Antroposen. İstinad nöqtəsi. Meşələrin dünyası

Antroposen – insan fəaliyyətinin planetar əhəmiyyət qazandığı bir dövrdür. Bu, son illərdə elm cəbhəsində irəli sürülən qeyri-rəsmi termindir. Bununla əlaqədar, təbiət tarixindəki bir sıra hadisələr yenidən qiymətləndirilib və vaxtilə marginal sayılanlar indi “Nature”, “Science” və digər ciddi elmi dərgilərdə dərc olunur.
Antroposenin başlanğıc nöqtəsini haradan saymaq olar? Ən geniş yayılmış fikir 18-ci əsrin sonları – sənaye inqilabının başlanması dövrüdür. Digərləri isə Antroposenin şəfəqini, 20-ci əsrin ortalarındakı “böyük sürətlənmə” ilə planetin radioaktiv maddələrlə çirkləndirildiyi nüvə sınaqlarının başlanğıcı ilə əlaqələndirirlər. Nəhayət, Antroposenin çox-çox əvvəl – bir neçə min və ya on min il əvvəl başladığı barədə rəylər də var.
Meşələrin dünyası
Başlanğıc nöqtəsini axtarmaq paleobiot-u yenidən qurmaq, yəni təbiətin əvvəl necə göründüyünü anlamaq zərurəti ilə əlaqələndirilir. Ancaq keçmişin təbiətini necə təsəvvür etməyimiz çox vaxt tam anlaşılmayan ilkin elmi göstərişlərdən asılıdır. Uzun müddət, tarixi yenidənqurmanın xarakterini böyük ölçüdə müəyyənləşdirən iki göstəriş üstünlük təşkil edirdi. Birincisi, ondan ibarət idi ki, qədim insanın təsirləri əhəmiyyətsiz hesab edilirdi. Təbiətin bütün dəyişikliklərinin əsas və praktik olaraq yeganə amili iqlim hesab olunurdu. Məsələn, daha isti və rütubətli oldu – geniş yarpaqlı meşələr böyüdü, daha isti və quru oldu – steplər meydana gəldi və s. Bunun nəticəsində, bir çox paleoekoloji yenidənqurma zamanı bitki icmalarının və təbiət zonalarının tez-tez dəyişməsi baş verir.

Eyni yanaşma tez-tez qlobal istiləşmənin təsirlərini proqnozlaşdırmaq üçün də tətbiq olunur. Bəzi alimlər deyirlər: istiləşmə prosesi irəlilədikcə əvvəlcə ərik yetişdirəcəyik, sonra burada steplər olacaq və s. Bu nöqteyi-nəzər növlərin biologiyası və adaptasiya qabiliyyəti ilə çox da uyğun gəlmir. Son 30 ildə biologiya və ekologiyada inqilab baş verdi: biz ətraf mühitin yaradılması və dəyişdirilməsində təbiətin öz imkanlarını dərk etdik. Eləcə də insanın təbiətin uzunmüddətli dinamikasında rolunu. Bundan çıxış edərək birinci elmi göstərişin məhdudluğu başa düşüləndir.

İkinci göstəriş qədim təbiətin müəyyən obrazlarının üstünlük təşkil etməsidir. XIX əsrdə və 20-ci əsrin əvvəllərində çalışan alimlərin əksəriyyəti meşə zonasından gələnlər idilər və bu səbəbdən onların yenidən qurmalarında ilkin təbiət – qüdrətli ibtidai meşə idi. Əgər onlar Monqolustanda, steplərdə və yarımsəhra ərazilərində böyümüş olsaydılar, bəlkə də paleoekoloji nəzəriyyələr fərqli ola bilərdi. Ancaq bu və ya digər şəkildə ibtidai meşə obrazı başlanğıc nöqtəsi axtarışında uzun müddət baza rolu oynayıb.
Növbəti sual bu meşənin məhz necə olması ilə bağlıdır. Uzun müddət ibtidai meşəni ümumiyyətlə qaranlıq kimi təsəvvür edirdilər. Tayqada müasir qaragilə və yaşıl yosun küknarlıqlarının görünüşü buna yaxındır.
Ancaq bu cür meşənin bioloji müxtəlifliyi, yəni burada yaşaya biləcək növlərin sayı minimaldır, belə meşə olduqca məzlum və kasıbdır. Hətta orada nisbətən uzun inkişafın izlərini, məsələn yerə uzanmış ağac gövdələrini görsək də, ümumi mənzərə o qədər də dəyişmir. Torpaq örtüyündə kol və yaşıl mamırdan başqa demək olar ki, heç bir şey yoxdur.
Məsələ burasındadır ki, bu gün bizi əhatə edən meşələr- hətta 500-600 yaşlarında olanlar ilkin meşələr kimi düzgün xidmət edə bilməzlər. Təbiət üçün nəsillər baxımından düşünsək, bir və ya iki nəsil çox azdır. Belə meşələr adətən ekosistemlərdə dramatik dəyişikliklərə səbəb olan çox güclü yanğınlardan sonra əmələ gəlir. Yanğınlardan sonra ərazidə adətən şam ağacları məskən salır, alt qatda tədricən yenilənmə başlayır. Bu, ekosistemin hələ tarazlıqdan uzaq olduğu mərhələdir. Ağac örtüyünün sıxlığı yüksəkdir, meşədə təbii pozuntular yoxdur və növ müxtəlifliyi minimaldır.
