Müharibənin hazırlanması XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində Fransa hazırlanması və Almaniya arasında ziddiyyətlər kəskin miqyas almışdı. Bu ən çox 1870-1871-ci illər Fransa-Prussiya müharibəsinin nəticələri ilə əlaqədar idi. Fransa müharibə nəticəsində itirdiyi Elzas-Lotaringiya torpaqlarını geri almaq niyyətində idi. Almaniya isə öz növbəsində hər vəchlə Fransanın Avropada güclənməsinə imkan verməmək, onu təkləmək, real müttəfıqlərindən, xüsusən Böyük Britaniya və Rusiyadan ayırmağa çalışırdı. Fransa ilə Almaniya arasında müstəmləkə məsələsi üzrə də ziddiyyət var idi. Müstəmləkə bölgüsündə çox gec iştirak etməyə başlayan Almaniya XIX əsrin 80-90-cı illərində Afrikada və Sakit okeanda bir sıra yerləri (Cənub-Qərbi və Cənub Şərqi Afrikanı, Karolin, Marian, Marşall adalarını, Yeni Qvineyanın bir hissəsini) ələ keçirmişdi. 1898-ci ildə Almaniyanın İran körfəzinədək uzanan Berlin-Bağdad dəmir yolu çəkilişini konsessiyaya götürmək razılığını alması ingilis-alman münasibətlərini daha da kəskinləşdirmişdi. Fransanın da Afrikada və Cənub-Şərqi Asiyada müstəmləkəçilik siyasətini gücləndirməsi bu ziddiyyətləri daha da dərinləşdirdi.

Almaniya 1914-cü il avqustun 2-də Lüksemburqa hücum etdi. İki günə Belçika ərazisinə daxil oldu. 1914-cü il hərbi kampaniyasında alman komandanlığının başlıca məqsədi Fransanı diz çökdürmək idi. "Şliffen planına" (general Şliffenin adı ilə bağlı idi) əsasən alman orduları sözügedən bitərəf ölkələrin müdafiə olunmayan sərhədlərindən keçərək Paris istiqamətində irəliləməli, Fransa ordusunun çox hissəsini mühasirəyə almalı və onu təslim olmağa məcbur etməli idilər. Avqustun 3-də bu plan həyata keçirilməyə başladı. Alman hərbi hissələri Belçikanı işğal edib Fransa ərazisinə daxil oldular. Bir aydan sonra onlar Paris ətrafına çatdılar. Fransızların Elzas və Lotaringiyada cavab hücumları uğursuzluğa düçar oldu.

Müharibə hər iki hərbi bloka daxil olan ölkələrin hərbi və maddi ehtiyyatlarını tükəndirmişdi. Daxili ziddiyyətlər kəskinləşmiş və inqilabi hərəkat genişlənmişdi. Sülh danışıqlarına başlamaq cəhdləri də heç bir nəticə vermədi. 1917-ci ilin əvvəlindən etibarən Rusiyanı dərin iqtisadi böhran bürümüşdü. Rusiya hərbi məğlubiyyətləri və təsərrüfat dağınıqlığı müxalif qüvvələrin fəaliyyətini canlandırmışdı. 1917-ci ilin fevralında Rusiyada baş vermiş burjua-demokratik inqilabı nəticəsində mütləqiyyət devrilmiş və Müvəqqəti hökumət təşkil edilmişdi. Ferval inqilabı ABŞ-ın hakim dairələrini də narahat edirdi. Ona görə ABŞ 1917-ci ilin aprelində Almaniyaya qarşı müharibəyə girdi. ABŞ bu addımda müharibənin uğurlarından faydalanmaq imkanları əldə edirdi. Yaxınlaşmaqda olan qələbənin bəhrələrini başqası ilə bölüşmək istəməyən Fransa və İngiltərənin hakim dairələri ABŞ qoşunları Avropaya gələnə qədər Almaniyanı məğlubiyyətə uğratmaq istəyirdilər. Lakin Almaniya və Avstriya-Macarıstan qoşunları 1917-ci ilin oktyabrında Kaporetta yaxınlığında İtaliya ordusunun xeyli hissəsini məhv etdilər. 1918-ci ilin martında Brest-Litovskidə Rusiya ilə Almaniya və onun müttəfiqləri (“Dördlər ittifaqı”) arasında sülh müqaviləsi imzalandı. Brest-Litovski sülhünə görə Rusiya cəbhə xəttinə qədərki əraziləri itirirdi, Qars, Ərdəhan və Batum Osmanlı dövlətinə qaytarılırdı. Həmçinin Rusiya Ukrayna Mərkəzi Radasının müstəqilliyini tanımağa məcbur oldu. Rusiyanın müharibədən çıxması Almaniyanın vəziyyətini müəyyən qədər yüngülləşdirdi.

