdir. O dövrdə dünyanın ən böyük elm və təhsil ocağı və ilk Universiteti sayılan həmin mədrəsədə Xətib Təbrizi akademik İ.Kraçkovskinin sözləri ilə deyilsə, “ədəbiyyat kafedrasının professoru” olmuşdu. O, fəlsəfə, məntiq, dil və ədəbiyyat sahəsində çox qiymətli araşdırmalar aparmışdır. Xətib Təbrizi bütün İslam dünyasında dilçilik və ədəbiyyatşünaslıq sahəsində ensiklopedik biliyə malik ən görkəmli alimlərdən biri idi. Qürbətdə yaşasa da, öz doğma türk dilini də unutmamışdı.

Bağdadın Nizamiyyə mədrəsəsində təhsil almış böyük alim və şair Ömər Gəncəvi dilçilik və ədəbiyyatşünaslığa dair qiymətli araşdırmaların müəllifidir.

XI-XII yüzilliklərdə təbabət sahəsində məşhur olan Kafiəddin Ömər Osman oğlu Şamaxının Məlhəm kəndində Tibb mədrəsəsi və müali- cəxana açaraq insanlara xidmət etmiş və çoxlu təbib yetişdirmişdir. Kafiəddin Ömər Osmanoğlu (dahi şairimiz Xaqaninin əmisi idi-Red.) 1080-ci ildə Şamaxı şəhərində anadan olmuşdur. O, ensiklopedik biliyə malik olan həkim-cərrah, əczaçı və istedadlı musiqiçi idi. Şirvanşah II Mənüçöhrün hakimiyyəti dövründə Şamaxı yaxınlığındakı Məlhəm kəndində tibb mədrəsəsi və Azərbaycan tarixində ilk dəfə stasionar müalicə müəssisəsi-müalicəxana açmışdı. Ətraf mühitin və havanın insan orqanizminə şəfaverici təsiri ilə bağlı fikrini sübuta yetirmək üçün Kafiəddin müalicəxana açmazdan əvvəl şagirdlərinə tapşırmışdı ki, bir neçə qoyun kəsib, Şamaxı ətrafında müxtəlif yerlərdə assınlar. Bir həftədən sonra o, həmin yerləri atla gəzib görür ki, hər yerdə asılmış qoyunlar iylənib xarab olub, təkcə bir yerdə asılan ət elə qalıb ki, sanki indicə kəsilmişdir. Buna görə də Kafiəddin özünün Məlhəm müalicəxanasmı burada təşkil etmişdi.

Tarixi qaynaqlara görə Eldəniz hökmdarı Özbəyin şəxsi həkimi Cəlaləddin təbib xəstəliyin gizli çağında onun diaqnozunu təyin edə bilir və çox az dərmanla xəstəyə möcüzəli şəkildə şəfa verirdi. Mənbə Cəlaləddin təbib haqqında yazırdı: “Ondan sonra dünyaya onun kimisi gəlməmişdir.”

Məşhur Mövlanə Cəlaləddin Ruminin dostu və həkimi Əkmələddin Naxçıvani öz dövründə “həkimlərin ağası” və “dünya həkimlərinin başçısı” adını almışdı.

XII yüzildə başqa bir təbib Mahmud ibn İlyas xəstəliklərin müalicəsi və əczaçılıq haqqında yazdığı əsərdə müalicəvi dərmanların adını əlifba sırası ilə düzmüşdür.

Dövrün tarixçisi Fəxrəddin Əbül Fəzlin yazdığı iri həcmli “Azərbaycan tarixi” adlı əsəri təəsüf ki, bizə gəlib çatmamışdır. Bağdaddakı Ni- zamiyyə mədrəsəsində mühazirələr oxumuş bu görkəmli alim haqqında mənbədə yazılmışdır: “Təbrizdə hansısa bir görkəmli şəxsin olub-olmaması haqqında soruşduqda, dərhal, onu nişan yerdilər… ikinci belə bir adam varmı?-sorusuna belə cavab verildi ki, o bircə dənədir və ikincisi yoxdur.”

XII-XIII əsrin əvvəllərində Alban mədəniyyətinin görkəmli nümayəndəsi Gəncə sakini Mxitar Qoş (1130-1213) Bizans və Alban kilsə qanunları əsasında “Qanunnamə”, “Alban səlnaməsi” əsərlərini qələmə almışdı.

