Elm sahəsindəki yeniliklərə dair xəbərlərə öyrəşmişik və bu gün onları təbii qəbul edirik. Nə İlon Maskın raketləri, nə genom texnologiyaları, nə də bir protonun ölçüsündən 10000 dəfə kiçik bir güzgü sürüşdürməsi ilə qeydə alına bilən cazibə dalğaları bizi təəccübləndirə bilməz. Halbuki, çox yox, iyirmicə il əvvəl bu gün bildiklərimizin gerçək olacağına ancaq çox böyük optimistlər inana bilərdi.
Müasir elmin buzqıran gəmi kimi, demək olar ki, qarşısındakı maneələri görmədən irəlilədiyi haqda aldadıcı bir təsəvvür var. Bu stereotip, əsasən elmi nailiyyətlərdən danışmağı, uğursuzluqlar haqda isə susmağı adət etmiş dərsliklər və media sayəsində formalaşıb.
Məhz bu səbəbdən, Günəşə Merkuridən yaxın olan Vulkan planetini, vakuumda efiri, yaxud maddədə boşluğu axtaran fiziklər haqda çox xəbər tutmuruq. Elə isə, gəlin təsəvvürlərimizə düzəliş verək və bu gün açıq-aşkar görünən, bilinən şeylərin dərkinə aparan yolların, əslində nə qədər tikanlı olduğunu anlamağa çalışaq.

Astronomlar da insandır, insan isə səhv edə bilər
400 ildən də xeyli əvvəl, Qalileo Qaliley özünün düzəltdiyi teleskopu səma cisimlərinə tuşladı. Müşahidə durbinləri əvvəllər də mövcud idi, lakin o, ilk dəfə silahlanmış gözlə astronomik müşahidə aparırdı. Yupiterin dörd ən böyük peykini, Günəşdəki ləkələri, Aydakı dağları kəşf edən italyan alim, Samanyoluna teleskopla baxdıqda onun yüz minlərlə ulduzdan ibarət olduğunu da müəyyən etdi. Kilsənin təqiblərinə baxmayaraq, onun kəşfləri dünyanın ənənəvi mənzərəsini kökündən dəyişdirdi.
Ulduz formalı dörd cismin Yupiter ətrafında fırlandığını görən Qalileo, bunu haqlı olaraq Yerin və digər planetlərin Günəş ətrafında dönməsinin (heliosentrizm) başqa bir təsdiqi kimi qiymətləndirdi. Lakin başqa bir astronom, onun çağdaşı olan Simon Marius, oxşar teleskopla və eyni peykləri müşahidə etməklə, əks nəticəyə gəldi. O, Yerin Günəş sistemində mərkəzi mövqeyə malik olduğuna qənaət gətirdi. Əlavə müşahidələr isə Qalileyin haqlı olduğunu təsdiqləyirdi və bu, hələ başlanğıc idi.
Bu gün hər bir savadlı insan, kometa nədir sualına, Günəşin çevrəsindəki orbitdə fırlanan çirkli “qartopudur” cavabını verəcək. Məşhur “quyruq” isə onun buraxdığı maddə – qaz və tozdur. Bəlkə də, kimsə, bəşəriyyətin bu yaxınlarda kosmik gəmini Çuryumov-Gerasimenko kometasının nüvəsinə endirməyi bacardığını da xatırlayacaq.
Lakin nəzərə almalıyıq ki, bir zamanlar “quyruqlu qonaqların“ atmosfer hadisəsi, bulud yaxud ildırım olduğuna inananlar da olub.
Zaman-zaman göy üzündə görünən kometalar hələ qədim dövrlərdə insanların diqqətini cəlb edib. Onlar bu qeyri-adi, uzun və əyrixətli parlaq qatarlardan sehrlənir, təəccüblənir və qorxurdular. Bir çox mədəniyyətdə quyruqlu ulduz bəd əlamət kimi qəbul edilir; müharibələrin, epidemiyaların və ya aclığın xəbərçisi kimi yozulurdu. İnsanları göydə baş verən hadisələrin səbəbləri çox da maraqlandırmırdı, onlar üçün bu hadisələrin gizli mənası vacib idi, əcdadlarımız göydə baş verənlərin hökmdara nə dediyini, xalqa nə vəd etdiyini anlamağa çalışırdılar.
