Konspiroloji nəzəriyyələr: nədir və kim yaradır

Bəzi insanlar dünyaya baxışlarını, öz qlobal mənzərələrini konspiroloji nəzəriyyənin köməyilə qururlar. Sözügedən nəzəriyyələrdə tez-tez rasional, ya da elmi-təbiət nöqteyi-nəzərindən əcaib, absurd fərziyyələrdən istifadə olunur: məsələn, guya Yer kürəsi müstəvi şəklindədir, insanların davranışlarını reptiloidlər idarə edir, koronavirus pandemiyası isə qəsdən, hamıya çip qoymaq üçün uydurulub. İnsanlar belə şeylərə niyə inanırlar? Onları öz problemlərinin izahını hansısa hökm sahibi bir qrupun gizli sövdələşməsində axtarmağa nə vadar edir?
Konspiroloji nəzəriyyələr: nədir və kim yaradır
2016-cı ilin əvvəlində, ABŞ-da prezident seçkiləri ərəfəsində Wikileaks-də Hillari Klintonun seçki qərargahının başçısı Con Podestanın hakerlər tərəfindən sındırılan elektron poçtundan götürülmüş məktublar dərc olundu və insanlar Podesta ilə «Comet Ping Pong» pitseriyasının sahibi Ceyms Alefantis arasındakı yazışmaları oxumaq imkan qazandılar. Həmin yazışmalarda tərəflər Klintonun kampaniyası üçün vəsait toplanmasını müzakirə edirdilər. İnternet istifadəçiləri «Comet Ping Pong»la Demokratik Partiya arasında əlaqə ehtimallarını müzakirə etməyə başladılar və gözlənilməz bir qənaətə gəldilər: pitseriya uşaq ticarəti ilə məşğul olan pedofillərdən ibarət cinayət təşkilatının mənzil-qərargahıdır.
Bu əhvalat, demək olar ki, seçkilərə bir neçə gün qalmış radikal sağçı saytlarda yayıldı. Təxminən, eyni vaxtda sui-qəsd nəzəriyyəsini #pizzagate haştaqı ilə aktiv şəkildə genişləndirməyə başladılar. Alefantis və onun əməkdaşları fasiləsiz hədələnirdilər, nə polis, nə FTB bunun qarşısını ala bilmirdi. Nəticədə, 2016-cı ilin dekabrında 28 yaşlarında, silahlı bir kişi guya «uşaq ticarəti ilə bağlı məsləni müstəqil araşdırmaq üçün» «Comet Ping Pong»a daxil oldu və atəş açdı. Beləcə, internetdə sürətlə yayılan konspiroloji şayiələr real zorakılığa gətirib çıxardı.
 
