İnkişaf etmək istəyənlər üçün maraqlı məlumatlar olan kollektiv bloq servisi
Əl var
Əl var, barmağını qızılladasan,
Cansız daşı yonur, insan eyləyir.
Əl var, neştər vurub sızıldadasan,
Abadı uçurur, viran eyləyir.
Əl var, qabarlıdır işdən, əməkdən,
Əl var, yay günü də çıxmır əlcəkdən.
Əl var, əsər yazır xoş gələcəkdən,
Əl var, böhtan yazır min qan eyləyir.
Əl var, qızıl yığır, qubar artırır,
Əl var, ürək qoyur, bahar artırır,
Əl var, dərd artırır, azar artırır,
Əl var, min bir dərdə dərman eyləyir.
Ədəbi əsər sözlə yazılmış əsər, sözlərdən istifadə və onlar sayəsində yaradılan dünya obrazı deməkdir. Ona görə bütün əsərlər sözlərdən ibarətdir. Hər bir əsərin digərindən fərqi onun formasından və s. əvvəl onda sözlərin az və ya çoxluğu ilə şərtlənir. Ona görə ədəbi əsərlərin mətn təbiətinə görə iki növü fərqləndirilir: birinci sözləri müəyyən ritmlə oxumaya, ikinci isə birinci şəxsin ikinci şəxsə informasiya ötürmək üçün mətnyaratmaya əsaslanan növlüdür.
Sözü ritmlə oxuma (nəğmə) ikinci şəxsə yox, ibtidai insan sürüsünə, sonralar tayfaya və çoxluğa aiddir. Məhz aiddir, ünvanlı deyil. İbtidai oxumada fərdi heç nə yox idi, o kollektivdə olmanın, kollektiv oxumanın bir hissəsi idi. Hər bir səs və nidanı oxuma ən qədimlərdə kollektiv və mənşəcə instinktiv oxumadan törəmədir. Hər bir oxuma kollektivdə olma hissinin sublimasiyasından qalıbdır. Ədəbiyyat nəzəriyyəsində bu lirik növ adını alıb. Beləliklə öz təbiətinin emosional və informativ istiqamətliliyinə görə ədəbi mətnlər iki qismə ayrılır:
1. Nəğmə mətnləri və ya lirik növ.
2. Birinci şəxsin mətnyaratması və ya epik növ.
Müavin mana ol Sübhan olursa,
Bədəndə ruhi-qüdsi can olursa,
Tutam ömrüm kimi zülfün ucun bərk,
Nigara, vəslinə dərman olursa.
Çü cövhər dür saçam ol dəm gözümdən,
Xəyalin lütf edüb mehman olursa.
Necə etsün qərarı can saçınla
Ki, sir nə əhdü, nə peyman olursa.
Sən ol sultani-cansan, ey diləfruz
Ki, qapında sığar, min xan olursa.
Əsl adı Adelin Stefan olan Virciniya Vulf 1882-ci ildə Londonda dünyaya göz açıb. Səhhəti ilə bağlı yaşadığı problemlərə görə məktəbə getməyən Virciniya Vulf 12 yaşında anasını, 22 yaşında isə atasını itirib. “Xaricə səyahət” adlı ilk kitabı 1915-ci ildə işıq üzü görüb. 1929-cu ildə işıq üzü görən “Özünə aid bir otaq” əsəri klassik feminizm nümunələri arasında özünəməxsus yer tutur. Xanım yazıçının əsərləri 50-dən çox dilə tərcümə olunub. Təkrarolunmaz əsərləri ilə dünya ədəbiyyatına adını yazdıran Virciniya Vulf 1941-ci ildə mart ayının 28-də özünü evinin yaxınlığındakı çaya ataraq intihar edib. Dahi yazıçının oxucularına tövsiyə etdiyi 10 məsləhəti sizlərə təqdim edirik:
1. Ədəbiyyat zövqünüzü yaxşı kitablarla deyil, pis kitablarla formalaşdırın.