Bir çox başqa sahələrdə olduğu kimi, hər şeyin mahiyyətinə varmağa, dibinə enməyə çalışan yunanlılar bu işdə də fərqləndilər.
Yunan filosofları kometanın nə olduğuna dair suala, müxtəlif cavablar verdilər. Məsələn, Pifaqorun ardıcılları bu səma cisimlərinin göydə gəzişən planetlərlə eyni olduğunu hesab edirdilər.
Pontili Heraklid isə, kometaların günəş şüaları ilə aydınlanan, çox hündürlükdə yerləşən buludlar olduğuna inanırdı. Anaksaqor da bu səma cisimlərinin planet olduğunu düşünürdü.
Bu gün bütün bunlar bizə gülməli görünə bilər, lakin unutmamalıyıq ki, yunan filosoflarının hamısı kometaların müşahidəsi ilə məşğul olmurdu, çoxlarının da onlar barədə qeyri-müəyyən fikirləri, yozumları vardı.
Ən geniş yayılmış nəzər nöqtəsi, kometaları xüsusi bir atmosfer fenomeni hesab edən Aristotelə məxsus idi. Onun fikrincə, Yerdən daim yüksələn quru isti və nəm soyuq buxarlar, çox hündür məsafələrdə qalınlaşır və daha sonra Günəş və ulduzların istiliyinin təsiri ilə yaranan laxtalar alovlanır. Elə həmin anda da, göydə “kometalar” görünür. Buxarlaşma dayananda, onlar tədricən solmağa başlayır.
Bu nəzəriyyədən belə çıxır ki, bütün kometalar planetimizin bilavasitə yaxınlığında, Ay ilə Yer arasında uçur. Əslində, Aristotelin kosmoloji təliminin mahiyyəti də elə budur – göydə nə baş verirsə, hamısı Yerə çox yaxın məsafədə baş verir.

Kosmosun özü, yaxud Ay ilə Yer arasındakı aləm isə əbədidir və bu aləmdə heç nə, heç vaxt dəyişmir.
Aristotelin fikirləri xristian ilahiyyat məktəbinə güclü təsir göstərmişdir. Onun bütün kosmologiyası yeganə həqiqət elan edilmiş və dahi yunanlı qeydsiz-şərtsiz, mübahisəsiz nüfuz qazanmışdı. Bu da öz növbəsində, təxminən 2000 il boyunca, kainatın tədqiqatını, elmi inkişafı əngəllədi.
Maraqlıdır ki, Aristotelin özü, bir çox davamçısından fərqli olaraq doqma sahibi deyildi. Səhv edə biləcəyini və insanların nə vaxtsa səma cisimlərinin təbiətini daha dəqiq izah edəcəklərini özü etiraf edirdi.
Kometalara olan həqiqi məsafə yalnız 16-cı əsrdə, danimarkalı astronom Tycho Brahe sayəsində ölçüləcəkdi. Alimin özü olduqca epataj xarakterli, impulsiv adam idi, ictimai rəyə meydan oxumaqdan zövq alırdı, bu da ona bəzən çox baha başa gəlirdi. Brahe duellərdən birində burnunun ucunu itirmiş və ömrünün sonuna qədər protez taxmağa məcbur qalmışdı.
1577-ci ilin noyabrında səmada görünən parlaq bir kometa ənənəvi olaraq, cəmiyyətdə təlaş və qorxu yaratdı. Brahe, digər astronomlar kimi dərhal müşahidə aparmağa başladı və kometanın ulduzlara nisbətlə yerini müəyyən etməyə çalışdı. Avropada yaradılmış ilk rəsədxana, yəni yalnız göy cisimlərinin öyrənilməsi üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi bir bina, alimin ixtiyarına verilmişdi. Uraniborq adlanan bu rəsədxana, Kral II Frederik tərəfindən astronoma hədiyyə edilən Ven adasında yerləşirdi. O dövrdə hələ teleskop olmasa da, ulduzların mövqeyini kifayət qədər dəqiqliklə təyin etməyə imkan verən alətlər artıq mövcud idi.
