«Arşın mal alan»  Üzeyir Hacıbəyovun üçüncü və sonuncu musiqili komediyasıdır. 1913-cü ildə yazılmış və həmin il Sankt-Peterburqda, konservatoriyaya qəbul imtahanı ərəfəsində bitmişdir.

  Əsərin librettosunu da Üzeyir Hacıbəyov özü yazmışdır. Burada əsas məzmun coşqun ruhlu baş qəhrəmanlar olan — Əsgər və Gülçöhrənin böyük və səmimi məhəbbətidir. Obrazlı məzmunun dərinliyi və musiqinin inkişafının əhatəliliyi  «Arşın mal alan»-ı komik operaya yaxınlaşdırır. Baş qəhrəmanların obrazlarını və fərdiyyətini dolğun açmaq üçün dahi bəstəkar başlıca olaraq ariyadan istifadə etmişdir. Əsərdə məhəbbət, coşqun ehtiraslı, vətənpərvər ruhlu, ümidsizliyi ifadə edən ariyalar səslənir.  «Arşın mal alan»  musiqili komediyasında Süleyman, Asya, Cahan xala, Soltan bəy, Telli, Vəli  və.s. kimi obrazlar da özünəməxsusluğu ilə seçilir.

Ardı →

Bəzi alimlərin fikirlərinə görə Cənubi Amerikaya insanlar artıq b.e.ə.XI-X minilliklərdə Panama boğazından gəlmişlər. Kolumbiya çayları Kauki və Maqdolenanın axarı boyu, Ekvador sahili boyunca onlar Mərkəzi And vilayətinə daxil olmuş, daha sonra materikin bütün ərazisinə səpələnərək b.e.ə.VIII minillikdə Magellan boğazını əldə etmişlər. Bunu sübut edən əsas tapıntılar ovçuların düşərgə və daş silahlarının qalıqlarıdır.
Cənubi Amerikada ibtidai insanların mədəniyyəti bir-birindən ayrı şəkildə yaşayan tayfa qruplarının məişət və əmək fəaliyyətində təzahür edirdi. Onlar Cənubi Amerika və Odlu Torpaq rayonunun tropik meşəlikləri və düzənliklərində məskunlaşmışlar. Hündür dağlar, böyük çaylar, təsəvvürəgəlməz düzənliklərlə əhatələnmiş bu məkandan insanlar öz ibtidai məişətlərindən irəliyə addımlaya bilməmişlər.

Davamı →

Avstraliya aborigenlərinin incəsənətini fəaliyyətin digər sahələrindən ayıran dürüst sərhəd mövcud deyil. Onların danışdığı dillərin heç birində «incəsənət» anlayışına müvafiq olan istilah yoxdur. Lakin təsviri sənət, rəsm çəkmək, ağac və daş üzərində oyma, habelə mahnı ifası, hekayə və nağıl söyləmə, ayin mərasimləri üçün müəyyən adlar mövcuddur.
Aborigen incəsənəti ayrılmaz surətdə totemizmlə, totemlərə sitayiş etmə ilə bağlıdır, bu xüsusilə mərasim rəqslərinin, pantomimanın, bədənin dərisi üzərində rəsm çəkmə və plastikanın sintezi olan korrobori kimi ənənəvi müqəddəs mərasimləri zamanı özünü parlaq surətdə büruzə verir. Bu halda aborigenlər bədənlərini qeyri-adi fantaziya ilə rəngləyirlər. Qəhvəyi, sarı və qırmızı boyalar üstünlük təşkil edir, hər biri xüsusi məna kəsb edən bəyaz nöqtə və cizgilər də az olmur. Daha güclü plastik təsirə nail olmaq üçün aborigenlər bəzən bədənlərinə yumşaq tüklü ağ və qırmızı quş lələkləri yapışdırır, bir yığın tutuquşu lələyindən saqqal düzəldir, qaz tükünü yumrulayıb iri kürələr düzəldərək boyunlarından asırlar.

Ardı →

Buta – badama bənzər naxış, qönçə deməkdir. Azərbaycan ornament sənətində ən geniş yayılmış bəzək elementlərindən biridir. 