“Məni ən çox nəyin heyrətləndirdiyini bilirsiniz? – Napoleon Fontana (Lui de Fontan (1757-1821) – ədəbiyyatçı, İmperiya dövründə universitet rektoru) söyləyirdi. – Gücün heç nəyi yarada bilməməsi. Yer üzündə yalnız iki fateh var – qılınc və ruh. Və hər şeyə rəğmən, ruh həmişə qılınc üzərində qələbə çalır”.
Göründüyü kimi, fatehlər də bəzən ruhdan düşür. Axı necəsə səs-küylü olduğu qədər boş və anlamsız şan-şöhrətin cavabını vermək lazım gəlir. Lakin yüz il öncə qılınc üçün ədalətli sayılanların dövrümüzün tankına heç bir aidiyyatı yoxdur. Fatehlər yetərincə irəliləyib və param-parça edilmiş, ruhun yoxa çıxdığı Avropanın üzərinə uzun illər davam edəcək qaranlıq səssizlik pərdəsi çəkilib.
Flandriya uğrunda gedən rəzil müharibələr zamanı holland rəssamları hələ quşxanalarındakı xoruzların şəklini çəkə bilirdilər. Və Yüzillik müharibə çoxdan unudulsa da, Sileziya mistiklərinin duaları hələ bir çoxlarının qəlbindədir. İndi hər şey dəyişib: rəssam da, monax da səfərbər edilib, dünyamızın rifahına görə hamımız eyni qədər cavabdehik. Ruh nə vaxtsa fatehin etiraf edə biləcəyi əlahəzrət sarsılmazlığını itirib; və o, gücü lənətləyərək özünü xərcləyir, çünki artıq birincisini özünə ram edə bilmir.
Bunun xəstəlik olduğunu deyəcəksiniz. Biz eyni proqnoza iddia edə bilməyəcəyik, lakin bir şeyi dəqiq bilirik – bu, reallıqdır. Nəticə: onunla hesablaşmaq lazımdır. Deyəsən, ən əsası, nəyi istədiyimizi bilməkdir. Bizsə bir şey istəyirik: bir də heç vaxt qılınca boyun əyməmək, bir daha ruha xidmət etməyən gücü qəbul etməmək.
Açığı, qarşımıza qoyduğumuz məqsədin sonu görünmür. Lakin bizim öhdəmizə düşən onun qarşısında aciz qalmamaqdır. İdrakın gücünə sonunadək arxalanmayan birisitək tərəqqiyə və ya Tarixin hansısa fəlsəfəsinə arxayın deyiləm. Əvəzində insanların həmişə öz talelərini daha dərindən dərk etmə istəyinə inanmışam. Biz öz mövcudluğumuzun şərtlərinə sarılmışıq, lakin daha çox ondan baş çıxarırıq. Ziddiyyətlərin bizi didib-dağıtdığını bilirik, amma eyni zamanda bununla hesablaşmamağı və onun yumşalması üçün əlimizdən gələni etmək lazım olduğunu bilirik.
Damaso xoruzların birinci banında gəlib çıxdı;yeddi aylıq hamilə arvadı Anna paltarını soyunmadan yatağın içində oturub eləcə gözləyirdi. İşartısı öləziyən nöyüt lampasına baxa-baxa Damaso hiss etdi ki, Anna bütün gecə dəqiqəbədəqiqə onu gözləyib; elə indi də gözləməkdədir. Odur ki, toxdaqlıq üçün başını tərpətdi. Ancaq Anna cavab vermədi, qorxudan bərəlmiş gözlərini Damasonun əlindəki qırmızı bağlamaya dikib, hönkür-tüsünü boğmaq üçün dodaqlarını bir-birinə sıxaraq titrətməyə başladı. Damaso səssiz bir çılğınlıqla arxadan gəlib hər iki əliylə qadının korsajından yapışdı. Ondan turşumuş spirt iyi gəlirdi.