Rusiyada və Rusiyada sosial ziddiyyətlər daha çox kəskinləşmiş,siyasi böhran daha da dərinləşmişdi. 1915-1916-cı illərdə Rusiyada iki milyona yaxın adam tətil etmişdi. Tətil hərəkatına qarşı görülən tədbirlər heç bir fayda vermədi. IV Dövlət Dumasının sədri M.V.Rodziyankonun ifadəsi ilə vəziyyət «dərin faciə» qarşısında idi. Artıq 1917-ci ilin əvvəli üçün Rusiya demokratik inqilab astanasında dayanmışdı.
Rusiyada siyasi böhranın başlıca məsələsi olan hakimiyyət problemini əsasən üç siyasi cəbhənin: çar mütləqiyyətinin, liberal burjuaziyanın və demokratik qüvvələrin mübarizəsi həll edirdi. Mütləqiyyət cəbhəsinə dvoryan-mülkədarlar, ali məmurlar bürokratiyası, yüksək səviyyəli zabitlər daxil idi. Bu cəbhədən olanlar hakimiyyəti dəyişdirmək fikrində olmasalar da dərin böhran və tənəzzül vəziyyətindən çıxmaq üçün canfəşanlıqla yol axtarırdılar.

Dünyada kapitalizmin inkişafı iri dövlətlər arasında ziddiyyətləri daha da gücləndirmişdi. Bu, dünya müharibəsinin başlanması üçün maddi-siyasi zəmin yaratmışdı. Müharibədə başlıca məqsəd dünyanın geosiyasi vəziyyətini yenidən dəyişmək yolu ilə yeni ərazilər tutmaq, təzə bazarlar və nüfuz dairələri əldə etməkdən ibarət idi. Müharibənin başlanması təşəbbüsçüləri isə Almaniya və Avstriya-Macarıstan imperiyaları olmuşdu. XX əsrin əvvəllərində Almaniya ilə İngiltərə-Fransa-Rusiya arasında ziddiyyətlər daha da dərinləşmişdi. Müharibədə Almaniya İngiltərəni zəiflətmək, Fransanı parçalamaq, onun əsas metallurgiya bazarlarını ələ keçirmək, Rusiyanı zəiflətmək üçün Ukraynanı, Belarusiyanı, Polşanı və Baltikyanı ölkələri tutmaq və Rusiyanın Baltik dənizi ilə əlaqəsini kəsmək istəyirdi. Müharibə üçün bəhanə də tapıldı.

Birinci dünya müharibəsi nəticəsində təqribən 10 milyon insan tələf olmuşdu, 20 milyon adam yaralanmışdı. Müharibə aparan ölkələrin təsərrüfatı olmazın dərəcədə dağılmışdı. ABŞ istisna olmaqla müharibə aparan ölkələrin milli sərvətinin orta hesabla 1/3 hissəsi tələf olmuşdu.
Birinci dünya müharibəsi XX əsr tarixinə öz mahiyyət və nəticələrinə görə dərin iz qoyan hadisə kimi daxil olmuşdur. O, ictimai-siyasi əhəmiyyət və nəticələrinə görə Böyük Fransa Inqilabına (XVIII əsr) bərabər hadisə idi. O, dünyanın inkişafına çox güclü təsir göstərmişdi. Dünyada köklü dəyişikliklər baş vermişdi.

