İsanı alçaltmaq üçün çarmıxa çəkənlər, baxdılar ki: İsa yenə onlardan yuxarıda dayanıb.
Frans Kafka isə bu barədə belə deyirdi: «Din fədadiləri bədənlərini alçaltmazlar, lazım olsa onu çarmıxa qədər ucaldarlar. Bu mənada onlar düşmənləri ilə eyni fikirdədirlər”.
J.Petan deyib: „Çağdaş Sokrat: Mən bilirəm ki, başqaları heç nə bilmir!”. Özündən müştəbeh adamları bu cümlədən gözəl nə ifadə edə bilər ki?

Bakının bir tərəfində danos yazan şairin, digər tərəfindəsə haqqında danos yazılan şairin heykəli var. Deməli, tarix onların heç birini unutmur. Amma biz hansı heykəlin yanında hansı hissi keçiririk, məsələ bundadır.
“Motsart və Salyeri” poemasında Motsart onun qədəhinə zəhər qatmış Salyeriyə badəsini başına çəkməmiş deyir: „İstedadla xəyanət bir yerə sığışa bilməz”.Motsart ölməmiş Salyerinin canına narahatlıq dolur, bilir ki, əməli artıq onu ifşa etdi. Salyeri Motsartı öldürməklə, əslində, “özünü”, öz istedadsızlığını, kəmliyini sübut edir.
Motsart isə Salyerinin zəhər satdığı qədəhi də onun sağlığına içir:

İçirəm sənin,
dostum, sənin sağlığına,
Motsart, Salyeri –iki sənət övladının,
iki qardaşın
birliyinin sağlığına.


Beşikdən ta qəbrə qədər yol var ki, şəksiz.
Əldə əsa və əsasız keçməliyik biz.
Arasında bunun yalnız fərq var ki bircə.
Kim həyatda həmin yolu keçəcək necə?

Mirzə Şəfi Vazeh
Bəs biz necə irəliləyirik, necə gedirik, tutduğumuz yerin nə qədəri, doğrudan da, bizimdir və o yerə qalxmaq üçün hansı yollardan necə keçirik? Bədbəxtlik orasındadır ki, az adamı keçdiyi yolun necəliyi, yanındakının kimliyi maraqlandırır. Necə ki, bilgisayarda axtarış edərkən onun daxilində hansı əməliyyatların getdiyini bilmirik, bizi sadəcə tapmaq maraqlandırır, eləcə də, insanları əksərən sadəcə son nəticələr ilgiləndirir. Ucalığa gedən yol hansı „cığırlardan” keçir? Bu artıq əfsus ki, əksərən unudulmuş maraqdır.
Dünyada iki şey adamı susdurur. Bir yaxşı anlamaq, bir də heç anlamamaq. Bu iki susqunluğun ən gözəl nümunələrindən biri budur: Bir gün İbn Sina din əhlindən soruşur: “Allah dünyanın harasındadır?”.O da suala sualla cavab verir: „Sən də həkimsən, de görək, can bədənin harasındadır?”
“Hamlet” əsərində Hamlet kralı birinci dəfə ona görə öldürmür ki, o, dua edib bağışlanmağını istəyirdi. Hamlet onu dua edən zaman bağışlana biləcəyi ehtimalına görə öldürmür. Düşünür: onu günah edəndə öldürəcəm ki, cənnətə düşüm.
Onda necə olsun? Ah, müdhiş, əzab.
ŞekspirAllah qarşısında hökmdarınnaəlac köləliyini çox sadə yolla bəyan edir.
– Həqiqətdən, başqa hər şey.
– Bu lap qısa oldu – Hamlet dərhal Ofeliyanın gələcəkdə üzə çıxacaq xislətini dilə gətirir:
– Qadın məhəbbəti kimi.