Anna birtəhər ayağa qalxdı, sonra bütün ağırlığıyla özünü Damasonun qucağına yıxdı, üzünü al-qırmızı rəngli zolaq-zolaq köynəyinə sıxıb hönkürdü, ta sakitləşənə qədər ondan bərk-bərk yapışıb buraxmadı.
— Oturduğum yerdəcə yuxulamışam, – deyə zarıya-zarıya hıçqırdı, – yuxuda görürəm birdən qapı taybatay açılır, səni qan içində sürüyüb içəri atırlar.
Damaso arvadının ağuşından kirimişcə qopub onu bayaqkı yerində oturtdu, sonra bağlamanı onun qucağına atıb özü bayıra, ayaqyoluna çıxdı. Anna bağlamanı açanda oynanmaqdan didiklənib çopur-çopur olmuş üç bilyard şarı gördü: ikisi ağ rəngdə, biri qırmızı. Damaso təzədən içəri girəndə qadın hələ də təəccüb içində şarları gözdən keçirirdi.
— Bunlar neyçündü belə?
Damaso çiyinlərini çəkdi:
— Bilyard oynamaqçün.
Sonra şarları təzədən qırmızı əskiyə bükdü və bıçağı, cib fənərini, bir də özünün yonub düzəltdiyi kilidaçanı bağlama ilə birgə sandığın dibində gizlətdi. Anna elə paltarlı-paltarlı yerinə uzanıb üzünü divara çevirdi. Damaso təkcə şalvarını soyundu. O, yatağa sərələnib siqareti siqaretə calaya-calaya bayırı dinşəyir, çöldən eşidilən erkən sübh xışıltıları içində, törətdiyi həngamənin hansısa əlamətini, əks-sədasını kəsdirməyə çalışırdı; qəfildən hiss etdi ki, Anna da yatmır.
Sürrealizm
Sürrealizm (fr.surrerealisme-realizmin fövqü) XX əsrin bədii mədəniyyətində avanqard cərəyan. Ötən əsrin 20-ci illərində Fransada təşəkkül tapmışdır. Yazıçılardan G.Appoliner («sürrealizm» terminini ilk dəfə o, işlətmişdir), L.Araqon, P.Elüar, R.Desnos və başqaları bu cərəyanın baniləri hesab olunurlar.
Sürrealistlər instinktləri, xəstə əhvali-ruhiyyəni, sayıqlama, dəhşətli qarabasma və eybəcər röyaları bədii yaradıcılığın başlıca mənbəyi və estetik prinsipi sayırdılar. Sürrealizmin banilərindən birinin fikrincə «ruhi xəstələr əsil sürrealistlərdir». Sürrealistlər dünyaya qarma-qarışıq hadisələr meydanı kimi baxır, hadisələr arasındakı məntiqi bağlılığı subyektiv assosiasiyalarla əvəz edirdilər. XX əsrin 30-cu illərində ədəbiyyatda sürrealizm tənəzzülə uğramış, L.Araqon, P.Elüar ondan uzaqlaşmışdılar. 1940-cı ildə sürrealizmin mərkəzi ABŞ olmuş, A.Breton, M.Düşan, S.Dali, İ.Tanki və b. sürrealistlər buraya köçmüşdülər.
Neoklassisizm
Neoklassisizm. Ədəbiyyatda neoklassisizm məhdud bir dövrü (1890-1900-cü illərin ortası) əhatə edən cərəyan kimi götürülür. Neoklassisizm antik obraz və motivlərdən, süjet və konfliktlərdən istifadəyə əsaslanan ideya-üslub prinsipidir. Ötən əsrin 30-cu illərində ABŞ ədəbiyyatındakı «yeni humanizm» də neoklassisizmin bir növü idi.
Gözümü yumuram, görürəm səni
Vaxtında doyunca baxmadım sənə
Ya sən ürəkdən sevmədin məni
Ya da mən biganə yanaşdım sənə.
