Son zamanlar marixuana (çətənə kolu, kannabis) Azərbaycan ictimaiyyətində müzakirə edilən mövzulardan birinə çevrilmişdir. Lakin KİV ictimaiyyətə bu bitki barədə dolğun məlumat verə bilməmiş, əksinə zehinlərdə daha çox sualların yaranması və köhnə stiqmaların yenidən canlanmasını şərtləndirmişdir.
Beləliklə, marixuana nədir, haradan gəlir və ondan kimlər istifadə edir?
Arxeloji qazıntılara əsaslanaraq demək olar ki, marixuana ilk dəfə baba yurdumuz olan Orta Asiyada kütləvi şəkildə istifadə olunub. Eramızdan əvvəl 2737-ci ildə qədim Çin İmperatoru, çin xalq təbabətinin banisi Şen Nung yazılarında çətənə kolunu ağrıkəsici, sakitləşdiri bir bitki kimi klassifikasiya edir.
Məhz Orta Asiyadan və Çindən bu bitki Hisdistana, Şimali Afrikaya və tacirlər vasitəsi ilə dünyanın dört bir tərəfinə yayılmışdır. Nəzərə çatdırım ki, Hindistanın müsəlman əhalisi arasında rahatlamaq üçün marixuanadan daha çox istifadə olunurdu və bu, həşişin məhz indiki İran ərazisində inkşafına gətirib çıxarmışdı. Marixuana insan cəmiyyəti inkşaf etdikcə onunla paralel inkşaf etmiş və yayılmışdır. Marixuana dedikdə çox təəssüf ki, Kazbek mahnısının ifaçısı simasında tüfeyli həyat tərzi keçirən insan obrazı canlanır. Lakin bu, doğrudan da belədirmi? Tarixə nəzər salsaq, bunun tam əksinin şahidi olarıq.

Roma imperiyasında hərbi həkim kimi çalışan Pedanius Dioscorides (E.Ə 40-90) Tibb İşləri Haqında (De Materia Medica) kitabında çox sayda bitki haqda yazmış və onların insan səhhətinə olan təsiri barədə geniş məlumat vermişdir. Dioscorides kannabis (kannabis emeros və kannabis agria) haqqında yazırdı ki, əsasən kəndir istehsalında istifadə olunan çətənənin şirəsindən ağrıkəsici kimi də istifadə olunması məqbuldur. Çətənə kolunun Hind tibbində istifadə olunmasına dair məlumatlara, E.Ə 600 illərə aid olan Sushruta Samhita yazılar toplusunda rast gəlmək olar. Topluda qeyd olunur ki, çətənə kolu hafizəni gücləndirir, hərarəti salır, hətta diaqnozu çətin olan cüzam (leprosi) yolxucu xəstəliyi ilə də mübarizə aparır.
Azərbaycan da qədim çətənə məskəni hesab olunur. Zərdüştlərin müqəddəs kitabı Avestanın bir hissəsi olan Vidivdad-da çətənə kolu haqqında 10,000 müalicəvi bitkinin şahı ifadəsi işlənilir. Misir Fironu II Ramzesin mumiyasının tərkibində də tapılan, sərhəd tanımayan çətənə kolu misir təbibləri tərəfindən qlaukoma və iltihablara qarşı da istifadə olunub.
Səmavi dinlərdə və onlara bağlı mədəniyyətlərdə çətənə kolu bu və ya digər formada qeyd olunmuş və intensiv olaraq istifadə edilmişdir. Müqəddəs kitablardan İncildə də çətənə koluna bir neçə yerdə rast gəlmək olar (Genesis (1:12, 29-31), Ezekiel (34:29) and Revelation (22:1-2)). Təbii ki, İncildə çətənə kolu rahatlama üçün vasitə kimi deyil, faydalı bitki olaraq təqdim olunur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, çapın banisi Qutenbergin 15-ci əsrdə çap etdiyi İncil kitabı məhz çətənə tərkibli kağızdan hazırlanmışdı. İncildə qeyd olunduğu kimi çətənə faydalı bitkidir və tək rahatlamaq üçün deyil parça, kəndir, dərman, gözəllik məhsulları, kağız və.s istehsalında da istifadə olunur. Digər səmavi kitab olan Tövrat-da isə çətənə kolunun toxumlarının qida kimi istifadə olunmasından bəhs edilməkdədir.
Qurani-Kərimdə birbaşa adı keçmədiyi üçün, İslam alimləri marixuananın istifadəsi ilə bağlı müxtəlif rəylər, ictihadlar irəli sürürlər. İranın ali dini rəhbəri Əli Xamenei İslamın praktik sualları adlı toplusunda, marixuananın təbabətdə istifadəsi haqqında suala belə cavab vermişdir ki, insan səhhətinin yaxşılaşdırılması üçün marixuananın istifadəsi mümkündür. Çətənə kolu müsəlman dünyasında dərin tarixə malik olan bitkidir. Əcdadlarımız sayılan Səfəvilər 1500-cü illərdə ağır şəriət qanunlarının rədd etdiyi şərab, qumar, zinanın yerini həşiş və opiumla doldurmuşdular, bunu qanuni hesab edirdilər.