Ədəbiyyat

XI-XII əsrlərdə yazıb-yaratmış şair və mütəfəkkirlərin Azərbaycan-türk dilində heç bir əsəri bizə gəlib çatmasa da, mənbələrdəki məlumatlar bu dildə əsərlər yazıldığını sübuta yetirir. XI əsrdə Məsud ibn Namdarın ərəb və əcəm (fars) dilləri ilə yanaşı, türkcə şeirlər yazması haqqında mənbələrdə məlumatlar vardır. Şirvanşah Axsitanın böyük şairimiz Nizamiyə “Leyli və Məcnun” əsərini türkcə deyil, farsca və ya ərəbcə yazmağı sifariş verməsi bu dövrdə türk dilində şeirlər yazıldığım və şairin milliyyətcə Azərbaycan türkü olduğunu bir daha sübuta yetirir. Maraqlıdır ki, kökcə oğuz türkü olan Səlcuqluların və Eldənizlilərin dövründə türk dili nə rəsmi dövlət dilinə, nə də ədəbi dilə çevrilmədi. Tədqiqatçılar bu dövrdə fars ədəbi dilinin hökmranlıq etməsinin səbəbini daha çox savaşlar aparmaq və vergi toplamaq qayğısına qalan Səlcuq sultanlarının “savadsızlığı və dövlətin maliyyə işlərində fars məmurlarına arxalanması ilə” izah edirlər. Belə vəziyyət həm də Səlcuqların baş vəziri fars köklü Nizamülmülkün yeritdiyi daxili siyasət nəticəsində yaranmışdı. Buna baxmayaraq xalqımızın ana abidəsi “Kitabi Dədəm Qorqud” un erkən orta əsrlərdə bir müəllif tərəfindən yazıya alınması Azərbaycan-türk dilinin qədim yazılı ədəbiyyat ənənələrinə malik olduğunu sübut edir. Ancaq XI-XII əsrlərdə peşəkar ədiblərin qələmindən çıxan klassik ədəbi nümunələr bizə yabançı olan ərəb və fars dillərində gəlib çatmışdir. Nəticədə tarixi şərait və ədəbi mühitdə bir dəb halını almış xüsusi vəziyyət XIV əsrədək fars dilinin bir çox türk xalqlarının ortaq ədəbi dili kimi işlənməsini şərtləndirmişdir. XI-XII əsrlərdə Azərbaycan əhalisinin çox böyük hissəsinin və hakim dairələrin danışıq dili və ünsiyyət vasitəsi doğma türk dili idi. Buna baxmayaraq Azərbaycan ədəbi məktəbinin fars dilində yazan şairləri çıxdıqları türk mühitini qətiyyən unutmurdular. Məsələn, məşhur Qətran Təbrizi fars dilində yazdığı əsərlərdə doğma Azərbaycan-türk dilində çoxlu atalar sözləri, zərbi məsəllər, söz və ifadələr: qar, sürmə, muncuq, tapança, ayaq (qədəh), dağ, xıl (çox) və s. işlətmişdir.

XII yüzillikdə şair və mütəfəkkirlərimiz Təbriz, Şirvan və Gəncədə fəaliyyət göstərən Azərbaycan ədəbi məktəblərinin əsasını qoymuşdular.

Dövrün tanınmış dilçisi, ədəbiyyatşünası və istedadlı şairi Ömər Gəncəvi doğma Azərbaycanla yanaşı, bütün Yaxın və Orta Şərqdə məşhur idi.

XII yüzilliyin görkəmli filosof-şairi Eynəlqüzzat Miyanəçi gözəl şeir nümunələri qoyub getmişdir.

Qətran Təbrizinin yetirməsi, böyük istedad və yüksək əxlaq sahibi olan Əbülüla Gəncəvi (1096-1159) Şirvanşahlar sarayına gəldikdən sonra burada böyük nüfuz qazanmış və “Məlük-üş-şüara”-“şairlərin hökmdarı” adını almışdır.