Ani bir qasırğa ayırdı bizi
Əlini qopardı mənim əlimdən
Sovrulub silindi sevginin izi
Get sözü daş olub düşdü dilimdən.
Gözümü yumuram, görürəm səni
Həmən o dodaqlar, həmən o gözlər
Ya sən ürəkdən sevmədin məni
Ya da öz sehrini itirdi sözlər.
Günəş tək qüruba çəkildi, itdi
Sanki buludlar gizlədi ayı
Bir səhər başlayıb, bir gecə bitdi
Heç kəsə qalmadı məhəbbət payı.
Gözümü yumuram, görürəm səni
Həmən o sözləri eşidirəm mən
Ya sən ürəkdən sevmədin məni
Ya da sevgini görmədin məndən
Ailə üzvləri itkin düşmüş Leytenant Qlan haqqında qəzetə istədikləri qədər elan verə bilərlər. O tapılmayacaq. O ölüb. Mən hətta onun necə öldüyünü də bilirəm.
Düzü, ailəsinin axtarışları təkidlə davam etdirməsi məni təəccübləndirmir, çünki Tomas müəyyən mənada qeyri-adi bir adam idi, ümumiyyətlə onu sevirdilər. Hərçənd ki, mən ona hələ də nifrət edirəm və onu hələ də ikrahla xatırlayıram. O, cavan idi, cazibədar görünüşündən adamın başı gicəllənirdi. İnsanı öz əsirinə çevirmək üçün qaynar, heyvani gözləri ilə bircə dəfə baxması kifayət idi. Bunu hətta mən də hiss edirdim. Hətta xanımlardan hansı birisə: “o mənə baxanda, özümü itirirəm, sanki mənə əli ilə toxunur” deyirmiş.
Amma Tomas Qlanın qüsurları da az deyildi. Bir halda ki ona nifrət edirəm, deməli nöqsanlarını ört-basdır etməyə çalışmaq üçün də səbəbim yoxdur. Bəzən Qlan uşaq kimi sadəlövh, qeyri-ciddi və eyni dərəcədə də üzüyola olurdu. Kim bilir, bəlkə də zəif cins məhz bu səbəbdən ona bu qədər meyl edirdi. Tomas Qlan qadınlarla saatlarla söhbət edir, onların müxtəlif səfehliklərinə qəhqəhə çəkib gülürdü. Ya da tutaq ki, kök bir adam haqqında deyirdi: “Elə bil şalvarını piylə doldurub”. Sonra da özü öz hazırcavablığına gülürdü. Belə bir sözü mən demiş olsaydım, xəcalətimdən yerə girərdim.
Sonralar, biz bir damın altında yaşamağa başlayanda, o nə dərəcədə axmaq olduğunu bir daha nümayiş etdirdi: ev sahibəsi otağıma keçib səhər yeməyi üçün nə istədiyimi soruşanda mən: “yumurta ilə bir dilim çörək” deyə tez-tələsik cavab verdim. Tomas da mənim otağımda idi, o, düz damın altında çardaqda yaşayırdı – qəfildən qəhqəhə çəkib gülməyə başladı. Mən ona təəccüblə baxıb səsini kəsməyə məcbur edənə qədər təəccüblə baxdıqca dayanmadan: “yumurta ilə bir dilim çörək” deyə təkrar elədi.
Onun pis xüsusiyyətlərini olsun ki, bundan sonra da xatırlamağa başladım. Xatırladıqca bu mövzuya qayıdacağam.
O mənim düşmənimdi. Ona rəhm eləmək üçün heç bir səbəbim yoxdu. Belə vəziyyətdə hansı nəciblikdən danışmaq olar? Düzdü o ancaq sərxoş olanda, şitlik eləyirdi. Amma sərxoşluq da öz-özlüyündə iyrənc bir qəbahət deyilmi?