Ədəbiyyat, istəsək də, istəməsək də, həyata münasibətdə tənqidi mövqe tutur. Bu, birbaşa, ya da dolayısıyladır və daha çox dramlara aiddir. Əsl ədəbiyyat istəyiriksə, bu zaman sənətkarın istedadı heç bir məhdudiyyət tanımamalıdır. Onu, “qıcıqlandırıcı məsələ” olduğuna görə irqi mövzuda pyeslər yazmaqdan çəkindirmək olmaz. Bununla hesablaşmaq istəmiriksə, onda hələ sənət səviyyəsinə qalxmamışıq, həqiqi ədəbiyyata da layiq deyilik. 

Köhnə formalardan, köhnə dildən yoruldum. Son üç gündə yetərincə sadə bir şey üzərində düşünürəm – biz daha dərinə getməliyik, dili özünün ilkin, çılpaq şəklində axtarmalıyıq – Konrad da, Coys da buna bəzən nail olur. Bu dil nisbətən sadədir, amma heyrətamiz təəssürat oyadır. Nəsrin binasını daş-daş ucaltmaq lazımdır. 

Get-gedə daha artıq inanıram ki, böyük yazıçı olmaq üçün sadəlövh olmalısan. Tolstoy barədə oxudum ki, əlinə qəzet almırmış, evdən gedib yeddi il kəndlilərin arasında yaşayıb, altı il də Aleksandr Dümanın romanlarından başqa bir şey oxumayıb. Məhz belə bir adam böyük əsər yaratmağa qadirdir.

Zəmanəmizin böyük yazıçılarından biri Bernard Şounu çoxları əməlli-başlı ilahiləşdirirlər ki, guya o, hər şeyi, yaxud demək olar, hər şeyi bilir. Şounun kitabından sezə bildim ki, o, çox güman, Şekspiri oxuyub, amma o qədər də dərindən oxumayıb, əvəzində İbseni çox diqqətlə oxuyub, Karl Marksın ona təsir göstərən əsərlərini, fabianlıların traktatlarını da yaxşı oxuyub. 

Yəqin ki, ən yaxşı novellaçılar fransızlar, sonra ingilislərdir. Fransız dilinin özü hekayəyə meyillidir. O dil şəffaf, dəqiq, sürətlidir. Dilin sadəliyi fransızların xüsusi diqqət yetirdikləri cəhətlərdəndir. 

Sənətin az bir qismə, yaxud hamıya ünvanlandığı barədə deyilənlər mənə mənasız görünür. Sənətkara az adamın sevdiyi və oxuduğu və ya hamının sevdiyi və oxuduğuna görə qiymət vermək yanlış düşüncədir. Dikkens və Dostoyevski hamı üçün, Verlen və Stendal isə azlıq üçündür.

Tərcümə etdi: N.Əbdülrəhmanlı