Bu təsəvvürlərin korrektə olunmasında vacib məqam gap-paradiqma oldu. Onun mahiyyəti budur ki, meşə – inkişafın müxtəlif mərhələlərində və dinamik proseslər nəticəsində zamanla dəyişən ləkələrin məkan mozaikasıdır. Meşənin müxtəlif hissələrinin qeyri-bərabər inkişafı meşə örtüklərindəki boşluqlar və ya dəliklərdən (ing.- gap) qaynaqlanır. Bu “pəncərələr” ağacların öldüyü və yıxıldığı zaman ortaya çıxır, kök sistemi torpaqla bükülür, təpələr və çalalar yaranır. Nəticədə olduqca fərqli yaşama mühiti, heterogen bir məkan meydana gəlir. Hardasa ağaclar yıxıldı və “pəncərə” daha işıqlı, təpələr daha quru, çalalar isə daha nəmli oldu. Bütün bu təpələr, çökəkliklər, yıxılmış ağac gövdələri çox fərqli yaşayış mühitləri yaradır. Nəticədə fərqli ehtiyacları olan növlər buraya sığa bilər və kifayət qədər zəngin növ tərkibi meydana gələr.
Ancaq bu gün ətrafımızda praktik olaraq belə meşə yoxdur. Bizi əhatə edən meşələrin çoxuna baxsaq, hər şey yüksək səviyyədə hamarlanıb. Eləcə də bitki strukturu, işıqlanma və relyef quruluşu. “Pəncərə”lərdə alt-üst olan təpələri, su dolmuş çökəklikləri, yaşlı ağacları, gənc ağac qruplarını görmürük. Bunların hamısı son onilliklərdə, bəzən bir və ya iki yüz ildə maksimum dərəcədə hamarlanıb və formalaşıb. Rusiyanın Avropa hissəsində insan təsiri və ya fəlakətli pozuntulardan bir az əvvəl mövcud olan çox kiçik meşə sahələrini tapa bilərsiniz – bu “pəncərə” quruluşu orada əmələ gələ bildi.
Gap paradiqması, meşənin özünə buraxıldığı və ağacların əsas rol oynadığı zaman təbiətin müxtəliflik yaratma prosesini təsvir edir. Bu, hələ XX əsrin 10 – 20-ci illərində Qərbi və Mərkəzi Avropanın dağ meşələrini öyrənərkən ortaya çıxdı. Sonra onun barədə tropik meşələri fəal şəkildə öyrənilməyə başlandığı 1970-ci illərdə xatırladılar. 1978-ci ildə dərc olunmuş çox əhəmiyyətli – “Tropik ağaclar və meşələr” kitabında “Arxitektura analizi” (Hallé, Oldeman & Tomlinson. Tropical Trees and Forest. An Architectural Analysis. 1978) yazısında müəlliflərin gap-paradiqmasından istifadə edərək tropik meşələrin quruluşunu təsvir etdilər. Ağacın böyüməsi, ölməsi, uzun illər boyu uzanmış gövdə şəklində qalması və bu proseslərin məcmusunun ətrafı dəyişdirməsi ideyası qeyd etdiyim ekologiyada inqilabda əhəmiyyətli addım idi. Bu, boreal və mülayim meşələrdə müvafiq tədqiqatlarda böyük yüksəlişə səbəb oldu.
Bununla yanaşı aydın oldu ki, bitki növlərinin əksəriyyətinə sərbəst mövcud olan meşədə meydana gələn işıqdan daha çox işıq tələb olunur. Meşə öz-özünə lap min il də yaşasa, o yenə də nisbətən kölgəli bir ekosistem olaraq qalacaq və növlərin ⅔ buraya sığmayacaq. Yəni, yeni mövqedən yanaşıldıqda belə, ibtidai meşənin mənzərəsi əvvəllər mövcud olmuş və indi mövcud olan növlərin əksəriyyətini ehtiva etmir. Və bu növlərin yerini, mövcudluq amillərini anlamaq üçün “pozulma” anlayışını yenidən düşünməyin çox vacib olduğu ortaya çıxdı.
Meşələrin dünyası
Əvvəllər hesab edilirdi ki, ekosistemin tipik və pozulmaz vəziyyətini öyrənmək, ona təməl olaraq baxmaq lazımdır. Məsələn, tez-tez sığın və ya qaban kimi heyvanların meşədəki bitki örtüyünə təsiri tipik vəziyyətdən kənarlaşma hesab olunurdu. Ağacların yıxılması və qırılma əmələ gəlməsi də həmin bölgələrdə qeyri-tipik hesab olunan torpaq qatının pozulması kimi qəbul edilirdi. Fərqli ekosistem iştirakçılarının bir-birinə təsirləri çox vaxt fəlakətli olaraq qiymətləndirilirdi. Ancaq hansısa məqamda bu pozuntuların ekosistemdə onlar olmadan yox olan bir çox növün mövcudluğunu təmin etdiyi başa düşüldü. Bu dərketməni əsərlərinə diqqət çəkmək istədiyim bir çox tədqiqat asanlaşdırdı – H. Remmert (Ekosistemlərin mozaika dövrü konsepsiyasına ümumi baxış. 1991), O.V. Smirnova (Meşə landşaftlarının biosenotik örtüyünün iştirakçıları. 1998), F. Vera (Otlaq ekologiyası və meşə tarixi. 2000).
