Bizim düşüncə sferamızda əksər anlayışların üst qatını, zahiri istiqamətlərini tələm-tələsik mənimsəmək, həmin məsələlərin tənqid edilən tərəflərindən xəbərdar olmamaq, hər şeyi birmənalı, mütləq, özünə sərf edən formada qəbul etmək meyli düşüncə natamamlığı, fikir yarımçıqlığı yaradır. Bu baxımdan, Mario Varqas Lyosanın “Mədəniyyətin ölümü haqqında qeydlər” kitabından tərcümə etdiyim bu essesi dünyada “hədsiz pessimist və radikal” kimi qarşılansa da, həm bizim intellektual çevrələrdə çox da bilinməyən postmodern nəzəriyyələrin tənqidinə, həm də təhsilə, təhsil işçilərinə bəslədiyi münasibətə görə əhəmiyyətlidir. Tərcüməçidən.

Bir dəfə, Parisdə yaşadığım vaxtlarda, məndə dərin təəssürat buraxan və dövrümüzün ən vacib mədəni problemlərindən biri olan təhsilin çöküşüylə bağlı bugün də aktuallığını qoruyub saxlayan bir sənədli filmə baxmışdım.
Film kasıb fransız ailələrin Məğribdən, Tropik Afrikadan və Latın Amerikasından gələn immiqrantlarla birgə yaşadığı yerlərdən biri olan Paris ətrafındakı problemli bir məktəb haqqında idi. Bu bələdiyyə orta məktəbində müxtəlif irqlərin, ənənələrin və dinlərin nümayəndələri oxuyurdular, burada zorakılıq – müəllimlərə hücum çəkmək, tualetlərdə və dəhlizdə təcavüz, dəstələr arası davalar, bıçaqlaşmalar, hətta silahlı atışmalar gündəlik həyatın tərkib hissəsi idi. Bilmirəm, ölənlər olmuşdumu, ancaq zərərçəkənlər çox idi, polis məktəbdə axtarış keçirəndə silah, narkotik və alkoqol tapmışdı.
Filmdə rejissorun məqsədi təlaş yaratmaq yox, ümid vermək idi; göstərməyə çalışırdı ki, məsul şəxslərin, müəllimlərin və valideynlərin ortaq səyi nəticəsində artıq hər şey arxada qalıb, vəziyyət yaxşılığa doğru dəyişir. Məsələn, direktor xüsusi məmnunluqla qeyd edirdi ki, yaxın vaxtlarda məktəbin girişində quraşdırılan metal detektoru sayəsində beşbarmaqları, bıçaqları və digər soyuq silahları müsadirə ediblər; nəticədə qanlı hadisələrin sayı əhəmiyyətli dərəcədə azalıb. Bununla yanaşı, məktəb rəhbərliyi müəllimlərə və tələbələrə harasa təkbaşına getməyi qadağan edən bir qayda da qoyub, hətta tualetə belə. Bundan başqa rəhbərlik demək olar ki, çox vaxt işsizlik, xəyanət, cinayət və ailədaxili zorakılıq ucbatından dağılmış təkvalideynli ailələrdən çıxan problemli uşaqlarla bağlı iş aparmaq üçün məktəbə iki psixoloq da dəvət edib.
Məndə ən böyük təəssüratı müəllimələrdən birinin müsahibəsi yaratdı. O, “İndi hər şey yaxşıdır, ancaq yenə də sağımıza, solumuza baxmalıyıq” – deyir və əlavə edirdi: hücum riskini azaltmaq üçün kolleqalarla razılığa gəlmişik ki, ən yaxın metro stansiyasının yanında görüşüb işə birgə gedək.
İş yerinə getmək üçün hər gün cəhənnəmin qapılarından keçən bu müəllimə və onun kolleqaları vəziyyətə alışdılar, sağ qalmağı öyrəndilər və deyəsən artıq heç təsəvvür də etmirlər ki, müəllimin həyatı qorxusuz keçə bilər.
1968-ci ilin may hadisələri “avtoritet”ləri nüfuzdan salmadı, çünki bu anlayış o vaxta qədər artıq bütün sferalarda – siyasətdən mədəniyyətə, xüsusilə də təhsil sahəsində – çoxdan tənəzzülə uğramışdı.