Kometaya qədər olan məsafəni təxmin etmək üçün Brahe 1577-ci ildə, Avropanın müxtəlif yerlərində aparılmış müşahidələrə dair materialları topladı və onları öz məlumatları ilə müqayisə edərək, kometanın bütün hallarda göyün eyni nöqtəsində “sabit” qaldığını aşkar etdi. Bu, Aristotelin dünya mənzərəsinin çöküşü idi.
Avtomobillə səyahət etdiyinizi, pəncərədən dəyişən mənzərəni izlədiyinizi təsəvvür edin. Yola yaxın olan evlər və ağaclar bir göz qırpımında yoxa çıxır. Ancaq xeyli uzaq məsafədə yerləşən obyektləri uzun müddət görə bilirsiniz. Çox-çox uzaqlarda olan dağlar və ya buludlar isə sanki “yerlərindən tərpənmir”.
Beləliklə, cisimləri müxtəlif uzaqlıqlardan müşahidə etməklə, onlara olan məsafəni təxmin etmək mümkündür. Dünyanın bir neçə nöqtəsindən Aya baxanda görəcəksiniz ki, ulduzların mövqeyinə nisbətən, Ayın yeri dəyişir, çünki Ay bizə yaxın, ulduqlar isə uzaqdır. Deməli, Avropanın hər yerindən eyni nöqtədə görünən kometa, Aydan çox uzaqda yerləşirdi, bu isə o deməkdir ki, onun Yerin atmosferi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bu qənaət heç də hər kəsin xoşuna gəlmədi və əksəriyyət Aristotel fərziyyəsinin bu təkzibinə göz yumaraq, onun dünya mənzərəsinin mühafizə və müdafiəsində israr etdi.
Ancaq təəccüblüsü odur ki, artıq 1859-cu ildə Qustav Kirxhoff dərc etdiyi “Fraunhofer xətləri haqqında” adlı qısa məqaləsində, göy cisimlərinə “toxunmadan” onların araşdırılmasının mümkünlüyünü təsvir etmişdi. Elmi inkişafın yeni dövrünü açan spektral analiz, belə meydana çıxdı.
İşıq və prizma ilə bağlı təcrübələr 13-cü əsrdə Roger Bacon tərəfindən aparılsa da, yalnız Isaac Newton onları düzgün şərh edə bilmişdi. 1704-cü ildə “Optika” adlı kitabını nəşr edən Newton, ağ işığın ayrı-ayrı komponentlərə ayrılması ilə bağlı təcrübələrinin nəticələrini ictimaiyyətə təqdim etdi. Newton günəş şüalarının spektrlərindəki rənglərin, onların keçdiyi prizmanın deyil, işığın öz xüsusiyyəti olduğunu sübut etdi.
Təxminən 100 il sonra günəş spektrində qəribə tünd xətlər aşkar edildi. Alman fiziki Josef Fraunhofer 500-dən artıq belə xətt saymışdı. Ancaq onların nə mənaya gəldiyini, Kirxhoffa qədər heç kim başa düşə bilmədi.
Xətlərin birmənalı olaraq kimyəvi elementləri xarakterizə etməsi, sonralar üzə çıxacaqdı.
O dövrdə bəlkə də ən çox müzakirə edilən hadisə, Günəşin atmosferindəki yeni elementin – heliumun kəşfi idi. Fransız alimi Pierre Janssen 18 Avqust 1868-ci ildə Hindistanın Güntur şəhərində tam günəş tutulmasını müşahidə edirdi. Alınan spektrləri araşdıran zaman, bilinən heç bir kimyəvi elementə aid olmayan çox parlaq sarı bir xətt diqqətini çəkdi. Janssen ilə, demək olar ki, eyni vaxtda ingilis astronom Norman Lockyer də o xətti fərq etmişdi. Yeni elementə yunanca “helium” adı verildi (Hēlios – “Günəş”). Yer üzündə isə həmin element yalnız 27 il sonra, mineral klevitin parçalanması zamanı aşkar ediləcəkdi.