Nəticədə, 2000-ci illərdə iki anlayış elmi istifadəyə geniş yer verdi – “əsas növlər” və “ekosistem mühəndisləri”. Əsas növlər biota və ətraf mühitə “nisbətsiz” şəkildə böyük təsir göstərir, ekosistemin tipini formalaşdırır və ya onu dəyişə bilər. Məsələn, meşəni “meşəsizliyə” ya da əksinə çevirmək. Bu keystone-species, ekosistemlər üçün təməl daşlarıdır. Ekosistem mühəndisləri isə ətrafın strukturunu dəyişdirə bilənlərdir, lakin o qədər də köklü yox. Adətən əsas növlər kifayət qədər böyük orqanizmlər olsa da, ekosistem mühəndisləri çox kiçik ola bilər. Məsələn, münbit torpaq qatını yaradan yağış qurdları. Ekosistem mühəndisləri çox vaxt ətraf mühiti kiçik, lakin davamlı hərəkətlərlə dəyişdirən belə sakit işçilərdir. Ancaq, adətən “lingi dəyişdirə” bilmirlər və əsas növlərin fəaliyyətləri ilə təyin olunan ekosistemdə mövcuddurlar.
İndi ən çox adət edilmiş və geniş yayılmış əsas növlər ağaclardır. Onlar meşə ekosistemlərini formalaşdırırlar. Planetin ağacların yaşamağa qadir olduğu əksər ərazilərində iqtisadi fəaliyyət dayandırıldıqdan sonra tərk edilmiş əkin sahələri və çəmənliklər meşəyə çevrilir. Lakin əvvəllər ağacların “qapalı”, kölgəli meşə landşaftlarını “açıq” və ya “yarı açıq” olanlara çevirməyə qadir olan bir çox “rəqib” var idi.
Bu gün landşaftdakı ən güclü dəyişikliklərdən biri çay qunduzudur (Castor fiber): o çayları ayırır, çay subasar hissələrinin əhəmiyyəti hissəsini meşəsizləşdirir. Bu, su və torpaq rejimlərini əsaslı şəkildə dəyişdirir, landşaftdakı rütubəti artırır, bəzi yaşayış yerlərini məhv edir və bir çox yenisini meydana gətirir. Ümumiyyətlə, kiçik çayın daşqın hissəsindəki qunduz landşaftına girəndə daha çox növü ehtiva edən daha canlı mənzərə sırası görürük.
Müasir meşələrdə qalan iri dırnaqlılar – maral və sığınlar – bu cür prinsipial təsirlər yarada bilməzlər, çünki onlar sürü heyvanı deyillər. Avropada qalmış yeganə sürü dırnaqlılarında heyvan növü – zubrdur (Bison bonasus).
Lakin, qabaqlar, on min ildən çox əvvəl, tarixəqədrərki otlaqlar mövcud idi. 1980-ci illərin sonları – 1990-cı illərin əvvəllərində zooloq P.V. Puşkov bununla bağlı çox gözəl məqalələr seriyası yazmışdır. Onun rekonstruksiyasına əsasən, landşaft mozaikanın yüksək dərəcəsi ilə “topaşəkilli” idi. Bu isə indiki vaxtla müqayisəolunmaz dərəcədə çox olan böyük sürü dırnaqlılar tərəfindən yaradılmışdır. Və hər bir növ ətraf mühiti özünəməxsus şəkildə dəyişdirirdi, nəticədə mozaika mənzərəsi qorunub saxlanılırdı, bu da çox yüksək biomüxtəliflik və flora və faunanın qarışıq bir təbiətini təmin edirdi. Bu o deməkdir ki, bütün növlər indiki kimi təbii zonalara bu qədər aydın bölünmədən geniş ərazilərdə eyni vaxtda yaşayırdılar.

Bütövlükdə, bunlar sürətlə maddələr mübadiləsi gedən otlaq ekosistemləri idi. Detrital ekosistemlər deyilən “klassik” meşədən fərqli olaraq burada hər şey tez bir zamanda baş verir – yedilər və geri qaytardılar, o cümlədən əlçatan formada azotu da. Bu, vacib məqamdır, çünki azot çatışmazlığı mövcud tundra və tayqa ekosistemlərinin əhəmiyyətli xüsusiyyətidir. Tarixə qədərki “otlaqda” bu problem o qədər də kəskin deyildi: heyvanlar sürətli dövrə təmin edirdilər və bu, heyvanları bəsləyən yeni biokütlənin artımına zəmanət verirdi. Bir çox bitkidə, xüsusən də milyonlarla il ərzində dırnaqlılarla birlikdə inkişaf edən dənli bitkilərdə, yeyildikdə məhsuldarlıq bir neçə dəfə artır.