Ancaq şüarlarından biri “qadağan etmək qadağandır!” olan və varlıların uşaqları tərəfindən həyata keçirilən bu inqilab hər cür avtoritetin nüfuzdan düşməsinin yekunu oldu. Üstəlik, bu inqilab belə bir fikrin yayılmasına səbəb oldu: hər cür avtoritetə şübhəylə baxmaq lazımdır və bir libertarianın etməli olduğu yeganə doğru şey avtoriteti rədd etmək, ona qarşı üsyana qalxmaqdır. Fuko kimi filosofların yaxşı anlamadıqları fikirlərini özləriylə barrikadalara gətirən gənc üsyançıların bu simvolik özbaşınalığı siyasi iqtidarlara təsir etmədi.
Unutmaq lazım deyil ki, 1968-ci ilin may hadisələrindən sonrakı ilk seçkilərdə sağçılar – Qollistlər inamlı qələbə qazandılar.
Ancaq tərifi “müəyyən sahədə səriştəli olmağa əsaslanan prestij və reputasiya” kimi ifadə edilən avtoritet anlayışı birdəfəlik dəfn edildi. O vaxtdan bəri Avropada və dünyanın əksər hissəsində əxlaqi, intellektual təsir gücünə malik olan siyasi və mədəni fiqurlar, gündəlik səviyyədə isə müəllim fiqurunda təzahür edən klassik “avtoritet”lər, demək olar ki, qalmadı. Bu prosesin nəticəsi başqa heç bir sahədə təhsildəki qədər katastrofik olmayıb. Azadlığa, insan ləyaqətinə təcavüz edən repressiv hökumətin nümayəndələri kimi damğalanıb qınağa tuş gələn müəllimlər təkcə tələbələrin etibarını və hörmətini yox, (bu iki şey olmadan nəsə etmək mümkünsüz oldu: təkcə bilgini yox, dəyərləri də ötürmək) eyni zamanda, “İntizam və cəza: həbsxananın yaranışı” əsərinin müəllifi Fukonun izindən gedərək, müəllimləri hakim dairələrin aləti olaraq uşaqların və yeniyetmələrin sağlam üsyankar ruhunu boğan (həbsxana nəzarətçiləri və psixiatlarla birgə) adamlar şəklində qələmə verməyə tələsən valideynlərin də, filosofların da hörmətini itirdilər.
Xeyli müəllim xoşməramlı niyyətlərlə inandı ki, doğurdan da demonlaşıb və 1968-ci il may hadisələrindəki etirazların ən cəfəng aspektlərinə qol qoyaraq vəziyyəti lap qəlizləşdirdi; məsələn, razılaşdılar ki, zəif tələbələri hansısa dərsi yenidən keçməyə məcbur etmək, yaxud tələbələri fərqləndirərək qiymət vermək individualizmi, qeyri-bərabərliyi və irqçiliyi təşviq etdiyi üçün yolverilməzdir. 1968-ci il may hadisələrinin söykəndiyi ideologiyanın zəfəri paradoksal şəkildə təhsil sistemində sinfi bölgünün dərinləşməsinə gətirib çıxardır.
Postmodern sivilizasiya siyasi və əxlaqi tənəzzülə gətirib çıxardı; bu, İkinci Dünya Müharibəsindən sonra əbədilik yoxa çıxmış kimi görünən “bədheybət”lərin – millətçiliyin və irqçiliyin Qərbdə yenidən ortaya çıxmasını və onun dəyərlərini, demokratik prinsiplərini təhdid etməyini qismən də olsa izah edir.
Pulsuz təhsil demokratik, dünyəvi Fransa Respublikasının ən böyük nailiyyətlərindən biri idi. Yüksək standartlı fransız məktəbləri və kollecləri bütün tələbələrə bərabər imkanlar verməklə, sinfi bərabərsizliyi aradan qaldırmaq, imkansız ailələrin uşaqlarına inkişaf etmək, peşəkar uğur qazanmaq, hakimiyyət orqanlarında vəzifə tutmaq üçün şərait yaratdı. Dövlət məktəbləri sosial mobillik üçün güclü vasitə idi.
Fransada və dünyanın digər ölkələrində pulsuz təhsilin çöküşü iqtisadi səbəblərə görə hamıya əlçatan olmayan və belə deyək ki, libertarian inqilabından daha az zərər çəkmiş, gələcək siyasi və mədəni liderlərin hazırlanmasında aparıcı rol oynayan özəl təhsilin yüksəlişinə zəmin yaratdı.