Alber Kamyu bizi həyatadaha möhkəm bağlamaq istəyirdi. Məsələn, „Taun” əsərində göstərirdi ki, baxın, xəstəliyin içində də Ryö həkim kimi sağlam qalmaq olar. Öz dövründə bəzi tənqidçilər “Yad” əsərini „hissini itirmiş insanın traktatı” adlandırırdılar. Halbuki Kamyu “Yad” əsərində obrazın dili ilə görün nə deyirdi: „Anam həmişə deyərdi ki, insan heç vaxt tamamilə bədbəxt olmur. Həbsxanada səma qırmızıya boyanıb kameraya yeni günün işığı düşəndə başa düşdüm ki, anam haqlı imiş… Axı, həmin saatlarda addım səsləri eşidilsəydi, bəlkə də, qorxudan ürəyim partlaya da bilərdi”. Doğurdan da, insan tam bədbəxt olmur, nə də xoşbəxt. Kamyu beləcə ümid verir...
Rus ədəbiyyatında fikir verirsinizsə, bir sıra əsərlərdə (F.M.Dostoyevski “Cinayət və cəza”, L.Tolstoy „Dirilmə” və s.) sürgünə göndərilmək və ya kimə görəsə katorqa həyatı yaşamaq heç də qorxulu bir şey deyil. Amma reallıq başqa şey deyir: əlbəttə, katorqa ağırdır, məşəqqətlidir. Rus yazıçıları obrazlarını katorqaya “göndərməklə”, əslində, rus çarlığına işarə edirdilər və başa salmağa çalışırdılar ki, siz nə qədər güclü olsanız da, verdiyiniz cəza İlahi cəza deyil, hökumət cəzasıdır.
Mixail Şoloxovun „Sakit Don” əsərini oxuyub onsuz da bir müddət sonra unudacağıq. Bəs oxunanlar on, iyirmi ildən sonra unudulursa, niyə oxuyuruq? Məncə, obrazlar, fraqmentlər unudulur, amma hadisələr, süjet yox, çünki adi həyatda da insanları bir müddət görməyəndə adlarını unudursan, amma o adını unutduğun şəxslə başına gələn əhvalatlarısa yox. Bu mənada, dahiyanə əsərlər həm də bizim “başımıza gəlir”.
Vaqif Səmədoğlu haqda olan „Şair və zaman” adlı kitabda bir sıra ziyalılar xoş söz yazıb. Amma görün Vaqif Səmədoğlunun yoldaşı Nüşabə xanım nə yazır: “Mən bilirəm ki, dünyada sənin ən böyük həqiqətin poeziyadır, bəlkə də o sənin sürdüyün həyatın özündən də həqiqidir”.
Necə dəhşətli həqiqətdir, qadın öz həyat yoldaşının həqiqətinin poeziya olduğunu dilə gətirir. Yəni, şairin sevgisi də, bəzən həyatı da həqiqi (səmimi) olmaya bilər… Nüşabə xanımsa şairin elə əsl həqiqətini sevgi, güzəran yox, poeziya olduğu ilə gizli-aşkar razılaşır.

Dostumun xərçəng xəstəliyindən əziyyət çəkən anasına baş çəkməyə getmişdim. Qadın mənə dedi ki, „Fərid, ölümdən qorxmuram, qorxuram ki, ölsəm, bir də oğlumu görə bilməyəcəm”. Özümü saxlaya bilmədim, ağlayıb çıxdım çölə...
Çöldə Leonid Andreyevin “Yeddi Məhbusun hekayəsi”ndə ölümə gedən qəhrəmanın cümləsi yadıma düşdü: „Mən ölümdən qorxmuram, mənim həyata heyfim gəlir”.
Qocalandan sonra müğənnilərin sevgi kliplərində özləri yox, cavan aktyorlar oynayırlar. Yaşlı müğənnilərsə sadəcə mahnı oxuyurlar. Məsələ budur: cavanlıqda insan öz nəğməsini oxuyur, qocalandasa kimlərinsə...

Birinci dərəcəli atıcı Aleksandr Puşkinin heykəlinə baxıb deyir:
– Haqq-ədalət budur? Hədəfi Dantes vurdu, heykəli Puşkinə qoyurlar.
Ernest Seton-Tompsonun “Mənim həyatım” əsərində belə bir yer var:
»Kifayət qədər yanacaq toplayandan sonra, sonuncu kibrit çöpünü çıxarıb yandırmaq istədim. Lakin, Riçadson inamla dedi:
– Qulaq as, Senton. Con köhnə tənbəki çəkəndi, sənsə yox. Mənə elə gəlir ki, sonuncu kibritimizi Cona etibar etsək daha ədalətli olar.
Bu, ağlabatan təklif idi. Mən həqiqətən heç vaxt siqaret çəkməmişdim, odur ki, sonuncu kibriti məmnuniyyətlə artıq neçə min dəfə bu işi uğurla görmüş yoldaşıma uzatdım”
Həyatda hətta kibriti yandırmaq belə təcrübə tələb edir...
Zövq həqiqətdən yaranır. Həqiqət məcbur edir ki, biz nəyəsə inanaq, inanandan sonra isə təsdiqləyərək seçirik. Əsərlərindən imtina edən yazarların imtina səbəbi: həqiqətlərini dəyişməsidir. Bu mənada, insanların zövqləri yox, həqiqətləri fərqlidir. Elə dəyişən də zövqlər yox, həqiqətlərdi...