Ancaq müasir landşaftların formalaşması bir qədər əvvəl başlamışdır. Kaynozoy dövründə, təqribən 60 milyon il əvvəl, dinozavrları məməlilər əvəz etdi, məhz bu vaxtdan ekosistemlərin bizə tanış olan variantları formalaşmağa başladı. Son 30 milyon ildə, planetin sakinləri təkamül etsələr də, hər şey elə də dəyişikliyə uğramayıb. Sürü halında olan təkdırnaqlılar fəsiləsinə aid nəhəng fitofaqlar yürüşündən faunada daha çox diqqət cəlb edənlərdən – İndrikoterilər (Indricotheriidae), hipporionlar, mamontları demək olar. İndrikoterilər faunası Oliqosendə 34-23 milyon il əvvəl mövcud idi; altı metr hündürlüyü olan zürafənin adı ilə belə deyilir. Hipparion faunası 12-2 milyon il əvvəl Avrasiya və Şimali Afrikada geniş yayılmışdır. Əvvəlcə Şimali Amerikada ortaya çıxan və daha sonra fərqli qitələrə yayılan qədim atların adını daşıyır. İnsanın əcdadları da bu faunanın tərkibinə daxil idi. Pleystosen dövründə hipparion faunası mamont faunası ilə əvəz edilib. Landşaftın sıxlığı çox yüksək idi; heyvanlar tərəfindən xeyli məsafəyə çox maddə və enerji daşınırdı. Əgər biz nisbətən qapalı bir “ekosistem” in sərhədlərini cızmağa çalışsaydıq, o zaman nəhəng bir sahə əldə edərdik. Bu gün belə daşınmanın analoqu yoxdur, çünki demək olar ki, belə heyvanlar qalmayıb.
Bundan bir neçə nəticə çıxır. Birincisi, yalnız bitkilər deyil, digər təbiət aləminin nümayəndələri də icmaların və ekosistemlərin strukturunun əsas agentləridir. İkincisi, ekosistemlərin detrital və otlaq bölgüsü çox şərtidir; ekosistemlərin və biomların meşə və otlu olanlara müasir bölünməsini təsvir edir. Anoloji və adət etdiyimiz təbii zonalar tamamilə fərqli görünə bilərdi. Bir genişlikdə böyük sürü halında dırnaqlıların iştirakı ilə çox mürəkkəb mozaika halında ekosistemlərin “qarışığı” mövcud ola bilər ki, bunu adlandırmaq üçün sadəcə söz tapmırıq.
Beləliklə, son zamanlarda biotanın özünə, onun yaşayış mühitini yaratmaq və dəyişdirmək, digər növlərin həyatı üçün şərait yaratmaq qabiliyyətinə dair fikirlər köklü şəkildə dəyişdi. Eyni zamanda, insanın təbiət tarixindəki rolu, sənayedən əvvəlki dövrün hər hansı bir fəaliyyətini əhatə edən təbii ehtiyatların ənənəvi istifadəsi ilə bağlı fikirlər də dəyişdi. Uzun müddət ovçuluq bunun ən vacib növü idi. Məhsuldar iqtisadiyyatın meydana çıxması ilə maldarlıq və əkinçilik tədricən ön plana çıxdı.
Pleystosen dövrünün son vaxtlarında qədim insanların ov etmələri ilə əlaqədar fauna və floranın kompensasiyasız yox olması vacib məqamdır. Adətən, təkamül prosesində bəzi növlər digərləri ilə əvəz olunur. Kompensasıyasız tükənmə isə – hansısa növ öldükdə və “müqəddəs yer” boş qalanda olur.
Yox olmuş növlərin ekoloji taxçaları yeni növlərlə doldurulmur. Bununla belə, Pleystosen dövrünün son vaxtlarında növlərin yox olması tam olaraq Homo sapiensin yer üzünə yayılması ilə üst-üstə düşür. Alimlərin əhəmiyyətli bir hissəsi, mamont faunası növlərinin yox olmasında həlledici amilin kəskin dəyişən iqlim şəraitinin və qədim insanın birgə təsiri olduğu fikrini bölüşürlər. Pleystosen meqafaunasının yoxa çıxması zamanı insan artıq on minlərlə il idi ki, ov bacarıqlarını artırırdı və onun həyatı çətin ki, Zdenek Buriyan-ın illüstrasiyalarında göstərildiyi kimi yaşamaq üçün belə fasiləsiz döyüşlərdən ibarət idi.
Ən mübahisəli mövzulardan biri, Avstraliyada təxminən 50 min il əvvəl qırılmanın səbəbləri olaraq qalır: ya bütün meqafauna növləri birlikdə yox oldular və qısa müddətdə insanlar qitədə məskunlaşdılar ya da əksinə. Hipotezlərdən biri odun təsiriylə bu qitənin təbiətindəki kifayət qədər sürətli dəyişiklikdir və nəticədə biomüxtəliflik fəlakətli şəkildə azalmışdır. Şimali Amerikada, növlərin kütləvi qırılması insanların bu ərazilərdə yayılması ilə eyni vaxtda – təxminən 13-11 min il əvvəl baş verdi. Avstronezlər 2 min il əvvəl Madaqaskarı müstəmləkə etdilər və orada da böyük heyvan növlərinin sayında sürətli azalma oldu.