KONSPİROLOJİ NƏZƏRİYYƏLƏR VƏ ONLARIN YARADICILARI
Konspiroloji nəzəriyyəni necə yaratmaq olar? Bu, çətin deyil: onlar stabil struktura, sadə, anlaşılan elementlərə malikdir və onları uydurmaq mümkündür (məsələn, Den Braunun kitablarında bunun yaxşı örnəklərini tapmaq olar). Buna əngəl ola biləcək yeganə şey – fərdi kreativlikdir. Bir qayda olaraq, konspiroloji nəzəriyyədə bir və ya bir neçə real fakt olur və onlar bir-birilə o qədər əlaqəli olmayan, ya da təhrif olunmuş faktlar və ya gümanlar yığını ilə müşayiət olunur. Bir şeyi isbat etməyin ən yaxşı üsulu – opponenti mümkün qədər çox istinadlar, faktlar və s. yağmuruna tutmaqdır. Konspiroloji nəzəriyyələrin ilk tədqiqatçılarından biri, tarixçi Riçard Hofştadter bu üsulu «istinadlardan ölmək» adlandırıb.
Konspiroloji nəzəriyyə – ətrafımızda baş verən hadisələrin guya hansısa «güclər» tərəfindən planlaşdırıldığı ilə bağlı spesifik qavrayış üsuludur; dünyanın, müəyyən bir qrup insanın gizli razılaşması sayəsində necə işlədiyinin interpretasiyasıdır. Bu, hipotezadır, yəni belə şeyin mümkünlüyünə dair cüzi ehtimal var. Lakin elmi və konspiroloji hipotezalar arasındakı fərq ondan ibarətdir ki, sonuncu – onu irəli sürən üçün artıq aksioma dəyərində olur. Konspiroloji nəzəriyyəyə inanan birinin onun yanlış olduğunu etiraf etməsinə həddindən artıq nadir hallarda rast gəlinir.
Adətən, gizli razılaşmalarda (buna inananların fikrincə) müəyyən bir qrup iştirak edir. Baxmayaraq ki, konspirologiyanın hərdən bir insana aid edilməsi mümkündür – məsələn, Billi Qeytsin, koronavirusa qarşı vaksin hazırlamaq adı altında hamıya çip qoyulmasını təklif etməsi kimi. Əslində, bu tip nəzəriyyələrdə insanlar, ya da başqa iştirakçılar heç vaxt təkbaşına hərəkət etmirlər, onların yardımçılara ehtiyacı var. Billi Qeyts təkbaşına proqramlaşdırma kodu yaza, ya da təkbaşına çip yarada bilməz. Bundan ötrü onun, işin lojistikasına və alimlərin cəlb olunmasına cavabdeh olan müavinləri var.
Konspiroloji nəzəriyyələrlə bağlı bütün araşdırmalarda bir fikirlə razılaşırlar: bir və ya bir neçə nəzəriyyəni dəstəkləyən konspiroloji birliklərdə müəyyən bir iyerarxiya mövcuddur. Piramidanın başında bu və ya digər konsepsiyanın əsas ideoloqları olan bir neçə nəfər dayanır. İdeoloqlara təşkilatın strukturunu qurmaqda, kitablar çap etmək, saytlar hazırlamaq, SMM-lə məşğul olmaqda və s. kömək edən bır sıra aktivistlər olur. İyerarxiyanın aşağı pillələrində isə öz liderlərini və təşkilatlarını dəstəkləyən fanatlardan ibarət qruplar yerləşir. Onlar öz ideoloqlarının fikirlərini könüllü şəkildə, entuziazmla yayırlar.
Əlbəttə, unikal bilgilərə sahib, yeni nələrsə tapan, digərlərini çəhrayı eynəklərini çıxarmağa vadar edən, onların gözlərini açan insanlar çox azdır. Buna görə də, onlara liderlik keyfiyyətləri (leadership studies) paradiqmasından baxmaq lazımdır. Hərçənd özünü müəlliflik vasitəsilə fərqləndirmək və hansısa unikal konsepsiyaya sahib olmaq imicmeykinq nöqteyi-nəzərindən pis deyil. Məsələn, reptiloidləri uyduran Devid Ayk belə eləmişdi. Onun sayəsində indi Avropada 5G qüllələrini qorumaq lazım gəlir. Təbii ki, belə şübhəli bir nəzəriyyə ilə çıxış edib onu insanlara çatdırmaq cəsarət tələb edir. Ancaq bu, özünü reallaşdırmaq, eşidilmək və məşhur olmaq ehtiyacından doğur.
İngilətərədə doğulmuş Devid Ayk – keçmiş futbolçu və BBC kanalının idman şərhçisi olub. Hazırda isə məşhur yazıçı, natiq və konspiroloqdur, bütün həyatını «dünyanı əslində kim idarə edir» sualının cavabını araşdırmağa həsr edib, bu mövzuda onlarla kitab yazıb. O hesab edir ki, kainat eyni fəzada yerləşən saysız-hesabsız ölçülərdən ibarətdir. Ayk, bəşəriyyətin inkişafının yadplanetli irqin – reptiloidlərin əlində olduğunu deyən ideyanın müəllifidir. O cümlədən lap bu yaxınlarda yayılmış, koronavirusun 5G qüllələri vasitəsilə keçdiyi ilə bağlı şayiələrin «müəllifliyi» də ona məxsusdur. O, bütün dünyanı gəzərək mühazirələr oxuyur və öz nəzəriyyələrini aktiv şəkildə yayır.