Şirvan ədəbi məktəbini Əbülüladan sonra onun istedadlı şagirdi Əfzələddin Xaqani idarə etməyə başlamışdı. Ədəbiyyatımızın ən görkəmli şairlərindən biri olan Xaqani (1121-1199) şeir sənət ocağı Şamaxıda dünyaya göz açmışdır. Kiçik yaşlarından Quranı, dilçilik, ədəbiyyat, fəlsəfə, riyaziyyat və başqa elmləri dərindən öyrənmiş, Şirvanşahların sarayına dəvət almış, ancaq saray həyatına uyğunlaşa bilmədiyindən İraqa və Məkkəyə getmişdir. Kəbə ziyarətindən döndüyü vaxtdan-1176-cı ildən Təbrizdə yaşamışdır. O, burada müxtəlif hökmdarların saraya dəvət təklifini rədd etmişdir. Farsdilli Azərbaycan ədəbiyyatına yeni üslub, təmtəraqlı obrazlar və bədii təsvir vasitələri gətirmiş Xaqani nəinki Azərbaycanda, bütün Şərqdə qəsidə janrı üzrə ədəbiyyatın ən uca zirvəsini fəth etmişdir. Xaqani Azərbaycan ədəbiyyatında ilk poema yazan şair kimi məşhurdur. Ondan bizə 17 min beytlik lirik şeirlər divanı və “Töhvətül-İraqeyn” (“İki İraqın töhfəsi”) poeması qalmışdır. Xaqani yaradıcılığının mərkəzində insan, onu əhatə edən həyat həqiqətləri, xeyirlə şərin mübarizəsi və humanizm dayanır. Haqqı və Ədaləti tərənnüm edən Xaqani əsərlərində zülmə və zalıma qarşı çıxmışdır. Xaqaninin ədəbiyyatımız qarşısında ən böyük xidmətlərindən biri də farscanın hökmranlıq etdiyi poeziya dilinə doğma Azərbaycan-türk sözlərini gətirməsidir. Şair yazırdı: “farsca mənə söyüş söysələr, çərxı fələk onlara deyər ki, sənsən”. Onun divanında su, Tanrı, uşaq, çuxa, xatun, xan, dağ və s. kimi onlarla türk sözünə rast gəlinir. Xaqani poeziyasına və şairin şəxsiyyətinə ehtiramla yanaşan dahi Nizami Gəncəvi onun haqqında təəssüf hissi ilə aşağıdakı beyti yazmışdır:
Hey deyirdim ki, mənə mərsiyə Xaqani yazar.
Heyf, Xaqaniyə mən mərsiyə yazdım axır.

XII əsr ədəbiyyatımızda öz yeri olan Mücirəddin Beyləqani Eldənizlər sarayında xidmət etmiş. Məhəmməd Cahan Pəhləvan və Qızıl Arslana şeirlər həsr etmişdir.

XII yüzillikdə yaşamış görkəmli şairlərimizdən biri Qivami Gəncəvi humanist insan idealı yolunda əngələ çevrilən cahilliyə, riyakarlığa, ədalətsizliyə və natəmizliyə qarşı üsyan edərək yazırdı:

Əcəb zəmanədir türfə xəlayiq.
Cəhalət meyindən yoxdur bir ayıq.

Nə dindar zahid var, nə təmiz alim,
Nə adil şah var, nə doğru hakim.

Alıcı tək qaçar biri-birindən.
Məhşərdən qorxmazlar bilmirəm nədən.

İşlər belə getsə, çəkməz o qədər
Göylər alt-üst olar, dünya çevrilər.

Şirvanşah III Mənüçöhrün sarayında Əbülüladan şeir-sənət dərsi almış Fələki Şirvani (1107-1147) qısa ömrünü nücum (astrologiya), riyaziyyat elmlərinin inkişafına həsr etmişdir. Onun dövrümüzə qədər gəlib çatmış şeirlər toplusu olan Divanı təkcə bədii keyfiyyətləri ilə deyil, dövrün tarixi hadisələrini real şəkildə işıqlandırmaq baxımından da seçilir. Onun əsərlərində Şirvanşah III Mənüçöhrün (1120- 1160) qıpçaqlar və alanlar üzərində qələbəsi, gürcülərlə münasibətlər, Şirvanın şəhərləri və görkəmli şəxsiyyətləri haqqında, hətta dövrün tarixi mənbələrində olmayan məlumatlardan tarixçilərimiz yetərincə yararlanmışlar.

XII əsr Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndələrindən biri və Nizaminin böyük müasiri, yüksək poetik istedad sahibi Məhsəti Gəncəvi (1089 -1183) idi. Bu görkəmli qadın sənətkarımızın yaradıcılığının mərkəzində real insan və onun arzuları dayanırdı. Şair öz rübailərinin bir çoxunu sadə peşə adamlarına (papaqçı, çörəkçi, dülgər, başmaqçı, dərzi və s.) həsr etmişdir. Onun rübailəri konkret olaraq orta əsr Gəncəsinin qaynar sənətkarlıq və ticarət həyatını real şəkildə əks etdirir. Məhsəti Gəncəvinin əməyə məhəbbət tərənnüm edən poeziyası Nizami yaradıcılığında özünün zirvəsinə çatmışdır.