Butanın atəşpərəstlik dövrünə məxsus bəzək forması olduğu ehtimal edilir. Bakı, Gəncə, Ərdəbil, Təbriz, Naxçıvan, Salyan, Muğan xalçalarında, binaların daxili bəzəkləri və digər sənət nümunələrində butadan geniş istifadə edilmişdir. Buta Orta Asiya və Yaxın Şərq ölkələrinin də (Hindistanın tirmə şallarında, İranın parça və metal məmulatlarında və s.) dekorativ və tətbiqi sənətində geniş yayılmışdır.

 

 

Butalar forma etibarı ilə 4 qrupa bölünür:

• 1.Xalça bəzəyində işlədilən butalar («Muğan-buta», «Salyan-buta», «Xilə-buta», «Bakı-buta», «Sarabi-buta», «Gəncə-buta», "Şirvan-buta");
• 2.Ailə həyatını təmsil edən butalar («bala-buta», «həmli-buta», «balalı-buta», «evli-buta», «qoşaarvadlı-buta» və s.);
• 3.Rəmzi mahiyyət daşıyan butalar («cıqqa-buta», «lələk-buta», «küsülü-buta», «qovuşan-buta», «yazılı-buta» və s.);
• 4.Bu qrupa müxtəlif formalı butalar daxildir: «saya-buta», "əyri-buta", «dilikli-buta», «qıvrım-buta», "şabalıd-buta", «zərxara-buta», «badamı-buta», «qotazlı-buta», "çiçəkli-buta", «yanar-buta» və s. Rəmzi məna daşıyan butalar zaman keçdikcə tədricən müxtəlif məzmunlu və formalı motivlərlə zənginləşmişdir.

Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində (Bakı, 1966 səh. 331) buta sözünün aşağıdakı mənaları verilmişdir:

• I.Buta –1.Qönçə, 2.Parçaların üzərində badamabənzər xırda naxış, xırda gril şəkli.
• II.Buta – (fars – butə) içində qızıl, gümüş əritmək üçün odadavamlı materialdan (gildən) hazırlanmış qab.
  

Buta folklorda 

Buta sadəcə təsviri incəsənətimizin yox, eyni zamanda folklorumuzun, şifahi xalq ədəbiyyatımızın əhəmiyyətli ünsürlərindəndir. Tədqiqatçı Məhsəti İsmayıl özünün «Naxçıvan əfsanələri» (Bakı: Еlm, 2008) adlı kitabında butanın folklorumuzdakı yeri haqqında maraqlı müddəalara yer vermişdir:

«Fоlklоrda buta ulu əcdadlarımızın kоsmоqоnik düşüncəsinin daşıyıcısı missiyasını yеrinə yеtirir. Qədim insanların düşüncəsində su, bitki, dağ və digər varlıqlar müqəddəs hеsab еdilmiş, həyatın ilkin başlanğıcı sayılmışdır. Bu baxımdan buta nəslin davamı, artımın simvоludur. Buta Azərbaycan dastanlarında aşiq və məşuq arasında xəyali kоntakt rоlunu оynayır. О, məhəbbət dastanlarında görünməmiş bir еşqin, üstün, ilahi bir məhəbbətin nümunəsi оlaraq sеçilmiş qəhrəmana-aşiqə aşıqlıq, şairlik istеdadı da bəxş еdir. Dastanlarımızda, nağıllarda aşiqə „buta vеrilməsi“ ixtiyar qоca-Xızır tərəfindən еşq şərbətinin içirdilməsi ilə başlayır. Bir-birini hеç vaxt görməyən iki gənc ayrı-ayrılıqda, yuxuda, xəyali vəziyyətdə оnlara vеrilən şərbətdən qız оğlanın, оğlan isə qızın bir anlıq görüntüsü ilə qеyri-adi sеvgiyə, məhəbbətə düşür. Ümumiyyətlə, fоlklоr nümunələrinin araşdırılması göstərir ki, hər kəsə buta vеrilmir. Buta vеrmə yalnız sеçilmişlərə xasdır. Bu sеçilmişlər buta vasitəsilə hеç kəsə aid оlmayan bir nеçə fərqli xüsusiyyəti də özü üçün qazanmış оlur. Aşiqin uzun məşəqqətli sınaqlardan kеçməsi sоn оlaraq sеvgililərin ilahi vüsalı ilə başa çatır. Buta dünyada mövcud оlan qanunauyğunluqların fərqli bir fоrmada və daha üstün icrası üçün vasitədir. Məhəbbət dastanlarında dərviş, ixtiyar qоca, pir və s. mifik оbrazların qızı оğlana ani оlaraq göstərməsi, bəzən isə еşq şərbətini içirtməsi hadisəsinə „buta aldı“, „buta vеrildi“ dеyilir.
 