KONSPİROLOJİ NƏZƏRİYYƏNİN TARİXİ
Antropoloqların çoxdankı bir versiyasına əsasən, konspiroloji nəzəriyyələr hər zaman mövcud olub və təkamül prosesinin bir hissəsidir. Hərçənd onlar müxtəlif zamanlarda fərqli şəkillərdə istifadə olunub. Hələ Hətta antik dövrlərdə mövcud olmuş konspiroloji nəzəriyyələrlə bağlı araşdırmalar da var. Belə ki, yunan şəhərlərində, xüsusən də, Afinada bu nəzəriyyələr insanların nüfuzunu ləkələməyə, müəyyən sosial qruplara qarşı qorxu aşılamağa imkan verirdi. Məsələn, məhkəmə proseslərində tərəflərdən biri digərini əks-arqumentdən məhrum etmək üçün onu sui-qəsd təşkilində təqsirləndirə bilərdi. Roma imperiyasında da konspiroloji nəzəriyyələr eynilə bu cür istifadə olunurdu – xristianlara qarşı ittihamları xatırlamaq kifayətdir.
Orta əsrlərdə Avropa və İngiltərə vətəndaşlarının bir qismi antisemit əhval-ruhiyyədə idi – tarixdən məlum olduğu kimi, qanlı qırğınla nəticələnən ilk iftira Britaniyanın Norviç şəhərində atılmışdı, yerli sakinlər yəhudi icmasının əməlləri ilə bağlı narahatlıqlarını bildirmişdilər. Amma bu narahatlığın arxasında siyasi, maddi, sosial, hətta mədəni münaqişələr də dayana bilərdi. Ümumiyyətlə, konspiroloji nəzəriyyələr münaqişəsiz mövcud olmur.
Siyasətlə əlaqəsi olmayan konspiroloji nəzəriyyələrə nümunə olaraq, ifritələrin iblislə sövdələşmələrini göstərmək olar. Orta əsrlərdə rahiblər hər yerdə belə sövdələşmələr, sui-qəsdlər tapırdılar.
ni təfəkkür isə, ümumiyyətlə, tez-tez konspiroloji düşüncənin məntiqini təkrarlayır. Bu və ya digər dini qrupların çoxsaylı radikal tərəfdarları hər yerdə sui-qəsd planı görə bilərlər (təbii ki, əgər sən nəyəsə inanırsansa və dindarsansa, bu, hələ sənin konspiroloq olduğun anlamını vermir).
Tarixçilər, orta əsrlərdə bütün konspiroloji nəzəriyyələrin artıq sadəcə şayiə olmaqdan çıxıb siyasi düşüncənin alışılmış formasına çevrildiyini göstərən inandırıcı dəlillər əldə ediblər. Bu, ilahiliyin ort əsrlər insanının həyatından çıxması, hər şeyin sekulyar və aydın olması sayəsində baş vermişdi. Orta əsrlərin sonlarına doğru, şəhər-dövlətlərin hökmdarlarının, xüsusən də, italyanların yazışmalarında əvvəllər ilahi güclərə, qəzavü-qədərə istinad edənlər qəflətən aydın «maraqlar» sərgiləməyə başlamışdılar. Onlar yeni meyarlarla düşünmək imkanı qazanmışdılar: artıq onların həyatına tanrı, ya da şeytan yox, adi, sadə insani maraqlar müdaxilə edirdi. İnsanlar anlamağa başlamışdılar ki, düşmən, başqa üsullarla yanaşı siyasi sui-qəsd, sövdələşmələr vasitəsilə də öz mənfəətinə çata bilər.
XVIII əsrin sonlarında bu vacib keyfiyyət dəyişikliyi möhkəmlənir. Bu məqamda Böyük Fransız İnqilabını gerçəkləşdirmiş masonlarla bağlı məşhur süjeti xatırlamağın yeridir. Çünki məhz həmin dövrdən etibarən konservativ əhval-ruhiyyəli avropa intelligensiyası üçün sui-qəsd parametrlərində düşünmək dəbə çevrilir.
Konspiroloji nəzəriyyənin bir hissəsi siyasi elitaya güvənsizlik, bir hissəsi mütəxəssislərin, alimlərin səriştəsinə şübhə və s. üzərində qurulur. Müharibədən sonrakı dövrdə – XX əsrin ikinci yarısında konspiroloji nəzəriyyələrin xeyli populyarlaşmağının bir səbəbi də mürəkkəb dünyanın dərki prosesidir. Dünyanın düzəni get-gedə mürəkkəbləşdikcə kütlələrin malik olduqları koqnitiv alətlər baş verənlərə refleksiya üçün bəs eləmirdi və onlar hansısa alternativ konsepsiyalar formalaşdırırdılar.
X əsrdə ABŞ-da müasir konspiroloji nəzəriyyələri araşdırmağa başlayırlar. Amerikan cəmiyyəti, tədricən, şərti industrial mərhələdən postindustrial mərhələyə keçdikcə konspiroloji nəzəriyyələr də dəyişirdi. 1950-ci illərə qədər onlar kifayət qədər aydın, xətti model üzrə inkişaf edirdilər: “başqaları” – almanlar, irlandlar, yəhudilər, kommunistlər və digərləri gəliblər və onların məqsədi bizim amerikan arzumuzu məhv etməkdir.
Amma XX əsrin ikinci yarısında bu model xeyli dəyişdi: “başqaları” yoxa çıxdılar – yadplanetlilərə, ya da hansısa tamamilə kənar elementlərə çevrildilər.
 