Azərbaycan ədəbiyyatı Nizami Gəncəvi (1141-1209) yaradıcılığı ilə özünün ən yüksək zirvəsinə ucaldı. Ümumdünya mədəniyyətinin ən nadir simaları sırasında öz əzəməti ilə ucalan Böyük Nizami Şərq və dünya poeziyasının inkişafına güclü təkan vermişdir. Yaxın və Orta Şərqin ən böyük sənətkarları belə yüzillər boyu dahi Nizaminin tükənməz poeziyasının təsirindən çıxa bilməmiş, onun poeziya xəzinəsindən bəhrələnmiş və ən yaxşı əsərlərini böyük ustada ithaf etmişlər. Nizamini Azərbaycan mühiti yetişdirmişdir və doğulduğu Gəncə şəhəri böyük sənətkarlıq və mədəniyyət mərkəzi idi. Bütün türk və islam hökmdarları müsəlman dünyasının xristian sərhədlərinə yaxın ərazisində yerləşən ən böyük istehkamlarından biri olan Gəncənin inkişafına xüsusi diqqət yetirirdilər. Gəncə həm də bütün Şərqin ən böyük elm və təhsil ocaqlarından biri idi, dünyanın hər yerindən ən nadir sənət inciləri və əlyazmaları burada toplanmışdı. Azərbaycanın dahi şairi Nizami yaradıcılığının mayası insandır. Nizami özünün humanist məhəbbət fəlsəfəsinə və təkrarsız lirikasına görə müasirlərini, hətta özündən sonrakı dövrlərdə yaşayıb-yaratmış bir çox görkəmli humanistləri də geridə buraxmışdı.

Nizaminin ölməz beş kitabı-“Xəmsə”si (‘‘Sirlər xəzinəsi”, “Xosrov və Şirin”, “Leyli və Məcnun”, “Yeddi gözəl”, “İsgəndəmamə”) onu dünya mədəniyyətinin dahiləri sırasına çıxardığı kimi, şairi yetirən xalqa da dünya şöhrəti gətirmişdir.

Nizaminin 1175-ci ildə tamamladığı ilk böyük əsəri olan “Sirlər xəzinəsi” ndə şairin həll etməyə çalışdığı başlıca məsələ xalq və hökmdar problemidir. Böyük şair bu əsərində hökmdarları haqqa, ədalətə çağırmaqla kifayətlənmir, “şahlıq üçün əsas şərtin zülm və haqsızlıq deyil, ədalət olduğunu onlara başa salmağa çalışır”.

Dahi şairin 1181-ci ildə tamamladığı və dünya poeziyasının nadir incilərindən sayılan “Xosrov və Şirin” poemasında doğma Vətəni Azərbaycanın tarixi keçmişini və onun qonşu ölkələrlə qarşılıqlı əlaqələrini tərənnüm edərək Vətənimizin əvvəlki tarixini gələcək nəsillərə yadigar qoyub getmişdir.

Nizami 1188-ci ildə Şirvanşah Axsitanın sifarişi ilə üçüncü poeması olan “Leyli və Məcnun” əsərini bitirmişdir. Ərəb və fars mənbələri üzərində dərin araşdırmalar aparan şair bu əsəri ilə orta əsrlər cəhalətinə, nadanlığa və zülmə tab gətirə bilməyən iki gəncin ilahi məhəbbət faciəsini yaratmışdı.

Dahi şairin 1197-ci ildə tamamladığı “Yeddi gözəl” poeması bu dövr üçün səciyyəvi olan yeni insan axtarışında çox böyük uğur kimi qiymətləndirilə bilər. Doğma yurduna və xalqına bağlı olan və onun qayğısına qalan, Vətənin, hətta bir övladının acından ölməsində özünü gü nahkar bilib, ona yas saxlayan, quşların və heyvanların da qədrini bilən Bəhram Gur Nizaminin arzuladığı yeni insan və ədalətli hökmdar obrazıdır.

Nizaminin “Xəmsə”si “İsgəndərnamə” ilə tamamlanır. Nizami yaradıcılığı orta çağ mədəniyyətimizin zirvəsidirsə, “İsgəndərnamə” də Nizami yaradıcılığının zirvəsi, onun əzəmətli və layiqli yekunudur. “Şərəfnamə” və “İqbalnamə” adlı iki kitabdan ibarət olan bu əsər dövrün qiymətli tarix səlnaməsidir. Böyük mütəfəkkir əsəri yazmazdan əvvəl qədim Azərbaycanın, bütövlükdə Müsəlman dünyasının, Yunanıstan və başqa ölkələrin tarixini, elmi -fəlsəfi irsini, görkəmli filosofların, sərkərdələrin həyat və fəaliyyətini öyrənmiş və müxtəlif dillərdə olan mənbələri dərindən araşdırmışdır. Doğma Vətəni olan Azərbaycana bağlılıq böyük sənətkarın bu əsəri üçün də səciyyəvidir. Ölkələr fəth edən, adlı-sanlı sərkərdələri məğlubiyyətə uğradan və ən qanlı savaşlardan zəfərlə çıxan İsgəndər Bərdə hakimi Nüşabə qarşısında məğlub vəziyyətinə düşür. Nizami poeziyasının və onun elmi-fəlsəfi dünyagörüşünün ən böyük qələbəsi ondan ibarət idi ki, onun yaratdığı adil hökmdar olan İsgəndər yalnız qılıncla və şəxsi şücaəti ilə deyil, elmlə, zəka ilə qalib gəlir, elmə qiymət verir, alimi hamıdan uca tutur:

Əmr etdi, verildi belə bir fərman:
Alimdir gözümdə ən əziz insan!**

Elmlə, hünərlə! Başqa cür heç kəs
Heç kəsə üstünlük eyləyə bilməz!