Mişel Fukonun paradoksal hadisəsi burada təsadüfən xatırlanmır. Bütün çatışmazlıqlarına baxmayaraq, hələ də azadlığın, demokratiyanın və insan haqlarının çiçəklənməsindən məsul olan Qərb mədəniyyətinə yuxarıdan aşağı baxmaq Fukonu gətirib ona çıxardı ki, o, polisə daş atmaq və ya gey-hamamlarında fırlanmaqla əxlaqi və siyasi azadlığın daha asan əldə ediləcəyinə, eləcə də BDSM[1] klublarına qatılmağın mühazirələrə, seçkilərə getməkdən daha vacib olduğuna inandı. O, səlahiyyət sahiblərinin ictimai rəyi manipulyasiya etmək üçün istifadə etdikləri strategiyaları ortaya çıxarmaq üçün əlləşdiyi vasvası axtarışlarında axıra qədər QİÇS-i – onu öldürən xəstəliyi vətəndaşları qorxutmaq, onlara seksual məhdudiyyətlər tətbiq etmək istəyən hakimiyyətin, onun agent-alimlərinin növbəti hiyləgərliyi sayaraq inkar etdi.
Fuko nümunəsi simptomatikdir: o, öz nəslinin ən parlaq fikir adamlarından biriydi, ancaq tarix, psixiatriya, incəsənət, sosiologiya, seksuallıq və fəlsəfə kimi ən müxtəlif sahələri ciddi şəkildə araşdırsa da, onda həmişə ikonoklastik və epataj xarakterli bir tərəf var idi (ilk essesində iddia edirdi ki, “insan mövcud deyil”), buna görə də bəzən intellektual hoqqabazlığa yuvarlanırdı. Və Fuko bu məsələdə tək deyildi; o, öz nəslinin sonralar dövrün mədəniyyətini təyin edəcək bir xarakterini mənimsəmişdi: sofistikaya və intellektual oyunbazlığa meyl.
Dövrümüzün xeyli mütəfəkkiri ciddi olmadıqları üçün nüfuzlarını itirdilər: onlar ideyalar və nəzəriyyələrlə sirk janqlyorları dəyənəklə oynayan kimi oynayırdılar, marağa, hətta heyranlığa səbəb olurdular, amma inandıra bilmirdilər.
Onların təsiriylə mədəniyyət sahəsində dəyərlərin qəribə inversiyası baş verdi: nəzəriyyə (yəni interpretasiya) sənət əsərinin yerinə keçdi və özlüyündə müstəqil məqsədə çevrildi. Tənqidçilər sənətçilərdən daha vacib oldular və əsl yaradıcıya çevrildilər. Nəzəriyyə tənqidçilər tərəfindən təfsir olunmaq üçün yaradılmış sənət əsərinin mövcudluğunu əsaslandırmaq vasitəsi oldu. Paradoksal şəkildə, tənqidçilərin bu cür tanrılaşdırılması gətirib ona çıxardı ki, geniş ictimaiyyətin (hətta təhsilli insanların) və çağdaş mədəniyyətin səthiliyi arasında mədəni tənqidin məşhurluğu azaldı. Bu müəlliflərin öz nəzəriyyələrini izah etdikləri dil o qədər ezoterik, iddialı, dərinlikdən və orijinallıqdan məhrum idi ki, bu məsələdə özü də günahkar olan Fuko belə “qeyri-müəyyənlik terroru”ndan söz açmışdı.
Ancaq bəzi postmodern nəzəriyyələrdəki məna təhrifləri (xüsusilə dekonstruktivizmdə) formanın təhrif olunmasından daha əhəmiyyətli idi. Postmodern filosoflardan əksəriyyətinin (xüsusilə, Jak Derridanın) bölüşdüyü tezislərdən biri budur ki, guya dilin reallığı ifadə etməsi yanlış fikirdir. Bu mütəfəkkirlərə görə, sözlər ancaq özlərini ifadə edirlər; onlar ancaq “versiyalar”ı və ya reallığın maskalarını təqdim edirlər; buna görə də ədəbiyyat dünyanı yox, yalnız özünü təsvir edir, buna görə də o, istər-istəməz subyektiv və çaşdırıcı olan dil vasitəsilə ifadə edilən, reallığın müxtəlif oxunuşlarını sənədləşdirən obrazlar silsiləsidir. Nəticədə dildən başqa şey yoxdur; real hesab etdiyimiz dünyanı yaradan dildir və əslində dil sözlərin ilğımından başqa bir şey deyil. Dekonstruktivistlər bizim hər şeyə – ilk növbədə məntiqi, etik, mədəni və siyasi həqiqətlərin varlığına – olan inamımızı sarsıdırlar.