MÜASİR KONSPİROLOJİ NƏZƏRİYYƏLƏRDƏN BƏZİLƏRİ
Konspiroloji nəzəriyyələr: nədir və kim yaradır
Kennedinin qətli
Çoxlarına elə gəlir ki, konspiroloji nəzəriyyələrdə mütləq yadplanetlilər və reptiloidlər peyda olmalıdır. Amma gəlin, günümüzün bütün müasir amerikan konspiroloji nəzəriyyələrinin anasına – Con Kennedinin qətlinə nəzər salaq. Burda heç bir reptiloid yoxdur. Sözügedən nəzəriyyə kifayət qədər adi və kifayət qədər inandırıcı konspirologiyadır, mütəmadi olaraq sənədli, ya da psevdosənədli filmlərdə ondan istifadə olunur. Bu mədəniyyəti yaradan entuziastlar üçün tətik rolunu «Necə ola bilər ki, bizim ölkəmizdə belə bir hadisə baş versin, prezident qətlə yetirilsin?» sualı oynayıb.

«GİZLİ HÖKUMƏT»: reptiloidlər
Ən möhtəşəm konspiroloji nəzəriyyələrdən birinə əsasən, dünyanı yadplanetli reptiloidlər idarə edir.
Bu nəzəriyyənin tərəfdarları reptiloidlərin mövcudluğunun isbatını Obamanın qulağının qəribə olmasında, Castin Biberin uzun müddət göz qırpa bilməsində, ya da kraliça Viktoriyanın nəslinin nümayəndələrinin uzun ömür yaşamasında görürlər.
Bu nəzəriyyənin ideoloqu Devid Ayk bütün dünyanı gəzib mühazirələr oxuyur, stadionları doldurur. Amma maraqlıdır ki, o, çıxışlarına reptiloidlər haqqında danışmaqla başlamır. Əvvəlcə bərbad elitaların adi insanların başına gətirdiyi oyunlardan söz açır, həqiqətən olmuş cinayətləri, qətlləri, siyasi sövdələşmələri nümunə gətirir. Yalnız bir az vaxt keçəndən, auditoriya ona inanandan sonra Ayk, qəflətən «bütün bunları törədənlər əslində insan deyil» deyir. Daha sonra o, çoxmənalı bir pauza verir və davam edir: «Əslində onlar yadplanetlilərdir».