Söhbət bütün növ kompleksinin birbaşa məhv edilməsindən deyil, bütün ekosistemləri “yıxan” bəzi mexanizmlərin işə salınmasından və bir çox növün yeni şərtlərdə mövcud ola bilməməsindən gedir. Əsas faktor- dəstəklədikləri ekosistemlərin təməl daşları olan ən güclü açar növlərin yox olmasıdır. Buna ən bariz nümunə- müasir Afrika ərazisində digər növlər üçün yaşayış yerlərinin yaradılmasında və saxlanılmasında fillərin və su ayğırlarının roludur. Bu növlər yox olarsa, bioloji müxtəliflik böyük dərəcədə azalacaqdır.
Məhv olma – növlərin kompleksi üçün on min illər boyu uzanan tədrici prosesdir. Bir sıra dırnaqlı heyvanlar sərbəst sürü halında hələ yüzlərlə il əvvəl Avropada otlayırdı. Məsələn, tarixi dövrdə vəhşi turlar (Bos taurus primigenius) Avropa, Asiya, Şimali Afrikada yayılmışdı. Son tur 1627-ci ildə müasir Polşa ərazisində öldü. Zubr- Avropada vəhşi buğanın və ümumiyyətlə dırnaqlı heyvan sürülərinin yeganə sağ qalmış növüdür.
 
Birinci Dünya Müharibəsi zamanı son zubr populyasiyalarından biri də məhv edildi və sərbəst yaşayan son zubr 1921-ci ildə sıx Belovejsk meşələrində öldürüldü. Zooparklarda saxlanılan fərdlər hesabına bu növün qorunmasıı mümkün oldu.
Zooparklarda saxlanılan fərdlər hesabına növlərin qorunması mümkün idi. 1 yanvar 1927-ci ildə yalnız 48 zubr sağ qalmışdı və onların hamısı 12 fərdin nəslindən idi.
Hazırda Avropada bir neçə min zubr yaşayır.
Avropada vəhşi atların – tarpanların (Equus gmelini) nəsli XVIII əsrin sonlarında kəsildi. Təbii yaşayış yerlərinin itirilməsi və ev heyvanları ilə rəqabət onların yox olmalarının əsas səbəbləri idi. Son vəhşi tarpan 1879-cu ildə öldürülmüşdür. Belovej meşəsinin Polşaya aid hissəsində, 20-ci əsrin əvvəllərində, tarpan atları deyilən (Polşa atları) növ süni şəkildə bərpa edildi. Onlar tarpana çox oxşasalar da, tarpan rəsmən nəsli kəsilmiş növdür. Bu cür atlar günümüzdə Avropadakı bir çox milli parkın faunasının əvəzedilməz hissəsidir.
İnsanlarla yaxından əlaqəli olan ekosistemlərə təsirlərin ən vacib amili oddur. İnsanın təxminən iki milyon ildir oda malik olduğu bilinir. Qədim insanlar, təxminən dörd yüz min il əvvəl odu yalnız qorumağı deyil, həm də onu əldə etməyi öyrənmişlər. İstənilən halda, müasir insan tipi Avropada məskunlaşdığı vaxta qədər insanlar artıq çoxdan oddan istifadə edirdilər.
Avropada yanğınların tezliyinin və sahəsinin artımının bir neçə dövrü məlumdur. 8000 ilə 9000 il əvvəl yanğınların geniş yayılmasını, əsasən iqlim və bitki örtüyünün dəyişməsi ilə əlaqələndirirlər. Yanğınların növbəti dalğası, əsasən 4000-6000 il əvvəl fərqli bölgələri qeyri-sinxron şəkildə cənginə aldı. Bu dövrün yanğınları Mezolitdən Neolitə keçid, istehsal iqtisadiyyatının inkişafı ilə əlaqələndirilir. Ehtimalı ki, yanğınların əsas səbəbləri otlaq ehtiyacları üçün meşə sahələrinin təmizlənməsində oddan istifadə və kəsib-yandırma əkinçiliyinin yayılmasıdır.
Tərkibinə görə yanğınlara borclu olan meşələr, əlbəttə ki, şamlıqlardır. Bölgə yanğından yaxşı qorunursa, şam meşələri tamamilə yox olacaq. Şam ağacı yalnız kölgəli deyil, hətta işıqlı meşələrdə də yenidən canlana bilməz; yanğın olmasa bataqlıqlarda, qayalarda qalacaq. Eyni zamanda, şam meşələri yüngül torpaq qatı, zəmin hazırlamağa uyğunlaşır. Kareliyada (Baltik kristal qalxanı), iri və orta ölçülü çayların subasarlarındakı meşəlik zolaqda böyük şam meşələrinin mövcudluğu, əsasən min illərdir davam edən yanğınların nəticəsidir. Yanğınlar, işıq sevən növlərin qorunmasında dəstəkçi faktor olaraq otlaqlarla rəqabət aparırdı, amma buna baxmayaraq, bu keyfiyyətdə ona güzəşt edirdilər.