Dövrün digər hegemon dövləti olan Osmanlı 1631-ci ildə 4-cü Muradın göstərişi ilə qəhvə, tütün və şərab istifadəsini sərt şəkildə qadağan olunduğu halda marixuana və həşiş istifadəsi qanundan kənar qalmışdı. Osmanlı səyyahı Evliya Çələbi öz qeydlərində bildirir ki, Anadolunun böyük bir qismində Çətə kolu yetişdirilir, sultanın donanması üçün həyati vacib yelkən və iplərin xam maddəsi bu bitkidən alınır və Samsun bölgəsi xəzinəyə çətənə kolunu əmtəə kimi təqdim edir, bu isə ümumi məhsulun 10%-ni təşkil edir. 1890-cı ildə isə Mərəkeş Şahı çətənə kolunun yetişdirilməsi və istismarı ilə əlaqədar ölkənin 5 böyük qəbiləsinə icazə verir, bunun əvəzində isə sözügedən qəbilələrdən çətənə vergisi toplayır.
1994-cü ildə ABŞ-ın Narkotik vasitələrin sui-istifadəsi institutunun 8000 nəfər (15-64 yaş) arasında keçirtdiyi araşdırmaya görə, həyatlarında ən az bir dəfə marixuanadan istifadə etmiş insanların təxminən 9%-i sözügedən maddənin aludəçisi olmuşdur. Spirtli içkilər üçün isə bu, 15%, kokain üçün 17%, heroin üçün 23% və nikotin üçün 32%-dir.
Yəni, dünyanın hər bir yerində demək olar ki, leqal olan tütün və spitli içkilərin asılılıq dərəcəsi daha çoxdur, nəinki çətənənin asılılığı. “Şüurlu affektiv davranış və neuroelm” tədqiqat jurnalında bildirilir ki, cəmmiyətdə və ailədə baş verən zorakılıqların 35-60%-i spirtli içki ucbatındandır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, alkoqol depressant, çətənə isə stimulyant hesab olunur. Təbii, məqsədimiz çətənin propoqandası deyil, sadəcə olaraq tarixi, elmi və iqtisadi faktların qısa məzmununu bir araya toplamaq və oxucuya təqdim etməkdir. İstəyirik hər bir fərd, kannabisə dair elmə söykənən fikir formalaşdırsın, hürafatlardan uzaq olsun.
Son dekadada Uruqvay, Hollandiya, Kanada kimi ölkələrin QHT-ləri referendum vasitəsi ilə çətənəni leqallaşdırmağa nail olmuşlar. Bəs leqallaşma prosesindən sonra bu ölkələrdə hansı iqtisadi və sosioloji dəyişikliklər baş verib, gəlin buna nəzər yetirək. İlk öncə, 17 milyon əhaliyə malik, turizim üçün heç də əlverişli iqlim şəraiti olmayan Hollandiyanın 2016-cı ildə çətənə və çətənədən istehsal olunan məhsullardan 2.6 milyard avro qazandığını qeyd edək. Bu isə Azərbaycan büdcəsinin haradasa 5/1-dir. Digər inkşaf etmiş ölkə olan Kanadanın Maliyyə nazirliyinin təqdim etdiyi göstəricilərə görə, 2018-ci ilin son rübü və 2019-cu ilin ilk rübündə büdcəyə, sırf çətənə sənayesindən təxminən 8 milyard dollar daxil olub. Son, lakin axırıncı olmayan ABŞ nümunəsinin göstəricilərinə də baxaq – Kolorado ştatı, çətənə sənayesindən 2018-ci ildə 1.5 milyard dollar gəlir götürüb və ştat hökumətinin verdiyi məlumata əsasən, bu gəlirin 64 milyon dolları sırf məktəbə qədər olan təhsil ocaqlarına ayrılmışdır.
Büdcəyə gözə çarpacaq qədər vəsait gətirməkdən savayı leqallaşma həmçinin əvvəllər kriminal dəstələrdə dolaşan külli miqdarda pulun və ştatda cinayət səvviyəsinin azaldılmasına da kömək etmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bəzi siyasətçilərin dediyi kimi “bütün ştat əhalisi narkoman” olmamış və istifadəçilərin sayı leqallaşmadan öncəki səviyyədə qalmışdır. Yəni, əgər ölkədə spirtli içki leqaldırsa, bu o demək deyil ki, vətəndaşların hamısı spirli içki aludəçisidir.
Bu gün Azərbaycan özünün imicini yüksəltmək məqsədi ilə Avropa oyunları, Formula 1, Çempionlar liqası kimi mötəbər yarışlara ev sahibliyi edir. Təbii ki, bu cür yarışlar ölkəyə əcnəbi turistləri cəlb edir, lakin Azərbaycanda leqallaşmanın baş verməsi halında ölkənin regionda turist cəlb etmək baxımından liderə çevriləcəyinə zərrə qədər şübhə yoxdur. Axı, çətənə təkcə rahatlama vasitəsi deyil, çətənə sənayesi inkişaf edərsə təbii məhsulların (qida yağları, kağız-karton, qablaşdırmalar, parça, dərman və.s) da sayı artacaq, minlərlə yeni iş yeri açılacaq.