Versal-Vaşinqton sisteminin yaradılması Birinci dünya müharibəsinin ən önəmli nəticələrindən biri də Versal-Vaşinqton sisteminin yaradılması idi. Almaniya və digər məğlub ölkələrlə sülh müqavilələri hazırlamaq məqsədi ilə 1919-cu il yanvarın 18-də Paris konfransı açıldı. Konfrans 1919-cu il iyunun 28-nə kimi davam etdi. Konfransda 27 dövlətin nümayəndələri iştirak edirdi. Məğlub ölkələr və Rusiya konfransa dəvət edilməmişdilər. 1919-cu il iyunun 28-də Parisin Versal sarayında Almaniya ilə sülh müqaviləsi imzalandı. O, tarixə Versal sülhü kimi daxil olmuşdur. Versal sülhünün ana xəttini ABŞ prezidenti V.Vilsonun «14 maddəsi» təşkil edirdi. Onun başlıca məzmununu gizli diplomatiyadan əl çəkilməsi, azad ticarətin olması, silahlanmanın azalması, bütün müstəmləkə məsələlərinin qərəzsiz həll edilməsi və s. məsələlər təşkil edirdi. Versal-Vaşinqton sisteminin əsasını Versal (iyun 1919), Sen-Jermen (sentyabr 1919), Neyi (noyabr 1919), Trianon (noyabr 1919), Sevr (avqust 1920) sülh müqavilələri və Vaşinqton (noyabr 1921-fevral 1922) konfransının qərarları təşkil edirdi.

Birinci Dünya müharibəsindən sonra dövlətlərarası münasibətləri qaydaya salmaq üçün 1919-cu il yanvarın 18-də Parisdə sülh konfransı toplandı. Konfrans öz işini iyunun 28-ə kimi davam etdirdi. Konfransda 27 ölkənin nümayəndə heyəti iştirak etsə də, aparıcı rolu “Böyük üçlük” – ABŞ, Böyük Britaniya və Fransa oynayırdı. Məğlub ölkələr və Sovet Rusiyası konfransa dəvət olunmamışdılar. Konfransın məqsədi Almaniya və digər məğlub ölkələrlə sülh müqavilələrini hazırlamaq idi. Müqavilələrin əsasını, hələ 1918-ci il yanvarın 8-də ABŞ prezidenti V.Vilsonun konqresə göndərdiyi “14 maddə”si təşkil edirdi.

1919-cu il iyunun 28-də Parisin Versal sarayında Almaniya ilə sülh müqaviləsi imzalandı. Müqavilədə Almaniya müharibəni törətməkdə təqsirkar olduğunu və onun nəticələri üçün müttəfiqləri ilə bərabər məsuliyyət daşıdığını etiraf etdi. Almaniyanın qərb əraziləri 15 il müddətinə müttəfiq qoşunlarının işğal zonası elan olundu. Ona daimi böyük ordu saxlamaq qadağan edildi. Baş qərargah buraxıldı. Ərazisindəki alman mülklərinin Yaponiyaya verilməsindən narazı qalan Çin müqaviləni imzalamadı. Millətlər cəmiyyətinə daxil olmaq istəməyən ABŞ senatı da müqaviləni ratifikasiya (paraflama) etmədi. Versal sülh müqaviləsi müttəfiqlərlə Avstriya arasında Sen-Jermen (1919 sentyabr) Bolqarıstanla Neyi (1919 noyabr), Macarıstanla Trianon (1920 iyun), Osmanlı imperiyası ilə Sevr (1920 avqust) müqavilələrinin imzalanması ilə tamamlandı. Sülh müqavilələri ümumilikdə Versal sistemini təşkil edirdi. Versal sistemdə ən ağır və alçaldıcı müqavilələrdən biri Osmanlı imperiyası ilə bağlanmış Sevr sülh müqaviləsi idi. Bu müqaviləyə görə Osmanlı imperiyası ərazisinin 4/5 hissısini itirirdi. Lakin M.K.Atatürkün başçılığı ilə başlanmış istiqlal müharibəsinin qələbəsi müqavilənin şərtlərinin tamamilə həyata keçirilməsinə imkan vermədi. Lozanna konfransında (1923) Türkiyə ilə münasibətlər tənzimləndi və bu ölkənin yeni sərhədləri beynəlxalq birlik tərəfindən tanındı. Paris konfransının ən mühüm nəticələrindən biri də Millətlər Cəmiyyəti təşkilatının yaradılması oldu. Təşkilatın başlıca vəzifəsi xalqlar arasında əməkdaşlığı inkişaf etdirmək, sülh və təhlükəsizliyi qorumaq idi.