«ALİMLƏR GİZLƏDİRLƏR»: YERİN SƏTHİ OLMASI və TARİXİN SAXTALAŞDIRILMASI NƏZƏRİYYƏSİ
Bu nəzəriyyənin təməlində ekspertizaya güvənsizlik dayanır. Nəzəriyyənin tərəfdarları hesab edirlər ki, alimlər bizi aldadırlar, kosmik tədqiqatlar aparan adamlar dilbir olublar və Yerin gerçək görünüşü barədə həqiqəti hər kəsdən gizlədirlər. Bu, eyni zamanda həm gülməli, həm də ölümcül nəzriyyədir: bu yaxınlarda Yer Kürəsinin səthi olması barədə nəzəriyyənin qatı tərəfdarlarından biri raket düzəldib, onunla uçub və həlak olub. Ekspertizaya güvənsizliyin başqa bir örnəyi – «tarixi dəyişən» tarixçilərlə bağlı bütün mümkün nəzəriyyələrdir. Vaksin əleyhinə hərəkat isə – ekspertizaya güvənsizliyin hakimiyyət institutlarına güvənsizliklə qarışdığı nəzəriyyənin örnəyidir.

«KORPORATİV LOBBİ»: GMO və SUDA İŞLƏYƏN MÜHƏRRİKLƏR
Bu, sol düşüncə tərəfdarları arasında meydana çıxmış tipik antikorporativ hekayətdir: böyük korporasiyalar və banklar dünyamızı korlamaq üçün böyük pullar yatırırlar. Onlar kənd təsərrüfatı mədəniyyətlərini genetik modifikasiya edərkən guya onları sadəcə daha dözümlü etmirlər, bu yolla həm də insanların səhhətini korlayırlar.
«Korporativ lobbiçili»yin başqa bir nümunəsi – mühərriklərin çoxdan su üzərində də işləyə bildiyi ilə bağlı şəhər əfsanəsidir. İnsanlar bu nəzəriyyəyə inanırlar, çünki benzinin qiyməti baha olduğuna görə özlərini narahat hiss edirlər. İnsanlar üçün bu, onların həyatına təsir edən maliyyə münaqişəsidir, ona bir izah tapmaq istəyirlər -məsələn, belə bir şey: niyə Rusiyada çoxlu neft istehsal olunsa da, benzin ABŞ-da olduğundan daha bahadır? Təbii ki, ağıla gələn ilk fikir – neft şirkətlərinə başçılıq edən çox sayda varlı adamların mövcudluğu və onların mövcud situasiyadakı maraqları olur.