Buradan Rolan Bartın 1977-ci ildə “Kollec de Frans”da semiologiya bölməsinin sədri təyin edilməsi münasibətiylə oxuduğu mühazirədə dediyi fikrə bircə addım var: “Dil – faşistdir.”
Dekonstruktivistlərin fikrincə, realizm ona görə mümkün deyil ki, reallıq deyilən şey mövcud deyil; onun əvəzinə, reallığı təsvir etməkdənsə, onu maskalayan, yalnız nisbi dəyərlərə malik olan, ələgəlməz, dərkedilməz ziddiyyətlərdən və versiyalardan ibarət diskurslar yumağı var. Bəs onda nə mövcuddur? Ancaq metaforalar və ritorika yoluyla bizə gəlib çatan reallığın vasitəçisi olan diskurslar; diskursların əsas mənbəyi isə ədəbiyyatdır. Fukonun fikrincə, hökumət xalqa nəzarət etmək və onun mənafeyini qoruyan, ona xidmət edən elitanın imtiyazlarını sarsıtmağa çalışan istənilən cəhdi beşikdəcə boğmaq üçün diskurslardan istifadə edir. Bu, ən mübahisəli tezislərdən biridir, çünki Qərbin canlı mədəni ənənəsi heç vaxt konformist olmayıb, əksinə, yorulmaz şəkildə yenidən düşünməyi təmsil edib. Sokrat və Marks, Platon və Freyd, Şekspir, Kant, Dostoyevski, Coys və Nitşe kimi insanların sayəsində əsrlər boyu standart nizama qarşı çıxan bədii dünyalar və fikir sistemləri yaradılıb.
Əgər əlimizdə ancaq səlahiyyət sahiblərinin bizə diqtə etdiyi diskurslar olsaydı, nə siyasi azadlıq artar, nə də bədii istedadlar yetişərdi.
Əlbəttə ki, postmodernistlərin aldanışlarına və təhriflərinə tənqidi reaksiya da var idi. Məsələn, postmodern filosofların öz nəzəriyyələrini sanballı göstərmək üçün elmi dildən istifadə etməsini iki həqiqi alim ifşa etdi; Alan Sokal və Jan Brikmon 1998-ci ildə çap etdirdikləri “İntellektual hiylələr” adlı kitabda Jak Lakan, Yuliya Kristeva, Lyus İriqaray, Bruno Latur, Jan Bodriyar, Jil Delöz, Feliks Qvattari və Pol Virilo kimi məşhur fikir adamlarının öz əsərlərində elmdən necə məsuliyyətsizcəsinə, yarım-yarımçıq və çox vaxt istehzalı saxtakarlıqla istifadə etdiklərini üzə çıxardılar. Unutmaq lazım deyil ki, hələ 1957-ci ildə Jan Fransua Revel “Bunun fəlsəfəyə nə dəxli var ki?” adlı ilk kitabında təsir dairəsi geniş olan mütəfəkkirlərin öz nəzəriyyələrinin əhəmiyyətsizliyini və cahilliklərini gizlətmək üçün qeyri-müəyyən, psevdo-elmi dildən istifadə etməsini kəskin tənqid etmişdi.
O vaxtlar dəbdə olan postmodernizm nəzəriyyələrinin başqa bir yorulmaz tənqidçisi Gertruda Himmelfarb idi; o, “Uçuruma bir nəzər” adlı esselər toplusunda postmodernist nəzəriyyələri, xüsusilə, Mişel Fukonun strukturalizminin, Jak Derrida və Pol de Mannın dekonstruktivizminin ədəbi və tarixi tənqidin ənənəvi məktəbləriylə müqayisədə məzmunsuzluğuna işarə edirdi.