Heliumla əldə edilən uğur, “öz” kimyəvi elementlərini aşkarlamaq istəyən bir çox tədqiqatçıya ilham verib həvəsləndirdi. Axı, bunun üçün kosmik cisimlərin spektrlərində, laboratoriya qazlarında tapılanlarla üst-üstə düşməyən xətlərin aşkar edilməsi kifayət idi. Belə xətlər həqiqətən də tapılacaqdı.
Məsələn, 7 Avqust 1869-cu ildə Şimali Amerikada bir tutulma hadisəsini müşahidə edən William Harkness və Charles Young Günəş tacı spektrinin yaşıl hissəsində, zəif şüalanan xətti aşkar etdilər.
Helium əhvalatında olduğu kimi, bu xətt də o zamana qədər bilinən maddələrin heç birinə uyğun gəlmirdi və elm adamları, məntiqi olaraq, “koronium” adlandırdıqları yeni bir elementin tapıldığını güman etməyə başladılar. Bunun ardınca yer minerallarında uzun müddət “açıq” maddə axtarışları da davam etdirildi. Məsələn, koroniumun hidrogendən daha yüngül, inert bir qaz olduğunu hesab edən Dmitri Mendeleyev, ona öz dövri cədvəlində, sıfır qrupunun birinci sırasında yer verdi.
Günəş tacından başqa, uzaq kosmik obyektlərdə də yeni kimyəvi element axtarışları səngimirdi. Koroniumla demək olar ki, eyni vaxtda planetar dumanlıq deyilən spektrlərdə qeyri-adi xətlər aşkarlanmış və elementə latın dilində “nebulium” adı verilmişdi (nebula – “duman, dumanlıq”).
Bütün səylərə baxmayaraq, heliumdan fərqli olaraq koronium və nebulium daim alimlərin əlindən sürüşüb qaçırdı. Bu elementlərin kosmosda niyə çox olduğunu, Yer üzündə isə nadir tapıldığını izah edən bir çox fərziyyə irəli sürülmüşdü. Lakin anlaşılmayam maddələrin sirri yalnız iyirminci əsrin 30-cu illərində çözüləcəkdi.
Məlum oldu ki, bunlar kifayət qədər yayılmış kimyəvi elementlər olan hidrogen, oksigen, dəmir və nikeldir, sadəcə qeyri-adi şəraitdə olduqlarından, anlaşılmırlar.
Ölməkdə olan ulduzların səthlərindən qalxan dumanlıqlarda və Günəş tacında maddə olduqca aşağı sıxlığa malikdir. Bu səbəbdən də Yerdəki laboratoriyalarda çətin görülən xətlər müşahidə edilir. Bu qədər yüksək vakuum vəziyyətini süni şəkildə əldə etmək isə, sadəcə mümkün deyildi. Yəni təbiət bir hələ müddət də bəşəriyyəti barmağına dolayacaqdı.
Çətin sualdır. Əgər ikinci obyektin yaşı geologiya metodlarından istifadə edilərək öyrənilə bilərsə, birinci obyektlə məsələ daha mürəkkəbdir: çünki, əvvəlcə gərək Günəşin ümumiyyətlə nə olduğunu və nə üçün işıq saçdığını anlayaq.
Teleskopun ixtirasından və günəş ləkələrinin aşkarlanmasından sonra onların təbiəti ilə bağlı olduqca maraqlı fərziyyələr ortaya çıxdı. Məsələn, ulduzumuzun möhkəm bir cisim, çox isti bir atmosferə malik olan nəhəng “planet” olduğu fərziyyəsi irəli sürüldü. Parlaq işıq isti buludlar, ləkələr isə bulud qatındakı yarıqlardır, yarıqların arasından isə soyuq səthi görmək olar!
Bəzi mütəxəssislər fərqli bir versiyada israr etdilər: ləkələr günəş vulkanlarının püskürmələridir.
Ulduzumuzun möhkəm bir cisim olmadığı, 1630-cu ildə, alman astronom Kristofer Şayner ləkələrin qeyri-bərabər döndüyünü, sürətlərinin isə helioqrafik enliyə bağlı olduğunu aşkar edəndə məlum oldu: ləkələr Günəşin ekvatoruna nə qədər yaxındırsa, bir o qədər sürətli dönürlər.