KONSPİROLOJİ NƏZƏRİYYƏLƏRƏ KİM İNANIR
Əslində, biz hamımız bu və ya digər dərəcədə konspirologiyalara inanırıq – ola bilsin ki, birjalarda, ya da Ağ Evdə hansısa gizli sövdələşmələr aparıldığından əminik, hətta bu hipotezanı dostlarımızla da bölüşürük. Güman ki, onlardan dəstək də alırıq, çünki bizim ölkədə konspiroloji nəzəriyyələrə inananlar çoxdur. Ümumiyyətlə, rus mədəniyyətində şübhəlilik modusu uğurla işləyir.
Bir qayda olaraq, bu konspiroloji nəzəriyyələri iqtisadi baxımdan o qədər təminatlı olmayan, aşağı keyfiyyətli ərzaqlar və əşyalar istehlak edən insanlar yayırlar. Onlar üçün belə konsepsiyalara inanmaq – öz təhlükəsizlikləri ilə bağlı narahatlıqdır, cəmiyyətdə meydan çıxan bu və ya digər problemləri müzakirə etmək üçün bir portaldır.
Digər tərəfdən sui-qəsd nəzəriyyələrinə inanmaqla təhsilin səviyyəsi arasında da asılılıq var. Amma bu nəzəriyyələri araşdırmağa başladığımız vaxtdan bəri onlarla bağlı təsəvvürlər xeyli dəyişib. Əvvəllər elə hesab olunur ki, insanın savadı nə qədər azdırsa, onun konspiroloji nəzəriyyələrə inanmaq ehtimalı o qədər yüksəkdir. Amma burda bir düzəliş edək: aşağı səviyyəli təhsillə konspiroloji nəzəriyyələrə inanmağa meyl arasındakı əlaqə birbaşa deyil.
Konspiroloji nəzəriyyələrin ardıcılları orta, hətta ali təhsilə malik ola bilərlər, ancaq çox güman, onların magistr, ya da doktorluq dərəcəsi yoxdur. Əlbəttə, ölkədən və təhsil sistemindən də çox şey asılıdır. Ancaq bir qayda olaraq, konspiroloji nəzəriyyələrə az təhsil almış və araşdırma aparmağın qaydaları barədə müəyyən təsəvvürləri olan insanlar inanırlar: onlar bilirlər ki, istinadlar, ideya, arqumentasiya, qənaətlər və müəyyən miqdarda dəlil-sübutlar olmalıdır. Bu insanlar sistematik təhsilin köməyilə yox, saytları, forumları oxumaqla, mürəkkəb məsələlərin izahını başqa insanların rəylərində, axtarmaqla «araşdırma» aparırlar. Məhz belə insanlar konspiroloji nəzəriyyələrə daha çox inanırlar, nəinki ümumiyyətlə, heç bir təhsil almamış, ya da iki ali, elmi dərəcəsi olan insanlar.
Beləliklə, konspiroloji nəzəriyyə – heç də tamamilə təhsilsiz insanlar üçün deyil. Bu, az təhsil almış, amma özünü çoxbilmiş sayan insanlar üçündür. İnsanlar konspiroloji nəzəriyyələrə ona görə inanırlar ki, özlərinin hansısa məntiqi və koqnitiv alətlərə sahib olduqlarını, öz qənaətlərini çıxara biləcəklərini düşünürlər.
Konspiroloji nəzəriyyələrə inamın istinadgahları – fərdi və ya sosial xarakterli, (məsələn, Rusiyada 90-cı illər) travmalı keçmişdir. Həmçinin konspiroloji nəzəriyyələrə inamla narsissizm arasında da maraqlı bağlılıq var. Özlərini başqalarından daha yaxşı hesab edən insanlar tez-tez öz uğursuzluqlarının səbəbini gizli gücləri axtarırlar. Bundan əlavə, elə sosial, etnik münaqişə situasiyaları var ki, ağır vəziyyətdə yaşayan azlıqlar (oppressed minorities) güclü düşmənin hansısa planı olduğuna inanırlar. Məsələn, ərəb dövlətlərində yəhudilərlə bağlı konspiroloji nəzəriyyələr kifayət qədər populyardır, çünki İsrail Yaxın Şərqdəki ən güclü dövlətdir.
Əlbəttə, konspiroloji nəzəriyyələrə inananların əlamətlərini bənd-bənd təsvir eləmək çox maraqlı olardı. Hətta ümumi konspiroloji nəzəriyyə də (generic conspiracy theory) uydurmaq mümkündür. Amma bütün hallarda niyə konkret bir adamın konkret konspiroloji ideyaya inandığını araşdırmaq lazımdır. İnsanları sui-qəsd nəzəriyyələrinə inanmağa və bu ideyaları aktiv şəkildə yaymağa vadar edən bəzi psixoloji və siyasi amillər var. Sözügedən insanlar fərqli ideoloji qruplara və siyasi partiyalara mənsub ola bilərlər. Bu insanları nəyin birləşdirdiyi maraqlı elmi problemdir və biz onun həllinə doğru gedirik: insanların konspiroloji qruplara necə düşdüklərini, həmin ideyaları ətrafdakılarla niyə bölüşdüklərini anlamaqdan ötrü son 15 ildə çox iş görülüb.
 