Belə bir pritça uyduraq:
Bir gün müdrik bir insan savadsızın birini yüksək mövqeyə ucaldır, onda müdrikdən soruşurlar:
– Axı sən onu çox yüksəyə ucaltdın, indi o düşünəcək ki, hamımızdan savadlı və layiqlidir. Niyə belə elədin?
Onda müdrik belə cavab verir:
– Mən ona Allahın vermədiklərini «verdim». O bacarmayacaq, yuxarıda olsa da, gec-tez başa düşəcək ki, onu bura qaldırıblar, özü gəlməyib. Gəlməyibsə, deməli, yolu yoxdur, yolu olmayıb. Yol keçməyibsə, deməli, izi də qalmayacaq.
Sokratın məhkəməsində 501 andlı hakim iştirak etmişdi. Onlardan 280-i Sokratın öldürülməsinə, 221-i isə sağ qalmasına səs vermişdi. Sokratın illərlə boğazını gərə-gərə tələbələrinə heç bir təmənnasız öyrətdiyi «demokratiya dərsləri”nin – səs vermə hüquqununacı nəticəsi bu idi.
Sokrat unutmuşdu ki, vicdansız adamlar var, onlar demokratiyanın keşiyində də öz vicdansızlıqları ilə dururlar. Sokratın ölüm hökmünə məhkum edilməsi, bəlkə də, „yaxşı oldu”, bununla da demokratiyadakı səs çoxluğunun əsl mahiyyəti açıldı. Həm də Sokrat əsl taleyini yaşamış oldu – insan mübarizə apardığı nəsnənin qurbanına çevrilir.
Yunan mifologiyasında “mifoloji quş» (qutan) var, özü yaxud balalarıac olanda bədəni qızır və dimdikləyib yeməyə başlayır. Yavaş-yavaş ayağından üzüyuxarı özünü yeyir. Axırda ürəyinə dimdik çalır və ölür. Amma bəzən biz insanlar da özümüzü yeyirik, bitiririk, məhv edirik.
– Bəs o quşu kim yedi?
Paulo Koelyonun "Şeytan və Senyorita Prim” romanında belə bir məqam var: Leonardo «Məxfi axşam” əsərini çəkəndə xeyri İsa, şəri İblis sürətində çəkməliydi. O, xorda oxuyan nurani bir oğlan tapır və İsanın şəklini çəkir. Amma bircə əcaib adam tapmır ki, iblisin şəklini çəksin. İllər keçir. Kilsədən əsərin təhvil verilməsi üçün Leonordonu tələsdirirlər. O yol gedərkən kanalizasiyaya düşmüş bir adam tapır və onu kilsəyə gətizdirib iblisin surətini çəkməyə başlayır. Birdən həmin adam oyanır və deyir:
»– Mən artıq bu şəkli görmüşəm!
– Nə vaxt? – Leonardo heyrətlə soruşur.
– Üç il bundan qabaq, hələ hər şeyimi itirməmiş. Həmin vaxt mən xorda oxuyurdum və həyatım arzularla dolu idi, hansısa rəssam mənim sifətimə baxaraq İsanın şəklini çəkirdi”.
Bəzən xeyirlə şərin bir üzü olur...
Sizcə, nankorluğun bundan gözəl, ifadəsi mümkündürmü?
Cübran Xəlilin “Peyğəmbər” əsərində müxtəlif insanlar peyğəmbərə suallar verirlər. Özü də bu peyğəmbər həm İsadır, həm də Məhəmməd, kəsəsi bütün dinlərin fövqündə dayanan ümumiləşmiş obrazdır. Peyğəmbərə bənna ev haqqında sual verir: „Ev nədir?”. Hüquqşünas: “Ustad, bizim qanunlar barədə nə deyərdin?” soruşur. Qoca Kahin: „Dindən danış bizə” deyir.
Bir sözlə, hamı öz peşəsi haqda ya sual verir, peyğəmbərdən onları maraqlandıran məsələlər haqda danışmasını istəyirlər. Növbə şairə gəlib çatır. Şair deyir: “Bizimlə gözəllikdən danış”. Şəksiz ki, bu cümlə ilə və istəklə şairin dünya üçün təyinatı bəlli olur. O heç bir peşə barədə soruşmur, çünki peşə dünyəvi məsələdir və peşə barədə biliklər insana dünyadan nəsə qoparmağa, qazanmağa kömək edir. Şairin dünyadan umacağı gözəllikdir, hətta peyğəmbərin önündə belə...
Şekspir öz dövrünəcən məhşur olan mövzuları bir qədər başqa formada təqdim edirdi. Amma bu məlum-məşhur hadisələr və qəhrəmanlar Şeksprin qələmində olduqca yeni idi. Andrey Platonov bu xüsusiyyətinə görə Şekspiri yüksək qiymətləndirərəkqeyd dəftərçəsində yazırdı: „Ən böyük tənqidçi Şekspirdir, o başqalarının əsərlərini götürür, onların üzünü köçürə-köçürə daha yüksək yaradıcılıq qüvvəsi tətbiq etməklə sənətdə daha nə eləməyin mümkünlüyünü göstərmək üçün necə yazmaq lazım gəldiyini göstərirdi. Bu, ideal formada tənqiddir“.