Qalib ölkələr məğlub dövlətlərin əlindən alınmış müstəmləkə torpaqlarını Millətlər Cəmiyyətinin tətbiq etdiyi mandat sistemi əsasında öz aralarında yenidən bölüşdürdülər. mandatların İngiltərəyə və onun dominoonlarına, Fransaya, Yaponiyaya və Belçikaya verilməsi müəyyən olundu. Üç mandat kateqoriyası (A, B, S) təsis edilmişdi: birinci kateqoriya keçmiş Osmanlı imperiyasının ərəb ərazilərinə tətbiq olunurdu. Ərəb ölkələri xalqlarının tezliklə müstəqillik əldə etməyə imkan verən inkişaf səviyyəsində olduqları qənaətinə gəlinmişdi. Bu məsələnin həlli mandat sahiblərinə həvalə edilirdi. İkinci kateqoriyaya Almaniyanın Mərkəzi Afrikadakı müstəmləkələri (Şərqi Almaniya Afrikası, Toqo və Kamerun) daxil idi. Onlara tezliklə müstəqillik verilməsi nəzərdə tutulmurdu. Üçüncü kateqoriyaya Almaniyanın Sakit okeanda, Cənub-Qərbi və Cənub-Şərqi Afrikadakı torpaqları daxil idi. Həmin ərazilər faktiki olaraq mandatı olan dövlətlərin – Yaponiya, Avstraliya, Yeni Zelandiya və Cənubi Afrika İttifaqının nəzarətinə keçirdi. Paris sülh konfransında ən mübahisəli məsələlərdən biri Almaniyadan təzminat alınması idi. Qalib dövlətlər arasında ciddi fikir ayrılıqları hökm sürürdü. Ona görə də bu məsələ barədə ümumi razılığa gələ bilmədilər. 1920-ci ildə həmin məsələ ilə əlaqədar Belçikada çağırılmış xüsusi konfransda təzminantın ümumi məbləği 132 milyard qızıl marka həcmində müəyyənləşdirilirdi. Ödəniləcək təzminatın yarıdan çoxunun Fransaya verilməsi qərara alındı. Böyük Britaniya, İtaliya, Belçika, Yaponiya, Portuqaliya, Yunanıstan və Yuqoslaviyaya təzminat verilirdi. Təzminat almaqda ABŞ-ın da hüququ saxlanıldı. Versal sistemini tamamlamaq məqsədilə 1921-ci ilin sonu – 1922-ci ilin əvvəlində Vaşinqtonda beynəlxalq konfrans çağırıldı. Konfransda yeni dünya siyasətinin müəyyən olunmasından kənarda qalmaq istəməyən ABŞ daha çox fəallıq nümayiş etdiridi. Konfransda bağlanmış əvvəlki müqavilələrə yenidən baxmaq və dəqiqləşdirməklə əlaqədar bir sıra qərarlar qəbul olundu. Birləşmiş Ştatlar dörd dövlətin – ABŞ, Böyük Britaniyaya, Fransa və İtaliyanın Sakit okean adalarındakı mülklərini birgə qorumaq barədə müqavilənin bağlanmasına nail oldu. Çin üzrə doqquz dövlət müqaviləsi imzalandı. Müqaqviləyə əsasən Çinə ABŞ-ın “açıq qapı” prinsipi tətbiq olundu. Konfransda Yaponiya tərəfindən Şandun yarımadasının Çinə qaytarılması məsələsi də nəzərdən keçirildi. Paris və Vaşinqton konfranslarının qərarları Versal-Vaşinqton sisteminin əsaslarını təşkil etdi. 20-ci illərdə qalib dövlətlər Versal-Vaşinqton sistemini möhkəmləndirmək, ona düzəlişlər etmək üçün cəhdlər göstərdilər. 1924-cü ilin aprelində ABŞ bankiri Çarlz Dauesin hazırladığı plan əsasında Almaniyadan alınan təzminatın ümumi həcmini azaltmaq şərtilə illik ödənişin həcmi xeyli aşağı salınırdı. Həmin il keçirilən London konfransında Fransanın təzminat məsələsini təklikdə həll etmək təklifi rədd edildi. 1925-ci ilin oktyabrında keçirilən Lokarno (İsveçrə) konfransı beynəlxalq vəziyyətə müəyyən təsir göstərdi. Konfransda yekun aktı olaraq Almaniya, Belçika, Fransa, Böyük Britaniya və İtaliya arasında təminat müqaviləsi imzalandı. Buna Reyn təminat Paktı da deyilir.