Rütbələr içində seçilir biri -
Hamıdan ucadır alimin yeri!

Əsərin sonunda Nizami öz qəhrəmanını ideal cəmiyyətə-Xoşbəxtlər məmləkətinə aparıb çıxarır. Düzlük və bərabərliyin hökm sürdüyü bu ölkədə heç kəs yalan danışmır, acizlərə və dara düşənlərə kömək göstərilir, burada başqalarının bədbəxtliyinə sevinən, arxadan danışan, oğru, darğa, gözətçi yoxdur, naxırlar, sürülər çobansız otlayır, qapılara qıfıl vurulmur. Hamı əməklə məşğul olur, halallıqla yaşayır. Zorakılıq yoxdur. Nahaq qan tökülmür. Qızıl -gümüşün heç bir qiyməti yoxdur. Qarınqulular yoxdur. Xoşbəxtlər məmləkətinin sakinləri dünyanı dərindən dərk edirlər. Ölümə çarə olmadığını bildiklərindən ölən üçün ürəklərini sıxmırlar. Göründüyü kimi, ilk növbədə qədim Azərbaycanın, habelə başqa xalqların elmi-fəlsəfi irsindən bəhrələnən böyük mütəfəkkir insanların min illər boyunca arzuladıqları ədalətli cəmiyyət ideallarını ümumiləşdirərək Tomas Mor, Tomazo Kampanella və bir çox başqa Qərbi Avropa utopistlərindən nə qədər əvvəl-hələ XII-XIII yüzilliklərin qovşağında özünün ideal cəmiyyət və dövlət modelini yaratmışdır.

Onu da qeyd etməyi vacib bilirik ki, türk xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan xalqının bilik adamlarının yaranışında və formalaşmasında yaxından iştirak etdiyi İslam intibahı mühitində “Türk aydını”-ziyalısı (dahi Nizamidə “Kalem Türkü”) artıq bir sosial zümrəyə çevrilə bilmişdi. Ancaq sosial zümrə bütöv deyildi və üç qola ayrılırdı. Böyük alimimiz Süleyman Əliyarinin qənaətinə görə ilk öncə Türk mənəvi varlığını, Türk kimliyini qoruyub saxlayanlar gəlirdi. Bu qolu təmsil edən ziyalılar üçün Yusif Ba-lasaqunlu 1069-cu ildə yazdığı ölməz “Kitabğu bilik” (“Xöşbəxtlik elmi”) mənzum əsəri ilə zirvə sayıla bilər. İkinci yerdə Türk kimliyini itirmiş və İslam mənəviyyatına tamamilə qovuşmuş olan ziyalılar gəlir ki, onlar ərəb, fars ədəbi və elmi mühitində türk olduqlarını bildikləri halda, öz doğma türkcəsinə həqarətlə yanaşırdılar. Dünyada ilk qlobusu düzəltmiş və yerin günəş ətrafında fırlanmasını Kopemikdən 500 il əvvəl söyləmiş böyük türk alimi Əbu Reyhan əl-Biruni (973-1048) yazırdı: “Təbiət məni bir ayrı dil dünyasında yaratmışdır, ancaq elmlərdən hər hansı birini bu dildə (türkcədə) səsləndirmək istəsən, elə bir dəvə yağış selində hərəkət etməkdədir və ya zürafə xəndəyə düşüb qalmışdır. Sonralar mən ana dilindən ərəb və fars dillərinə keçdim; onların hər birində özümü onları zorla mənimsəmiş bir yabançı (müsafir) sanıram. Fəqət mənim üçün ərəbcə söyüş farsca söylənilən hər cür tərifdən üstündür”.

Türk ziyalısı sosial zümrəsinin üçüncü qolunu təşkil edən bilik adamları isə ərəbcə və ya farsca yazsalar da, öz Türk varlığını və Türk mənəvi dəyərlərini tarixdə yaşatmaq istəyində idilər. Bu haqda tariximizdə ilk dəfə çox dəyərli fikir söyləmiş Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yazırdı: “Əsərlərini ərəbcə yazan, ancaq türklük duyğuları ilə Türk mədəniyyəti və milliyyətçiliyi tarixində müstəsna yer tutan Kaşğarlı Mahmudlar, Yurlu Fəxrəddin Mübarəkbaşlar… nə qədər türkdürlərsə, Nizami də onlar qədər türkdür”.