Lakin Günəşin parlaqlığının sirri elm adamlarını düşündürməyə davam edir, ətraf aləm haqqında məlumatlar toplandıqca, günəş enerjisinin mənbəyi haqdakı fikirlər də dəyişirdi.
Alman təbiətşünası Robert Mayer enerjinin qorunması qanununu yaradanlardan biridir. O hesab edirdi ki, Günəş daim üzərinə düşən meteoritlərin kinetik enerjisi sayəsində parıldayır. Bu fərziyyə uzun müddət ciddi qəbul edilmədi, baxmayaraq ki, bu gün oxşar bir prosesin – akkresiyanın – ulduzların və planetlərin təkamülündə mühüm rol oynadığını artıq bilirik. Lakin, sarı cırtdanımız yenə də bu “yanacaqla” işləmir.
Bu baxış, o dövrün mövcud təkamül biologiyası elmi ilə ziddiyyət təşkil edirdi, çünki belə olan halda, Yerin bütün tarixi zaman baxımından ən azı 10 dəfə qısaldılmalı idi.
Astronomlar və bioloqlar ilə geoloqlar arasındakı mübahisələr radioaktivlik aşkarlanana qədər davam etdi. Beləcə, radioizotop tarixçəsi ilə Yerin yaşının milyardlarla il olduğu, Günəşin isə heç şübhəsiz ki, ondan cavan olmadığı aşkarlandı.
Ulduzlar üçün enerji mənbəyi axtarışları hələ uzun illər davam edəcəkdi. Bu problemin son həlli yalnız iyirminci əsrin 30-cu illərində nüvə fizikası və kvant mexanikasının inkişafı sayəsində tapıldı. Termo-nüvə reaksiyalarının – hidrogenin heliuma və daha ağır elementlərə çevrilməsinin – Günəş və ulduzlar üçün enerji mənbəyi olması faktı ortaya çıxdı.

Göydən daşlar yağa bilməz!
Kosmicheskie-zabluzhdeniya-6-640x64018-ci əsrin elm adamları ilə bir məclisə düşsəydiniz, eşidərdiniz ki, meteoritlər uydurmadır, onlar haqda deyilənlər qərəzlidir, onların tədqiq edilməsindən isə söhbət gedə bilməz. Bəs, bu necə ola bilər? Axı, astronomiya və digər əlaqəli fənlərin inkişafı ilə kainat haqqında biliklər də daim artmalı idi!? Günah Fransa Elmlər Akademiyasında idi.
Qədim dövrlərdən bəri insanlar meteoritləri öz məqsədləri üçün istifadə ediblər. Məsələn, filizdən dəmir çıxarmağı bacarmayan insan, dəmirin yeganə mənbəyini göydən düşən daşlarda görürdü. O zamanlar dəmir bəlkə də ən bahalı metal idi, ondan hətta zərgərlik məmulatları hazırlanırdı.
Dəmir silahlar da yavaş-yavaş peyda olmağa başlamışdı, lakin heç kəs həmin silahlarla döyüşə girməyə cəsarət etmirdi, çünki onlar hədiyyəlik, yaxud status bildirən əşyalar kimi qəbul edilir, itirildikdə isə sərvət itirilirdi.
Arxeoloqların Firon Tutanxamunun məzarında tapdıqları mumiyanın sağ buduna bənd edilmiş, qını və sapı qızıldan olsa da, tiyəsi meteorit dəmirindən hazırlanmış, “status” bildirən bıçaq kimi.
Orta əsrlərdə meteoritlərin mövcudluğu şübhə doğurmurdu, hətta onların düşmə halları müxtəlif xronka və salnamələrdə təsvir edilib. XV əsrin sonunda Elzasın Ensisheim qəsəbəsində gülməli bir epizod yaşanmışdı. Qəsəbə sakinləri göydən bir cismin yerə düşdüyünə şahid olmuşdular. Alman satirik, “Axmaqların gəmisi”nin müəllifi Sebastian Brandt, bu meteorit düşməsini “Der Donnerstein von Ensisheim” broşurasında da təsvir edib. Bir ehtimala görə isə, rəssam Albrecht Durer də həmin hadisəni “Müqəddəs İeronim çöldə” rəsminin arxa üzündə çəkib.