Bununla, Böyük Britaniya və Fransa dolayı yolla Versal sülh müqaviləsinin ədalətsizliyini etiraf etmiş olurdular. 1926-cı ilin sentyabrında Almaniya Millətlər Cəmiyyətinə üzv qəbul edildi. Beynəlxalq siyasi şəraitin yumşaldılmasında ABŞ, Fransa, Böyük Britaniya, Almaniya, Yaponiya və b. ölkələrin nümayəndələri tərəfindən 1928-ci ilin avqustunda Parisdə imzalanmış Brian-Kelloq paktının müəyyən rolu oldu. Pakta imza atan tərəflər müharibələrdən imtina etməyi, bütün münaqişələri və mübahisəli məsələləri dinc yolla həll etməyi öhdələrinə götürmüşdülər. 1929-cu ilin fevralında SSRİ də bu pakta qoşuldu. 20-ci illərdə ABŞ beynəlxalq münasibətlərdə təcridçilik, yəni Avropa və dünya işlərindən kənarda durmaq siyasəti yeridirdi. Məhz bu xətt dünya siyasətində Böyük Britaniya və Fransanı aparıcı yerə çıxarmışdı. Versal-Vaşinqton sistemindən kənarda qalmış Sovet Rusiyası ilə münasibətləri də qaydaya salmaq cəhdləri göstərilirdi. Rusiya və Almaniyanın da iştirak etdiyi 1922-ci ilin aprel-may aylarında keçirilmiş Genuya konfransında iqtisadi münasibətləri bərpa etmək cəhdi göstərildi. Lakin bu, bir nəticə vermədi. Konfransın gedişində Rusiya Rapalloda Almaniya ilə saziş imzaladı. Bu, Rusiyanın iqtisadi blokadadan çıxması yolunda ilk mühüm addım idi. 1924-cü ildən başlayaraq, ABŞ istisna olmaqla, bir sıra Qərb ölkələri SSRİ-ni tanımağa başlasalar da, o, yenə Millətlər Cəmiyyətindən kənarda qalmışdı.

Birinci dünya müharibəsi dövründə Avropa ölkələrində də başlamış ümummilli böhran ictimai-siyasi dəyişikliklərlə nəticələndi. 1918-ci il noyabrın əvvəllərində Almaniyada monarxiyaya və militarizmə qarşı etiraz çıxışları başlandı. II Vilhelmin taxtı-tacdan əl çəkdiyi elan olundu. İnqilabdan canını qurtarmaq üçün o, noyabrın 10-da Hollandiyaya qaçdı. Beləliklə, Almaniyada noyabr inqilabı qalib gəldi. Burjua demokratik xarakter daşıyan bu inqilab nəticəsində Almaniyada Veymar Respublikası yaradıldı.
İngiltərədə də azadlıq hərəkatı gücləndi. 1918-ci ilin parlament seçkilərində qələbə çalan Şinnfeyn («biz özümüz») partiyası 1919-cu ilin əvvəllərində İrlandiyanı respublika elan etdi.

Şimali Azərbaycan birbaşa hərbi əməliyyatlar meydanına çevrilməsə də, Rusiyanın qoşulduğu müharibə ölkəmizin iqtisadiyyatına mənfı təsir göstərmişdi. Neft sənayesində mövcud olan durğunluq müharibə nəticəsində böhranla əvəz olmuşdu. Qazma işləri 1914-cü ildəki 52 min sajendən 1917-ci ildə 24 min sajenə düşmüşdü. Odur ki, hökumət və iri neft şirkətləri «neft aclığını» aradan qaldırmaq üçün bütün qüvvələrini səfərbər etməli olmuşdular. Bakıda 1913-cü ildə 468 milyon pud neft çıxarılmışdısa, 1914-cü ildə bu rəqəm 431 milyon puda enmiş, müəyyən artım hesabına 1915-ci ildə 451 milyon puda, 1916-cı ildə 470 milyon puda qalxsa da, 1917-ci ildə yenidən aşağı — 402 milyon puda düşmüşdü.