Məhəmməd Əminə görə 60 min beytlik “Şahnamə” yazmaqla İranı (Fars) uca tutan Firdovsidən fərqli olaraq Nizamidə irq təəssübkeşliyi yoxdur. Onun üçün önəmli olan şey imandır, təkallahlılıq əqidəsi ilə ədalətdir. Bununla belə. Nizami mənsub olduğu türk kimliyini heç vaxt unutmamış və farsca yazmış olduğu əsərlərində 80-dən çox türk sözü işlətmişdir. Nizami yazırdı:
Türkcəmi bu Həbəşlikdə alan yox.
Dovğanı bir yemək-deyə sayan yox.

M.Ə.Rəsulzadə bu beytdə ifadə olunan şikayəti şairin yaşadığı zamanda Türkcə yazmağın adət olmaması səbəbindən duyduğu təəsüf hissi kimi izah etmişdir. Məhəmməd Əminə görə Həbəşlik burada coğrafi anlayış deyil, “Qara cəhalət” mənasında işlənmişdir. Təsadüfi deyil ki, Səlcuq sultanı Səncərdən zülm görmüş ixtiyar qoca ona belə söyləmişdi:
Madam ki, sən zülmə vəsilə olursan.
Türk deyil, çopovulçu Hindussan.

Məhəmməd Əminə görə Türk anlayışına əsərlərində bu şəkildə yüksək yer verən bir Azərbaycan övladına, “Gözəl və böyüyə-Türk, gözəllik və böyüklüyə-Türklük, gözəl və böyük ifadəyə-Türkcə, gözəllik və böyüklük diyarına -Türküstan deyən bir şairə farsca yazdığına görə Türk deməmək qəbulmudur? Əsla!.”

M.Ə.Rəsulzadənin qavrayışına görə Nizami türklük anlayışına o qədər böyük önəm vermişdir ki, hətta bir qəsidəsində Peyğəmbərimiz Həzrəti -Məhəmmədi ərəb vücudlu Türk, “Şərəfnamə”də Makedoniyalı İsgəndəri “Rum külahlı” (geyimli) Türk adlandırmışdır.

Memarlıq və şəhərsalma

IX-XIII əsrin əvvəllərində Azərbaycan memarlığının dörd əsas məktəbi formalaşmışdı:

1. Şirvan-Abşeron
2. Naxçıvan-Marağa
3. Aran və İraqi-Əcəm
4. Qəzvin-Həmədan

Ərəb mənbələrinə görə X əsrdən Azərbaycanın bütün böyük şəhərlərində əzəmətli və gözəl camelər və məscidlər tikilmişdir. Bunlardan dövrümüzədək gəlib çatmış Bakıda indi “Smıqqala” adı ilə məşhur olan, 1078/1079-cu ildə şəhər rəisi Məhəmmədin əmri ilə tikilmiş məscidi və klassik memarlıq nümunəsi olan Ərdəbilin Came məscidini göstərmək olar. IX-XIII əsrin əvvəllərində Azərbaycan memarları şəhərsalmanın inkişafı ilə bağlı əzəmətli saraylar və qəsrlər, karvansaralar, körpülər və türbələr ucaldırdılar. Azərbaycan ərazisində ucaldılmış Bakıdakı Qız qalası, Şamaxıdakı Gülüstan qalası, Ağsu çayı sahilindəki Buğurd qalası. Naxçıvandakı Əlincəqala, Lerikdəki Oğlanqala, Abşerondakı Mərdəkan qalası və digər tikililərin hər biri dünya memarlığının nadir inciləri sayılır.

Müdafiə qurğuları içərisində Abşeronda 1187-ci ildə kvadrat planda tikilmiş Mərdəkan qəsrini və 1204-cü ildə inşa edilmiş dairəvi baş bürclü Mərdəkan qalasını xüsusilə qeyd etmək olar. Abşeron abidələri içərisində möhtəşəmliyi ilə seçilən Bakıdakı Qız qalasını memar Məsud Davudoğlu Xəzər sahilində böyük bir qaya üzərində ucaltmışdır. Orijinal quruluşa malik olan bu qala 28 metr hündürlüyündədir.

Fəxr etməliyik ki, bütün Qafqazda İslam memarlığının yaradılması və inkişafında əvəzsiz rolu olan Azərbaycan memarlarının şöhrəti bütün dünyaya yayılmışdı. Azərbaycan memarları Mərkəzi Asiya, Əcəm İraqı, Ərəb İraqı və başqa ölkələrdə, o cümlədən Bağdad, Səmərqənd, İsfahan və bir çox başqa şəhərlərdə nadir memarlıq incilərinin yeıradılmasında yaxından iştirak etmişdilər.