Yanğınlar atmosferdə karbon dioksid emissiyalarının artması fenomeni ilə sıx bağlıdır. Uilyam F. Ruddiman “Yer Kürəsinin İqlimi: Keçmiş və Gələcək” adlı araşdırmasında tarix boyu karbon qazı və metan tullantılarını analiz etmişdir. Adı çəkilən qazların tullantılarının nəzərəçarpacaq dərəcədə artımı 5000-7000 il əvvəl başlamışdır. Buna gətirib çıxara biləcək yeganə amil- insan fəaliyyəti ilə əlaqədar yanğınların sayının getdikcə artmasıdır.
Avropanın əsasən meşəlik ərazisi üçün ərazini tez və səmərəli təmizləməyin yeganə yolu – yanğının təsiridir. Kəsib-yandırma əkinçiliyi əlavə alətlər olmadan həyata keçirilə bilər – meşənin bir hissəsini yandırıb, yerində taxıl əkmək kifayətdir. Sonra kəsib-yandırma əkinçiliyində ağacları işarələmək üçün baltalar və digər alətlərdən istifadə etməyə başlayırlar (məlumdur ki, gövdənin kiçik bir hissəsindən kambiyumla birlikdə qabığını götürsəniz, ağac ölür və quruyur), o zamandan etibarən ağac kəsilmələrinin geniş yayılmasına dair etibarlı dəlil əldə edirik (əvvəl daş, sonra metal baltalara dair tapıntılar). Avropada, demək olar ki, hər yerdə meşələrin iqtisadi dəyərini dərk etdikdən sonra, 19-cu əsrin ikinci yarısında kəsmə qadağaları tətbiq olundu. Bu zaman ağac ticarəti başladı, yanğınlar ciddi iqtisadi itki amilinə çevrildi. Eyni zamanda, ağacların kütləvi kəailməsi 1930-cu illərə qədər Skandinaviyada, İkinci Dünya müharibəsinə qədər Rusiyada mövcud olmuşdur. Ancaq tropik bölgələrdə, hətta indinin özündə də təxminən 240 milyon insan kəsib doğrama əkinçiliyi hesabına yaşayır. Kəsib-yandırmaq əkinçiliyinə paralel olaraq, maldarlıq da 8000 il əvvəl Avropanın əksər hissəsini əhatə etmişdi. Təxminən 7500 il əvvəl, laktozun parçalanmasından məsul olan gen peyda olur, ancaq onun geniş yayılması xeyli sonra, 4000 il əvvəldən tez olmayaraq baş verdi.
Şum əkinçiliyi xeyli əvvəl, təxminən 6000 il öncə meydana gəldi, lakin kütləvi yayılması bölgələr arasında çox dəyişikdir. O 2500-1500 il əvvəl erkən Dəmir dövründə Rusiyanın Avropa hissəsindəki meşə zonasında, o cümlədən müasir Moskvanın ərazisini 2000 ildən çox əvvəl işğal etmiş Dyakov mədəniyyətinin qəbilələri arasında yayılmışdı. Əkin sahəsi, şum – landşaftda ciddi dəyişiklikdir. Əkin əkmək məqsədilə ağaclardan təmizlənmiş yerlərin kənd təsərrüfatı bitkilərinin yetişdirilməsi üçün sahəsi çox azdır. Əlbəttə, hələ “qaçmış” od da var. Lakin təsirlər arasındakı fasilələrdə ərazinin əhəmiyyətli bir hissəsi “idarəolunmaz” azad rejimdə mövcud idi. Şum əkinçiliyi dövründə maddə və enerjinin artan hissəsinin hərəkəti insan fəaliyyətindən asılı olmağa başladı: məhsul böyütdü, götürdü, daşıdı, istehlak etdi. Paralel olaraq, vəhşi heyvanların, həyatı insandan asılı olan ev heyvanları ilə demək olar ki, tamamilə əvəzlənməsi baş verdi. Nəticədə maddə və enerjinin hərəkəti üzərində demək olar ki, 100% nəzarət əldə edilib.
Əkin sahələri üçün meşələrin təmizlənməsi ilə əlaqəli maksimum təsirlər X-XIII əsrlərə təsadüf etdi. Bu, Avropada xalqların böyük köçündən, xarici müstəmləkəçiliyin ardınca daxili müstəmləkəçilik, məskunlaşma dövrünün başlanması deyilən “böyük şumlanma” dır. Bununla yanaşı, əhalinin əksəriyyəti kənd təsərrüfatı ilə məşğuldur. Nəhəng şumlanmış sahələr, misli görünməmiş bolluq, məhsul artıqlığı. Əhali sıxlığı kəskin şəkildə artır. Şum əkinçiliyi tarlaları gübrələmədən mümkün deyil; əsas gübrə – peyindir, nəticədə heyvanların sayı artır. Ancaq xəstəlik daşıyıcıları olan gəmiricilərin sayı da artır. Eyni zamanda, əksər bölgələrdə əkin sahələri üçün kifayət qədər miqdarda gübrə istehsal etmək üçün tələb olunan heyvanların sayı arasında tarazlıq əldə edə bilmədilər. Nəticədə, torpağın məhsuldarlığı və müvafiq olaraq həyat səviyyəsi aşağı düşür və elementi epidemiyalar olan güclü sosial-ekoloji böhran baş verir. Qısa müddətdə Avropanın əhalisi iki dəfə azalır.