BİZ NİYƏ KOSNPİROLOJİ NƏZƏRİYYƏLƏRƏ İNANIRIQ
Konspiroloji nəzəriyyələr – özünü qorumaq üsuludur, dünyanı dəyişməkdən ötrü yetərli nüfuza sahib olmayan zəif insanların silahıdır. Odur ki, insanları bu və ya digər konspiroloji ideyaya inandıqlarına görə qınamaq o qədər də doğru deyil. Tez-tez bu sadəcə müəyyən frustrasiya mexanizmi olur. Konspiroloji məntiqin zəif cəhətlərindən biri odur ki, bu məntiqə əsasən, hökm sahiblərinin bağlı qapılar arxasında əldə etdikləri razılaşmalar bizim həyatımızı ağırlaşdırır və biz bunun əziyyətini çəkirik.
Alimlər xarici «başqası»nın obrazı vasitəsilə sadə sakin üçün konspiroloji nəzəriyyənin nə demək olduğunu araşdırmağa başlayıblar. Məlum olub ki, əslində, bu, mürəkkəb, anlaşılmaz və bizdən kənar şeylər haqqında danışmaq üsuludur. Yəni ola bilsin ki, amerikalılar yadplanetlilərlə bağlı konspiroloji nəzəriyyələr vasitəsilə, əslində, məsələn, mühacirlərdən, ya da dini problemlərdən danışmağa çalışırmışlar.
Kulturoloq Tim Mellinin «casus qorxusu» (agency panic) ilə bağlı maraqlı bir fikri var. O, hesab edir ki, konspiroloji nəzəriyyələr – əslində, öz subyektliyinə görə narahat olmaqdır: yəni biz kimik, zamanla necə dəyişirik, texnologiyalar və hakimiyyət institutları bizi necə dəyişir.
Subyektliklə bağlı narahatlıq, əksər insanlar üçün artıq anlamaqda çətinlik çəkdikləri şeylər barədə– dünya necə qurulub və bu dünyada öz unikallığını qorumaq üçün nə etmək lazımdır – danışmaq üsuludur.
 
KONSPİROLOGİYAYA NECƏ QALİB GƏLMƏK OLAR
Konspirologiyanın faydalı bir təsiri var. Biz tez-tez sui-qəsd nəzəriyyələrindən uzaq durmağa çalışırıq, bütün o reptiloidlər və s. bizə gülünc gəlir, bu hekayələrin müəlliflərinin özlərini ifadə etməkdən ötrü seçdikləri üslub isə qıcıq yarada bilir. Lakin konspiroloji nəzəriyyələrdə rasionallıq rüşeymləri də var: onlar cəmiyyətdə hansısa problemlərin, ixtilafların olduğunu göstərir. Bu ixtilaf və sui-qəsd nəzəriyyəsini analiz etməklə, onlara kimlərin inandıqlarını, niyə və hansı arqumentlərin gətirildiyini öyrənməklə cəmiyyətdə nələrin yanlış getdiyini anlamaq olar.
Bu gün konspiroloji nəzəriyyələrlə mübarizə aparmaq xeyli çətinləşib: onlar həddindən artıq sürətlə evolyusiya edir. «Sion müdriklərinin protokolları»nın dərcindən Holokosta qədər onilliklər keçmişdi, «Pitsaqeyt»in ilk müzakirələrindən pitseriyadakı atışmaya qədər – təxminən, bir ay.
«Sion müdriklərinin protokolları» – guya yəhudilərin dünyaya hökmranlıq planlarını sübut edən saxta antisemit sənəddir. İlk dəfə 1903-cü ildə rus dilində dərc olunub. Sonralar başqa dillərə də çevrilib və dəfələrlə nəşr edilib. Sənədin saxtalığı elmi yollarla sübut olunsa da, hələ də həmin mətni gerçək hesab edənlər tapılır.

«Şimali-qərbdən şimala doğru» -Rejissor Alfred Hiçkok (ABŞ; 1959)
Əkskəşfiyyat səhvən reklam agenti Rocer Tornhilli (Keri Qrant) təhlükəli casus hesab edir və təqibə başlayır. Nə baş verdiyini anlamayan Tornhilli qatardakı «təsadüfi» bir qadın xilas edir. Janrın qanunlarına görə, qadının da baş verənlərlə əlaqəsi var. Bu casus trilleri total güvənsizlik atmosferini və amerikan konspirologiya mədəniyyətinin digər elementlərini əks etdirir.