Müharibədən sonrakı Amerika Birləşmiş Ştatlarında və Avropanın intellektual, akademik çevrələrində təsiri hiss edilən, ancaq bugün az adamın xatırladığı, az qala, heç oxunmayan, “Liberal təxəyyül” kitabının və başqa esselərin müəllifi olan Lionel Trillinqin araşdırmaları da hörmətə layiqdir. Trillinq iqtisadi sferada liberal baxışlara (daha çox sosial-demokrat idi) bağlı deyildi, amma siyasətdə (yorulmadan qanunu və tolerantlığı müdafiə edirdi) və ən başlıcası mədəniyyətdə sahəsində (inanırdı ki, ideyalar proqresin mühərrikidir, böyük ədəbi əsərlər həyatımızı daha da zənginləşdirir, insanları daha yaxşı insan edir və sivilizasiyanın mahiyyətinə xidmət edir) liberal idi.
Postmodernistlərin gözündə bu cür fikirlər o qədər sadəlövh və gülünc idi ki, onları təkzib etməyə belə dəyməzdi.
Lionel Trillinqin nəsli ilə Derridanın, Fukonun nəsli arasında cəmi bir neçə il olsa da, onların arasında aşılmaz bir uçurum var. Bir nəsil inanmışdı ki, bəşər tarixi mütərəqqi inkişaf içindədir, proqres mümkündür və ədəbiyyat əxlaqın əsaslarını qoruyur; digər nəsil isə həqiqət və dəyər anlayışlarını nisbiləşdirərək fiksiyaya çevirdi, bütün mədəniyyətlərin bərabər olduğunu elan edərək ədəbiyyatı reallıqdan ayırdı və onu digər mətnlərə eyham vuran, həyatla əlaqəsi olmayan mətnlərin boğucu dünyasına həbs etdi.
Gertruda Himmelfarbın Fukoya olan aşağılayıcı münasibətini bölüşmürəm. Tənqidə gələn sofizmləri və şişirtmələri olsa da (məsələn, onun hakim siniflərin xeyrinə olan sözləri, ideyaları yaymaqda ittiham etdiyi dilin təbiətində gizlənmiş “iqtidar mexanizmlər”iylə bağlı nəzəriyyələri), Fuko mədəniyyət sahəsindəki bəzi marginal və ekssentrik fenomenlərin geniş tanınmasına təkan verdi. Ancaq dekonstruksiyanın humanitar elmlərdə xaos yaratmasıyla bağlı tənqidlə razıyam.
Dekonstruktivistlərin ucbatından bugün humanitar elmləri ciddiyə almaq çətinləşib, çünki onlar intellektin çöküşü ilə assosasiya olunmağa başlayıblar.
Hər dəfə Jak Derridanın obskurantist ədəbi və ya fəlsəfi fikirlərini analiz edəndə hiss edirdim ki, vaxtımı boş yerə xərcləyirəm. Ona görə yox ki, hər tənqidi essenin mütləq mənada faydalı olmasını düşünürəm, xeyr, maraqlı olsa kifayətdir; ancaq əgər ədəbiyyat reallıqla, cəmiyyətin inkişafıyla və insanların əməlləriylə heç bir əlaqəsi olmayan, hər şeydən təcrid edilmiş mətnlər kolleksiyasından başqa bir şey deyilsə, onda onu dekonstruksiya etməyin nə mənası var? Onda erudisiya və ədəbi arxeologiyadakı bu yorucu məşqlərin, linqvistik genealogiyanın və mətn tutuşdurmalarının mənası nədir? Ədəbiyyatın həyata təsir etməkdə (ya da tərsinə) və insanın vəziyyətiylə bağlı həqiqətləri göstərməkdə gücsüz olmağından çıxış etmək, sonra isə faydasız sözlərdən ibarət artefaktların vasvası analizinə bu qədər çox vaxt sərf etmək məntiqsizdir. Orta əsr ilahiyyatçıları mələklərin cinsiyyəti barədə mübahisə edəndə, vaxt itirmirdilər. Çünki bu sual onlar üçün qurtuluş və ya əbədi lənət kimi vacib şeylərlə bağlı idi. Ancaq bilərəkdən cəfəngiyat elan edilmiş linqvistik strukturu, heç bir mənəvi nəticəsi olmayan və heç nədən bəhs edən narsistik mətni analiz etmək ədəbi tənqidi faydasız bir solipsist məşğuliyyətə çevrilməsi deməkdir.
Təəccüblü deyil ki, dekonstruktivizmin təsiriylə qərbdəki xeyli universitetdə (xüsusilə ABŞ-da) ədəbiyyat fakültələri tələbə itirdi və şarlatanlarla dolub-daşdı; ədəbi tənqidi isə (indi kitab dükanlarında ancaq lupa, karate və ya cudo ilə bağlı dərs kitabları, Çin ulduz falı broşuraları arasında bir yerdə) get-gedə qeyri-peşakarlar daha az oxuyurlar.