Rəvayətə görə meteoriti görməyə gələn ershersoq Maksimilian (Müqəddəs Roma İmperiyasının gələcək imperatoru) səma daşının şəhər məbədinin divarına zəncirlənməsini əmr etmişdi, çünki onun təzədən göyə uça biləcəyindən qorxurdu.
Məsələ orasındadır ki, meteoritlər də kometlər kimi atmosferdəki proseslərlə əlaqəli fenomen kimi qəbul edilirdi. Ancaq artıq 18-ci əsrdə göydəki bu cismilərin mənbəyinin yerdəki buxarlar, vulkanlar olması fikrindən yayınmalar başladı. 1768-ci ildə Fransa Elmlər Akademiyası tərəfindən çağırılan xüsusi bir komissiya, sirli qəmbər daşların atmosfer və ya vulkanik mənşəli olması versiyasını rədd etsə də, kosmos barədə bir söz deməmişdi. Alimlərin səhvi, meteoritlərin kosmosdan gəlməsi versiyasını rədd etmələri olmuşdu. Nəticədə araşdırmalar dayandırılmış, şahidlərlə görüşülməmiş, maddi sübutlara baxılmamış, meteorit isə piritlə zəngin qumdaşına ildırım vurmasının nəticəsi kimi izah edilmişdi.
Lakin vəziyyət çox qısa müddət sonra dəyişdi. 18-ci əsrin sonlarında səthdə tapılan daşların araşdırılması, meteoritlərin göründükləri hündürlük və sürətlərinin müşahidə edilməsi ilə bağlı xeyli məlumat, fakt toplandı və məlum oldu ki, meteoritlərin mənbəyi atmosferin sıx qatlarının xaricində, çox uzaqlardadır. Onları artıq göy gurultusu ilə izah etmək mümkün deyildi.
Kosmik qonaqların reabilitasiyasında həlledici rolu, mövcud bütün müşahidələri və faktları bir araya toplayan alman fiziki Ernst Chladni oynadı. Universitetdə hüquq təhsili alan və hüquq elmləri doktoru dərəcəsi olan alim, şahid ifadələri ilə işləmək sahəsindəki zəngin təcrübəsini də işə salaraq, əzmlə çalışdı və sonda skeptik həmkarlarını da daşların kosmosdan Yerə düşdüyünə inandırmağa müvəffəq oldu.
Bəs, kanallar haradadır?
1877-ci ildə ən böyük astronomik hadisə Marsın qarşıdurması olmuşdu. Bu, Günəşin, Yerin və Marsın sanki düz bir xətdə düzülməsi ilə baş verir. Marsın orbiti yerinkindən xeyli uzaqda yerləşdiyinə görə, Mars öz dövrünü iki ilə yaxın müddətdə – 687 gündə tamamlayır. Günəş ətrafında daha sürətli hərəkət edən Yer isə, mütəmadi olaraq Marsı “ötür”. Orbiti bir qədər uzansov olan Qırmızı planet qonşu Günəşə yaxınlaşdıqda, bəzən Yer kürəsi də ona çatır və bu, 15-17 ildə bir dəfə baş verir. Belə anlar Marsı müşahidə etmək, yaxud onun səthinə aparatlar göndərmək üçün optimal sayılır.
Beləliklə, Marsı teleskopla izləyən italyan astronom Giovanni Skiaparelli, planet boyunca 60° şimal və 60° cənub enlikləri arasında kompleks bir şəbəkə meydana gətirən qəribə uzun xətlər kəşf etdi. Kəşf geniş ictimaiyyətə məlum olduqda isə, bir çox başqa elm adamlarının da oxşar mənzərəni müşahidə etdikləri ortaya çıxdı.
Sonra isə linqvistik bir kazus baş verdi. Skiaparelli, kəşf etdiyi xətlərə italyan dilində canali adını vermişdi, yəni ümumiyyətlə hər hansı bir kanal. Ancaq termin ingiliscə və digər dillərə tərcümə edildikdə, “süni qazılmış su xətti” (channels) mənasını qazanmışdı.