Azərbaycan fоlklоr nümunələrinin bir çоxunda həmçinin buta adı çəkilmədən, yuxugörmələrlə bağlı bir nеçə süjеt xətti vardır. Yuxunun ardınca gеtmə, yuxuda sеvgilisini görmə, yuxuda başına gələcəkləri görmə və s. hadisələr də, fikrimizcə, „buta vеrmə“ ilə paralеl şəkildə izah еtmək lazımdır. Məhəbbət dastanlarında aşiqə buta vеrilməsi, yaxud оna dоlu qabdan еşq şərbəti içirdilməsi, nağıllarda qəhrəmanın yuxusunun ardınca gеdib xöşbəxtliyə qоvuşması ilə bağlı hadisələr mücərrəd buta anlayışında birləşir. Dеmək, buta vеrilməsi ümumi və mücərrəddir. Məhz bu mücərrədlik butanı milli özəlliklərin daşıyıcısına çеvirmişdir. Buta vеrilməsi, buta alınması yuxuda baş vеrdiyindən yuxu və buta bir vəhdət təşkil еdir. Kamil Vəliyеv türklərin yuxuya böyük əhəmiyyət vеrdiyini, yuxunu və yuxuyоzmanı insan təsəvvürünün mənəvi aləminin dərinliklərində gеdən gizli dünyanın bəlirtisi və insanın ilk mifi adlandırmışdır.

Azərbaycan məhəbbət dastanlarının strukturu, təməli də buta üzərində qurulur. Bu əsas üzərində cərəyan еdən hadisələrin mürəkkəb inkişafı və məqsədi sоnda aydınlaşır. Butadan başlanan aşiqliyin yоlu məşəqqət və əzablardan kеçir. Butanın alınması, yaxud buta vеrilməsi zahirən sadə, adi görünür. „Aşıq Qərib“ dastanında dеyilir: » Rəsul yatmışdı, yuxuda gördü ki, Tiflis şəhərində bеhişt misalı bir bağdadı, bunun başının üstündə cеyran misalı gözəl bir qız… Bu qızın yanında bir dərviş, dərviş qızın əlini Rəsula uzadıb: — Rəsul, bu qız Tiflisli Xacə Sənanın qızı Şahsənəmdir, bunu sənə buta vеrirəm, çоx çəkməz biri-birinizə çatarsız, dеyib çəkildi.

«Qurbani» dastanında dеyilir: " Qurbaninin göz еvi örtülü, könül еvi açıq idi. Оnun yuxusuna Gəncə şəhərində Ziyad xanın qızı Pəri xanım girdi. Pəri xanımın əlini Qurbaninin əlinə vеrib оnları bir-birinə buta еlədilər.

«Abbas və Gülgəz» dastanında isə dеyilir: «Abbası yuxudan ayılda bilməyəndə kimi dеyir huşun itirib, kimi dеyir ölüb. Bir qarı nəbzin tutub dеdi: — Hеç nə оlmayıb, о, еşq yuxusuna gеdib. Bu saat Təbrizli Batman Qılınc Məhəmməd bəyin bacısı Pəri xanımı оna buta vеrillər».

«Qul Mahmud» dastanına görə isə Mahmud qardaşı Qəmbərlə Еynəl Yaqut pirində yatanda gеcə Еynəl Yaqut Mahmuda bir qab şərab vеrdi. Mahmud içənnən sоnra qabın dibində qalanı vеrdi Qəmbərə bununla da hər ikisi şair оldu, Mahmud isə Misir şəhərində Cəfər paşanın qızı Nigar xanıma buta vеrildi.