Lionel Trillinqin çağdaşları üçün ədəbi tənqid insan ekzistensiyasının əsas məsələləri ilə bağlı idi. Onlar ədəbiyyatda cəmiyyəti hərəkətə gətirən ideyaların, miflərin, inancların, xəyalların və insan əməllərinə təsir edən dərin instinktlərin əks olunduğunu gördülər. O nəslin ədəbiyyatın gücünə inamı o qədər böyük idi ki, Lionel Trillinq “Mədəniyyətin o tayında” adlı kitabındakı esselərdən birində belə sual qoymuşdu: ədəbiyyatı tədris etmək onun mahiyyətiylə ziddiyyət təşkil etmir ki? O düşünürdü ki, akademik yanaşma fantaziyanın fövqəladə yaradıcılığındakı tragikliyə, insaniliyə abstrakt və səthi çalar verir, onları oxucunun həyatını dəyişdirmək gücündən məhrum edir.
Professor Himmelfarb ədəbiyyata münasibətdəki dəyişikliyi kədərlə izləyir – Lionel Trillinqin ədəbiyyatın tədqiqat predmeti olaraq gücünü itirməsindən ötrü keçirdiyi narahatlıqdan tutmuş, Pol de Mannın iyirmi il sonra Holokostu dekonstruksiya etmək üçün nasistlərin altı milyon yəhudini məhv etməsinin uydurma olduğunu isbatlamaq istəyən revizyonist-tarixçilərin cəhdindən elə də fərqlənməyən ədəbi tənqid metodundan istifadə etməyindəki yüngüllüyə qədər. Lionel Trillinqin ədəbiyyatın tədrisi ilə bağlı yazılarını dəfələrlə oxumuşam, xüsusilə özüm dərs deməyə başlayanda. O, tamamilə haqlıdır ki, sənət əsərlərini pedaqoji təfsirə müncər etmək səhvdir (daha da pisi, əsərlərin əsasında testlər tərtib etmək, sonra da onlara qiymət yazmaqdır), çünki bunlar əsəri sxematikləşdirir və simasızlaşdırır.
Ədəbi əsərlər mühazirə zallarında yox, təklikdə öyrənilməli dərin duyğulardan, insan faciələrindən yaranır və təsiri oxucunun ruhunda yaratdığı cavablarla ölçülür.
Yadıma gəlmir, müəllimlərimdən hansısa mənə belə bir anlayış aşılasın ki, yaxşı kitab bizi insan həyatının gizli dərinliklərinə aparır. Ancaq bəzi ədəbiyyat tənqidçiləri bunu bacardılar. İlk növbədə Edmund Vilsonun tələbəlikdə əlimə düşən, sosialist ideyaların və ədəbiyyatın inkişafına həsr olunmuş möhtəşəm essesi “Finlandiya stansiyasına doğru” yadıma gəlir.

Edmund Vilson ədəbiyyatın tədrisi ilə bağlı Trillinqin dilemmasına düşmədi, çünki özü heç vaxt mühazirə oxumağa can atmadı. Onun təsiri akademiya ilə məhdudlaşmırdı. Məqalələri, icmalları qəzet və jurnallarda dərc olunurdu, kitablarından bəziləri “Nyu-Yorker”də yazdığı məqalələrdən ibarət idi. Geniş oxucu kütləsi üçün yazsa da, intellektual axtarışlarında qorxaq deyildi; o, sadəcə aydın və məsuliyyət hissiylə yazırdı.
Ədəbiyyat hamının mülkü olmalıdır, biz xaosa yuvarlananda əminlik, cəsarətimiz qırılanda təsəlli axtararkən, ya da ətrafımızdakı reallıq bizə çox bəsit, təxmin edilən görünərkən şübhəyə ehtiyacımız olanda, o – yəni ədəbiyyat həssaslıqla qorunan mənbə olmalıdır.
Əgər biz ədəbiyyatın ancaq müvafiq nizam-intizamı qorumaq üçün mövcud olduğuna və şeirlərin, romanların, pyeslərin dili dəyişdirmək üçün yazıldığına inanırıqsa, onda icazə verəcəyik ki, tənqidçilər reaksiya görmədən məna və forma ilə oynamağa davam etsinlər.