Beləliklə də, Qırmızı planetdə su qıtlığı ilə mübarizə aparan, quraq ekvatorial bölgələrə qütblərdən su çəkmək üçün nəhəng kanallar şəbəkəsi yaradan, yüksək səviyyədə inkişaf etmiş bir mədəniyyətin mövcudluğu barədə mif ortaya çıxdı.
Bu ideyaların populyarlaşmasında amerikalı iş adamı və astronom Persival Lovellin xüsusi rolu və əməyi var. Marsı öyrənməyə, başqa alimlərin nəşrlərini toplamağa xeyli vaxt sərf etmiş Lovell, sonda Mars sivilizasiyasının xüsusiyyətləri, hətta yerli sakinlərin bədən quruluşu haqqında kitablar nəşr etdi. Təəssüf ki, elmi məlumatlarla çox sərbəst davranan müəllifin əksər tezislərini, sırf qonşu planetdə həyatın olduğunu hər vasitə ilə sübut etmək arzusu diktə edirdi.
Marsın səthindəki qaranlıq sahələrin bitki örtüyü olduğuna inanan Persival Lovell, dəlil olaraq, ilin müxtəlif fəsillərində Marsın səthindəki dəyişikliyə işarə edir, qütb bölgələrindən gələn suyun bitkiləri nəmlə doydurması və bu zaman Marsda yay aylarının başlaması haqda danışırdı.
Lovellə görə, oranın sivilizasiyası da bizimkindən üstün olmalı idi, çünki onlar planetin bütün səthini, yerdəki müşahidəçilərin gözü üçün əlçatmaz olan (dövrün texnologiyası buna imkan vermirdi) kanallarla əhatə etməyi bacarmışdılar. Yer üzündəkilər yalnız oradakı suvarılan və əkilmiş torpaq zolaqlarını görürlər, kanalın özü isə dar olduğundan və qaranlıq bir ərazinin ortasından keçdiyindən, bizə görünmür. Hər bahar Mars florası canlanır və buna görə də ilin bu vaxtında qütbdən ekvatora qaranlıq bir dalğa yayılır.
Kanalların fotosunu çəkmək mümkün olmurdu, Mars qaranlıq ləkələri olan parlaq bir disk kimi görünürdü. Hipotezi dəstəkləyənlər isə bunu yer atmosferinin titrəməsi, bu səbəbdən də kiçik detalların yayılması ilə əlaqələndirirdilər. Bununla da, müşahidəçilərin gördüyü kanalların sayı hər dəfə fərqli olur, vahid xəritə düzəltmək mümkün olmurdu.
İyirminci əsrin əvvəllərində də bizim görmə qabiliyyətimizin maraqlı bir xüsusiyyətini ortaya çıxaran bir sıra təcrübələrə imza atılmışdı. Uzaq məsafədən nizamsız ləkələrin görüntüsünü müşahidə edən insan, Marsın səthində olduğu kimi, düz xətlər görməyə başlayır.
Qırmızı planetdə həyatın olmasına dair fərziyyəyə dağıdıcı zərbəni vuran şəxs isə, 1907-ci ildə ingilis təbiətşünası Alfred Rassell Vallas oldu. O, Marsın səthindəki temperaturun əvvəllər güman ediləndən qat-qat aşağı olmasını sübut etdi. Üstəlik, oradakı atmosfer təzyiqi də, suyun maye halında olmasını istisna edəcək qədər aşağıdır.
Kanal söz-söhbətləri nəhayət 1965-ci ildə, Amerika kosmik gəmisi Mariner 4 Marsın səthinin görüntülərini dünyaya ötürəndən sonra kəsildi. Məlum oldu ki, Mars Lovellin təsvir etdiyi texnogen və kənd təsərrüfatı inkişaf etmiş yerdən çox, quru Aya bənzəyir.
Lovellin fikirləri onun bir çox müasirini də ilhamlandırmışdı. Marslıların mövcud olması fərziyyəsi boşa çıxsa da, əsrin əvvəllərində Qırmızı planetə duyulan kütləvi heyranlıq sayəsində Herbert Uellsin “Aləmlərin döyüşü” və Aleksey Tolstoyun “Aelita” kimi möhtəşəm ədəbi əsərləri yaranmışdı.
Nəticə