Məhəbbət dastanlarının əsas kоmpоzisiyasını təşkil еdən buta dastan yaradıcılığında əhəmiyyətli rоl оynayır. Göründüyü kimi, məhəbbət dastanlarında buta və yuxu bir-birini tamamlayan əsas еlеmеntlərdir. Еşq yanğısı vеrən içki, badə də butanın əsas еlеmеntlərindən biridir. Məhəbbət dastanlarına görə buta almış aşiq igidliyi və dürüstlüyü ilə də sеçilir. Qurbani dastanında dеyilir:

Davamı →

Amerika qitəsi sivilizasiyalarının inkişaf tarixinin ən parlaq səhifəsi onun mərkəzi hissəsində yaşayan xalqların mədəniyyəti ilə bağlıdır. Qitəni iki tərəfdən Sakit və Atlantik okeanları əhatə edir. Zəngin və rəngarəng faunası olan bu ərazi yaşıl düzənlik və çəmənliklərdən, rütubətli tropik meşələrdən ibarətdir. Burada məskunlaşmış tayfa və xalqlar makromayya, makrotomanqe, xokanaklar, naua və d. dil qrupundandır. Bunların hər biri ərazinin mədəniyyətinə öz töfhəsini gətirmişdir. Mədəniyyət sahəsində xüsusi nailiyyətləri ilə seçilənlər Mezoamerika(Bu anlayışı elmə gətirən meksikalı alim P.Kirxhofun əsaslandırıcı başlıca amil həmin regionun mədəniyyətlərini ümumi cəhətləri ilə bağlıdır: yüksək sivilizasiyalar zonası adlandırılan bu əraziyə Meksikanın 2/3 hissəsi, Qvatemala, Beriz, Salvador, Qondurasın bir hissəsi, Nikaraqua, Kosta-Rika aiddir.) adlanan ərazidə yerləşən əhalidir. Buranı Qədim Şərq sivilizasiyaları səviyyəsinə çatmış müstəqil yerli mədəniyyət beşiyi hesab edirlər. Bu mədəniyyətlərin hər biri özlüyündə nə qədər fərdi olsalar da, onları birləşdirən ümumi cəhətlər də mövcuddur. Bu cəhətlər, ilk növbədə təsərrüfatın idarəedilməsində, eyni təsərrüfatla məşğulluqda, ticarətin inkişaf səviyyəsi və digər ictimai-sosial məqamlarda təzahür tapır.

Ardı →

Dünyanın ən qədim mədəniyyətlərindən biri olan rus mədəniyyətinin konkret olaraq hansı tarixdən və hansı sosial-ictimai proseslə əlaqədar təşəkkül tapdığı məlum deyil. Bir həqiqət inkaredilməzdir ki, rus mədəniyyətinin əsasında qədim slavyan mədəniyyəti durur. Bu gün ruslar və digər rus mənşəli xalqlar qədim slavyan mədəniyyəti ənənələrinə sadiq qalır, onun mütərəqqi keyfiyyətlərindən istifadə edirlər.

İbtidaidən aliyə doğru tədrici inkişaf keçmiş rus mədəniyyətinin ən qədim qalıqlarının əsasında şərq slavyanlarının bütpərəst mədəniyyəti durur. Bu xalqlar müxtəlif region və ərazilərdə yaşasalar da, müxtəlif həyat normalarına, məişət tərzinə malik olsalar da, hətta orcinal xüsusiyyətləri ilə fərqlənsələr də tarixi kökləri eynidir.

Ardı →

Pantomima necə yarandı?
XIX əsrin sonunda mədəniyyətin bütün sahələrində inqilabi dəyişikliklər baş verdi. İyirmi beş əsrlik teatr tarixi yeni bir keyfiyyət kəsb etdi – rejissor teatrı.