Həmin dövrdə Azərbaycan memarlığının ən görkəmli nümayəndəsi XII əsrdə yaşamış Əcəmi Əbubəkr oğlu idi. Sağlığında “Mühəndislər şeyxi” adını almış Əcəmi Naxçıvan memarlıq məktəbinin əsasını qoymuşdu. Böyük sənətkar özündən əvvəlki ənənələrimizi daha da zənginləşdirərək riyazi hesablamalar əsasında mürəkkəb memarlıq kompleksləri yaratmışdır. “Yusif ibn Küseyr” və “Möminə Xatın” türbələrində kufi xətlə yazılmış kitabələrlə mürəkkəb həndəsi naxışlar əsasında yaradılmış misilsiz bəzək ahəngdarlığının yaradılması memarlıq sənətimizin çox böyük nailiyyətidir. Memar Əcəminin 1162-ci ildə “Şeyxlərin başçısı” Yusif ibn Küseyrin şərəfinə ucaltdığı türbə ikiqatlı olub, keyfiyyətli bişmiş kərpicdən inşa edilmişdir.

Təkcə Azərbaycanın deyil, bütün İslam dünyasının ən uca, zərif və kompozisiyalı türbələrindən biri Əcəminin 1186-cı ildə Naxçıvan şəhərində ucaltdığı, indi də öz gözəlliyi və əzəməti ilə diqqəti cəlb edən və xalqın yaddaşında “Atabəy gümbəzi” kimi qalan “Möminə Xatın” türbəsidir. Əcəmi Eldənizlərin dövründə Azərbaycan dövlətinin paytaxtı olan Naxçıvanda Qoşaminarə (1187), Cümə məscidi, Darülmülk (Eldənizlər sarayı) və başqa nadir memarlıq abidələrini də ucaltmışdır. Onun memarlıq incilərinin bir çoxu dövrümüzədək gəlib çatmamışdır. Əcəminin memarlıq sənəti bütün Şərq memarlığına güclü təkan vermişdir. XII əsrin sonlarında Naxçıvan məktəbi üçün səciyyəvi olan memarlıq üslubunda Marağada Göygümbəz, Urmiyada Üçgümbəz məscidləri ucaldılmışdır.

Memarlığın ən möhtəşəm abidələrindən biri Şəddadi nəslindən olan Azərbaycan hökmdarı Fəzl ibn Məhəmmədin 1027-ci ildə Araz çayı üzərində saldırdığı məşhur Xudafərin körpüsüdür. On beş aşırımlı bu nadir sənət abidəsi əsrlər boyunca Azərbaycanın şimalı ilə cənubu arasında iqtisadi və hərbi-siyasi əlaqələrin qurulmasında mühüm rol oynamışdı.

Araz çayı üzərində salınan körpülərdən biri də on bir aşırımlı Xudafərin körpüsüdür. Azərbaycanda intibah dövrünə aid olub, öz ilkin quruluşunu saxlamış yeganə çoxaşırımlı körpü Vətənimizin Qazax bölgəsindəki Qırmızı körpüdür. Uzunluğu 175 metr olan bu möhtəşəm abidə el arasında “Sınıq körpü” adlanır.

IX-XIII əsrin əvvəllərində Azərbaycanda memarlıq və şəhərsalma işi özünün yüksəliş dövrünü yaşayırdı. Maraqlıdır ki, hələ bu dövrdə Azərbaycanın bütün böyük yaşayış məskənləri yeraltı saxsı borularla su ilə təchiz olunur, çirkab suları isə borularla yaşayış məntəqələrindən kənara atılırdı.

Bu dövrdə yaşayıb-yaradan Azərbaycan ustaları metal məmulatları hazırlamaqda çox mahir idilər. Metaldan hazırlanıb, üzərinə müxtəlif, təkrarolunmaz bəzəklər vurulmuş, müxtəlif növ qablar və silah nümunələri bir incəsənət nümunəsi kimi dəyərlidir. Belə sənət nümunələrindən biri də Gəncənin məşhur qala qapılarıdır. Gəncə qapılarını Şəddadi nəslindən olan Azərbaycan hökmdarı Əbuləsvar Şavurun göstərişi ilə məşhur usta İbrahim Osmanoğlu 1063-cü ildə düzəltmişdi. Bu nadir sənət incisi dəhşətli 1139-cu il zəlzələsindən istifadə edib Gəncə şəhərinə hücum edən gürcü işğalçıları tərəfindən qənimət kimi aparılmışdır.