«Mançjuriyalı namizəd» – rejissor Con Frankenhaymer (ABŞ; 1962)
Siyasi triller janrında çəkilmiş «Mançjuriyalı namizəd» paranodial trilogiyanın ilk filmidir (digər filmlər: «Mayda 7 gün», «İkincilər»). Hadisələr 1952-ci ildə, Koreya müharibəsi zamanı baş verir. Amerikalı hərbçilər mühasirəyə düşürlər. Əsir amerikalıların yalnız bir neçəsi vətənə sağ qayıdır. Raymond Şou necə xilas olduqlarını xatırlamır. ABŞ ordusunun istefada olan mayoru Bennet Marko isə yuxularında daim eyni kabusu görür və zamanla bu yuxunun təsadüf olmadığını öyrənir: sovet hərbçiləri əsir amerikalı əsgərlərin «beyinlərini yuyaraq» onları zombiyə çeviriblər.

«Yadlar aramızdadır» – rejissor Con Karpenter (ABŞ; 1988)
Sadə bir fəhlə günəş eynəyi tapır və onun sayəsində yaşadığı dünya ilə bağlı həqiqəti öyrənir. Məlum olur ki, bütün jurnallarda, şəhərin divarlarına vurulmuş vərəqələrdə və reklam lövhələrində «İstehlak et», «İtaət et», «Yat» və «Televizora bax» kimi təlqinedici cümlələr yazılıb. Kağız pulların üstündəki yazı isə «Bu sənin Tanrındır» deyir. Filmin qəhrəmanı insanlar arasında gizlənən yadplanetliləri ifşa edir və təbii ki, bu onların xoşuna gəlmir.

«Con F.Kennedi. Dallasda atəş səsləri» – rejissor Oliver Stoun (ABŞ; 1991)
1963-cü il noyabrın 22-də ABŞ-ın 35-ci prezidenti Con Kennedi Dallasda qətlə yetirilir. Keçmiş dəniz piyadası Li Harvi Osvald şübhəli şəxs qismində həbs edilir. Ancaq Luiziananın vilayət prokuroru Cim Qarrison hadisələrin rəsmi versiyasında çoxlu uyğunsuzluqlar tapır. Şəxsi araşdırma nəticəsində o, belə bir qənaətə gəlir ki, kubalı əksinqilabçılarla amerikan hökumətinin üzvləri arasında böyük bir sövdələşmə var.
İki «Oskar» mükafatına layiq görülmüş bu film çoxlarını Kennedinin qətli ilə bağlı rəsmi versiyaya şübhə ilə yanaşmağa vadar edib.

«Məxfi materiallar» – serial (ABŞ; 1993-2018)
Bu əfsanəvi serial FTB-nin arxivinə yığılan açılmamış cinayətlər üzərində işləyən FTB agentləri Foks Malder və Dana Skalli haqqındadır. Agentlərin əllərinə götürdükləri bütün işlər bu və ya digər şəkildə paranormal hadisələrlə bağlı olur. «Məxfi materiallar»da istifadə olunan süjetlərdə tez-tez konspiroloji nəzəriyyələrə, insanların hakimiyyətə qarşı inamsızlığına, başqa planetlərdə həyatın mövcudluğu məsələlərinə toxunulur. Serialın yaradıcısı Kris Karterin sözlərinə görə, bu süjetlər amerikan cəmiyyətinin Con Kennedinin qətlinə və Uotergeyts qalmaqalına reasksiyalarından ilhamlanaraq yazılıb.

Müəllif: İlya Yablokov, Tarixçi, konspiroloji nəzəriyyələr üzrə araşdırmaçı və «Rus sui-qəsd mədəniyyəti» kitabının müəllifi
Mənbə: azlogos.eu

0 şərh