Uzun müddət otarma üçün xüsusi təchiz olunmuş təsərrüfat yerləri kimi çəmənliklər yox idi. Avropada çəmənliklər XIV-XV əsrlərdə – məşhur “çəpərləmələr dövrü” ndə meydana çıxırlar. Otlaq əsasən meşələr idi. Ev heyvanları tərəfindən cavan meşələrin və xırda ağaclıqların məhv olması səbəbindən meşələrin əksəriyyəti parka bənzər görünüşə sahib idi.
Tarixi ekologiyanın inkişafı qədim dövrlərdə insan və təbiətin qarşılıqlı əlaqəsi haqqında bir çox mifin dağıdılmasına səbəb oldu. Bunlardan birincisi, əhalinin birtərəfli artımı və ərazinin mənimsənilməsi dərəcəsi haqqında; yəni ibtidai meşənin mənimsənilməsinin meşə zonasının inkişaf tarixi kimi olmasıdır. Əslində, dəyişikliklər gözləniləndən çox əvvəl başlamışdı və yalnız meşə sahəsinin azalmasına səbəb olurmuş kimi- birtərəfli deyildi. Planetin müxtəlif bölgələri üçün meşə örtüyü səviyyəsindəki əhəmiyyətli tərəddüdlər son bir neçə min ildə məlumdur. Məsələn, XVI əsrdə, Moskva quberniyasının ayrı-ayrı bölgələrinin meşə örtüyü 6-%-dən 25% -ə qədər idi. Ümumi tədqiqat məlumatlarına görə, XVIII əsrin sonunda quberniyanın meşə örtüyü% 50-dən çox idi. XIX əsrin sonlarında yenidən 25% -ə qədər azaldı, daha sonra İkinci Dünya Müharibəsi dövründə və sonra 1980-ci illərin sosial-iqtisadi böhranından sonra əkinçilik ərazilərinin tərk edilməsi nəticəsində artdı. Hazırda Moskva vilayətinin meşə örtüyü yenidən50%-dən çoxdur. Bununla belə, təbiətə təsirlərin xarakteri və intensivliyi əhali sayından çox, təsərrüfatın növündən asılıdır. Elstensiv təsərrüfatla kiçik əhalisi olan geniş ərazilər dəfə ciddi dəyişikliklərə məruz qalır.
XIX əsrin sonunda, Avropa Rusiyasının mərkəzindəki bir çox əyalətdəki kənd əhalisinin sıxlığı 50 nəfər / kvadrat kilometri keçdi. Hazərda bu say 1,5 nəfər / kvadrat kilometrə düşüb, odur ki, yenidən meşələri qırmağa keçmək olar. 150 il əvvəl əhalinin 99% -i kənd təsərrüfatı ilə məşğul idi, bu gün bir çox ölkədə bu rəqəm – 1,5% -3%. -dir. “Əhali birliyi”ni qida ilə təmin etmək üçün iqtisadiyyatın intensivləşməsi və texnologiyanın inkişafı səbəbindən daha az əraziyə ehtiyac var.
Dərsliklərdə təqdim olunan təbii zonallıq təəssüf ki, reallığa uyğun gəlmir. Biz tayqa, qarışıq və iynəyarpaqlı-yarpaqlı meşələr, enliyarpaqlı meşələr, steplər və s nəzərdə tuturuq. Əslində, deyək ki, Avropa Rusiyasında “step zonası” demək olar ki, tamamilə şumlanmış ərazidir. Meşə stepləri və enliyarpaqlı meşələr sanki əkin sahələri dənizində kiçik meşə adalarıdır. Geniş Enli yarpaqlı meşələr, Bryanskdan Ryazana qədər Zaokskaya tala xəttinin yerində nazik bir zolaqda uzanır. Qarışıq meşələrin alt zonasında ağcaqayın və tozağacı (kiçik yarpaqlı) meşələr mütləq üstünlük təşkil edir. Ötən əsrdə meşə əhəmiyyətli ərazilərdə bir neçə dəfə kəsilmişdir.
Ekoloji yenidənqurma zamanı aktualizm prinsipindən istifadə olunur. Bu, tez-tez bugünkü bitki örtüyünü keçmişə daşımağımıza gətirib çıxarır. Təbii ki, söhbət müasir növlərin və onların kompaniyasının mövcud olduğu dövrlərdən gedir. Bununla yanaşı, növlərin müəyyən təsirlər nəticəsində toplanmış olduqları müxtəlif torpaq variantları arasında hansı əlaqənin olduğunu bilmirik. Bir sıra tarixi təsərrüfat təcrübəsinin müasir analoqları yoxdur. Görünür, 5-10 min il əvvəl mənzərədə növlərin yerləşdirilməsi biologiyalarının dəyişməməsinə baxmayaraq kökündən fərqli idi.