Dekorativ tətbiqi sənət

XI-XIII əsrin əvvəllərində Azərbaycanda tətbiqi incəsənətin əsas növünü bədii tərtibatlı dulusçuluq (keramika) təşkil edirdi. Beyləqan, Şamaxı, Qəbələ, Gəncə, Naxçıvan, Təbriz bu dövrün əsas dulusçuluq mərkəzləri idi. Heyvan, quş və insan təsvirlərindən dulusçuluqda geniş şəkildə istifadə olunması bu sahəni bədii sənət səviyyəsinə çatdırmışdı. Beyləqan şəhərində düzəldilən XII əsrə aid boşqabın üzərində yaşıl paltarda, başında qızılı rəngdə, şişuclu tac olan ova çıxmış atlı təsvir olunmuşdur. Şamaxı şəhərində tapılmış dulus məmulatının üzərində isə yüksək sənətkarlıqla Şirvanşahın döyüşçüsü təsvir edilmişdi. Beyləqanlı usta Nəsir tərəfindən fincan üzərində çəkilmiş rəsmdə iri miqyasda çovkan oynayan atlının təsviri bədii sənət nümunəsi kimi qiymətləndirilmişdir. Maraqlıdır ki, dekorativ incəsənətin inkişafında Azərbaycan çox irəli getmişdi və qonşu ölkələrin heç birində dulusçuluq sənətində rəsmlərin, xüsusilə süjetli təsvirlərin bu cür genişliyinə və rəngarəngliyinə rast gəlinməmişdir. Azərbaycanın cənubunda bədii keramika məmulatlarında quş təsvirləri üstünlük təşkil edir. XI əsr Ağkənd keramikasının gözəl nümunəsi olub, Londonun “Viktoriya və Albert” muzeyində saxlanılan boşqab üzərində qartal gerb formasında yüksək sənətkarlıqla təsvir olunmuşdur.

XI-XII əsrlərdə Bakı və Abşeron yarımadasında daş tikililər üzərində (1078-1079-cu illərə aid Məhəmməd məscidinin minarəsi, bir sıra qəbirüstü abidələr) oyma üsulu ilə müxtəlif çoxbucaqh fiqurlardan, altıbucaqlı ulduzlardan, həndəsi naxışlardan yüksək ustalıqla istifadə olunmuşdur.

Azərbaycanın Şirvan bölgəsində müxtəlif metallar, o cümlədən bürüncdən hazırlanmış qablar üzərində bədii sənət nümunələri yaradılırdı. 1190-cı ildə Naxçıvanlı usta Osman tərəfindən hazırlanmış və Fransanın Luvr muzeyində saxlanılan bürünc qabın naxışlan “Möminə Xatın” türbəsinin naxışları ilə demək olar ki, eyni idi.

Xalçaçılıq və bədii üsulla parçaların hazırlanması bu dövrdə Azərbaycanın dekorativ tətbiqi incəsənətində özünəməxsus yer tuturdu. Mingəçevir, Beyləqan, Gəncə və Bakı ərazilərində arxeoloji qazıntılar nəticəsində tapılmış rəngli pambıq, yun və ipək parçalar keyfiyyətinə və naxışlarına görə bədii sənət nümunəsi kimi diqqəti cəlb edir. O dövrdə parçaların bədii tərtibatı zamanı daha çox qırmızı, yaşıl və qızılı rənglərdən istifadə olunurdu. XI-XII əsrlərə aid mənbələrdə ipək və yun saplardan toxunulmuş və zəngin naxışlarla bəzədilmiş Azərbaycan xalçalarının dünyanın müxtəlif ölkələrinə ixrac olunması haqqında məlumatlar vardır.

Mənbə: AZƏRBAYCAN TARİXİ (ən qədim zamanlardan-XXI əsrin ilk onilliklərinədək), Ali məktəblər üçün dərslik, (yenilənmiş üçüncü nəşri),  “Bakı Universiteti” nəşriyyatı, BAKI-2016
Dərsliyin müəlliflər kollektivi: kafedra müdiri, dosent Mehman Qəhrəman oğlu Abdullayev, əməkdar elm xadimi, prof. Süleyman Sərdar oğlu Əliyarlı, prof. Sevda Yunis qızı Süleymanova, prof. Xaqani Məmməd oğlu Məmmədov, prof Zabil Həsrət oğlu Bayramov, dos. Tamilla Kərim qızı Babayeva, dos. Yunis Məsməli oğlu Nəsibov, dos. Bəymirzə Şabi oğlu Şabiyev, dos. Ərəstun Balaxan oğlu Mehdiyev, dos. Rəsul Sabir oğlu Hüseynli, dos. Kərəm Hətəm oğlu Məmmədov, t.ü.fd. Lalə Ağamirzə qızı Əliyeva, tü.fd. Rabil Habil oğlu Süleymanlı, baş müəllim Əminə Qasım qızı Şirinova, baş müəllim Nurlana Allahyar qızı Cavanşir, tü.fd. Ərşad Həsən oğlu Həsənov, t.ü.fd. Ülviyyə Əjdər qızı İbrahimova, t.ü.fd. Almas Sabir qızı Cavadova, t.ü.fd. Arzu Əşrəf qızı Məmmədova