Ən sadə nümunə min illərdir geniş yayılmış və son onilliklərdə praktik olaraq dayandırılmış meşə otlaqlarıdır. Hələ üç onillik qabaq, Avropa Rusiyasında, cavan meşə və xırda ağaclığın olmadığı park meşələri yayılıb ki, onlarda çəmən, çəmən-meşə təsərrüfatı növləri torpaq örtüyünü təşkil edir. İndi meşə sığınacağının altında belə işıqlı yerlər demək olar ki, qalmayıb.
Əgər təbii təkamül zamanı əksər biyomlarda proseslərin intensivliyində artım olurdusa (növlərin mənzərə müxtəlifliyində və dövriyyənin intensivliyində artım), sivilizasiyaların inkişafı zamanı dəyişikliklər insan tərəfindən həyata keçirilən düzləşmə və homogenləşmə ilə əlaqəli idi. Lazım olanları saxlayırıq, özümüzə uyğun yerləşdiririk. Və son 1,5-2 min il ərzində əksər ekosistemlər özünü təmin etmək qabiliyyətini itirdi. Ekosistemlərin iki variantı formalaşdırıldı. Birincisi, “kölgə meşələri”: bir yer ayırsaq və ya insanlar başqa səbəblərdən onu tərk etsələr, orada çox sayda növ qorunur -30%-ə qədər. İkincisi, özlərini təmin edə bilməyən ekosistemlər – çəmənliklər, təsərrüfat məqsədli fərqli variantda olan əkinçilik torpaqlarıdır. Onlar ya deqradasiya edirlər, ya da “kölgə meşələri” nə çevrilirlər. Bu ekosistemlərin saxlanmasının yeganə mexanizmi insanın iqtisadi fəaliyyətidir. Bu baxımdan İ.İ. Şişkinin tarlada köhnə şam ağaclarının böyüdüyü təsvir olunan “Çovdar” rəsmi çox nümunvidir. Şamların bəzi köhnə meşələrin qalıqları olduğu aydındır. Deməli, meşəlik ərazi yandırılıb, lakin bəzi böyük şamlar qalıb. Sonra kəndlilər daimi əkin sahələrinə keçdilər və bu ağaclar naməlum səbəbdən qorunub saxlanıldı. Və bu çox sayda növ üçün xarakterikdir – biz onların təbiətdəki və biologiyadakı yerlərini təsəvvür edə bilərik, amma əslində onlar son təsirlər ilə təmin olunublar. Digər şərtlərdə potensiallarını necə həyata keçirə bilərlər? Bilmirik, çünki heç kim onlara başqa şərtlər təqdim etmir.
Biotanın və biomüxtəlifliyin qorunması üçün üç əsas strategiyadan birincisi – Qoruqdur. Gəlin təbiətin özünü qorumağına imkan verək. Şübhəsiz ki, qoruqların olması bir çox səbəbə görə lazımdır. Fərdi obyektləri saxlamaq üçün strategiya var. Yaxşı ağaclar tapırıq – gəlin onları qoruyaq, çünki burada başqa bir şey sadəcə qalmayıb. Və sonuncu – müxtəlif növ qruplarını qorumaq üçün təsərrüfatın şüurlu şəkildə idarə edilməsinə, təbii qaynaqlardan istifadə olunan ekosistemin belə demək olarsa təbiət istifadəsinə olan zərurətdir. O hər yerdə gəlirli olmaya bilər, bu, təbiətin qorunması üçün subsidiyaların lehinə cəmiyyətin seçimidir. İnsanlara və təşkilatlara riskləri və potensial qazancın olmamasını əvəzləşdirərək təsərrüfatlarını müəyyən şəkildə idarə etmələri üçün pul ödənilir. İnkişaf etmiş ölkələrin əhalisinin əhəmiyyətli hissəsi iqtisadi mənfəətin bir hissəsindən bioloji müxtəlifliyin, bioloji mühitin qorunması lehinə imtina etməyə hazırdır.
Antroposenin tərifinə qayıdaraq və de Sent-Ekzüperini parafraz edərək, deyə bilərik ki, bu öyrədilməyənlər üçün cavabdeh olduğumuz bir dövrdür. Bizim başqa planetimiz yoxdur, qızılgül və baobab arasında seçim edə bilmərik. Hər növün bərabər yaşamaq hüququ vardır və onların bir çoxunun yaşaması tamamilə insan fəaliyyətindən asılıdır. Məsələ dünya kapitalını və qoruma strategiyasını necə uzlaşdırmaq və deqradasiya prosesini dayandırmaqdır. Bir tərəfdən, qənaət etmək, digər tərəfdən bərpa edilə bilənləri bərpa etmək. Yəni, bu gün biz elmlə kapitalın, iqtisadi tənzimləmə mexanizmləri və siyasi iradənin birləşməsinə söykənirik.
 
 
 
Müəllif: Maksim Bobrovskiy, Bioloq, Rusiya Elmlər Akademiyası Torpaqşünaslığın Fizik-Kimyəvi və Biyoloji Problemləri İnstitutunun aparıcı tədqiqatçısı.
Mənbə: azlogos.eu

0 şərh