XX əsrsə bir neçə böyük rejissor isimləri ilə başladı ki, bunların hər biri ayrıca bir teatr sistemi idi. Teatr məkanında Fransa teatrı öz islahat və meylləri ilə prosesə xüsusi təsir göstərdi. Andre Antuanın “Azad teatr”ı 1880-ci illərin teatr həyatına həvəskar dərnəklərdən mübariz şüarlarla atıldı. Onlar Komedii Fransezin ənənəvi şərtlərindən imtina edərək “Azad teatr” yaratdılar. Bu teatr elan etdi ki, onlar gənc dramaturqların, həmçinin Parisin başqa teatrlarının rədd etdiyi məşhur dramaturqların pyeslərini oynamağa hazırdır. Elə ikinci tamaşada Antuanın teatrında Parisin ədəbiyyat və teatr dünyasının adamlarını görmək olardı. Yarandığı gündən teatra kübar təbəqədən başqa adi tamaşaçılar, hətta kəndlilər tamaşa etməyə gəlirdi. Azad teatrın əməkdaşları teatr sənətini müşahidələr və təcrübələr əsasında qurmağa meyllənirdilər, onlar bu sənətin «sirli», yalnız «ziyalıların» əli çatan təsəvvürlərini dağıtmağa çalışırdılar. Onlar rəsmi təsdiq olunmuş əxlaq kodekslərini saf çürük edirdilər. Məsələn Tolstoyun «Zülmətin hökmü» əsərinin tamaşası Paris ədəbi dairələrini heyrətdə qoymuşdu. Bunu sadəlik və həqiqilik uğrunda çalışma da adlandırmaq olardı.

Ardı →

Yapon ənənəvi incəsənəti özünəməxsus mahiyyət kəsb edir. Onun fəlsəfi prinsip və estetik dəyərləri digər ölkə və xalqların fəlsəfi görüşlərindən fərqlənir. Bu fərqin izahına ehtiyac var. Yapon incəsənətinin estetik prinsiplərinin formalaşması bu xalqın doğma təbiətə olan ilahi münasibəti təbiət gözəlliyinə səcdə etməsi ilə izah edilir.
Dağlıq ölkə olan Yaponiyada torpaq təsərrüfatı üçün məkan çox yararsız olduğuna görə insanlar tərəkəmə halında yaşayırdılar. Ona görə də, bu ölkənin hər qarış torpağına yapon əcdadları böyük səy və əmək sərf etmişlər. Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq xalq öz həyatını bəzəməyi, zənginləşdirməyi də yaddan çıxarmamışdır, bu isə həm ciddi nizam-intizama, həm də mədəniyyətin təşəkkülünə geniş imkanlar açmışdır.
Yapon incəsənətinin estetik prinsipləri üç mühüm dini-fəlsəfi doktrina üzərində formalaşmışdı: bunlar Gündoğar ölkənin məskunları olmaq şərtilə sintoizm, konfutsiçilik və budduzmdir.

Ardı →

Asiyanın cənubunda yerləşən İran qədim Şərqin inkişaf etmiş ölkələrindən biri olmuşdur. Bu inkişaf mədəniyyətdə də özünü təzahür etdirmişdi. Qədim İran mədəniyyəti öz mənəvi zənginliyi iləşöhrət tapmışdır.
Qədim İran əhalisinin etnik tərkibi müxtəlif idi: buraya elamlılar, kutilər, lullubilər, sular, turukilər, prototürklər və başqaları daxil idi. Ölkənin «İran» adlandırılmasına gəldikdə isə, onun coğrafi anlayış olduğu bir çox müəllifləridə məsələn, Y.Yusifovun «Qədim Şərq tarixi» əsərində qeyd edilir.
Qədim İranın zəngin mədəniyyəti incəsənətin müxtəlif sahələrində – ədəbiyyatda, təsviri sənətdə, memarlıqda, həmçinin elmdə, təhsildə əks olunmuşdu. Ədəbiyyatın əsas nümunələri əfsanələrdə, dini rəvayət və hekayətlərdə; təsviri sənət müxtəlif məişət tipli əşyaların bəzədilməsində; memarlıq isə, zərdüşt ideologiyası ilə bağlı məbəd tikililərində təcəssüm tapırdı.

Ardı →

Tariximiz qədim, köklü olsa da, Azərbaycanın qədim mədəniyyət tarixinin çoxqatlı dərinlikləri barədə danışanda əlimizdə kifayət qədər faktlar olmur. Məşhur deyimdir ki, babalarımız böyük hünər göstərib tarix yaratdıqları dərəcədə kitab yazmayıblar. Böyük tariximiz daha çox dastanlarda, habelə şifahi xalq ədəbiyyatının müxtəlif janrlarında, aşıq yaradıcılığında, muğamatda ifadəsini tapıb. Azərbaycan-Türk mədəniyyətinin, yaradıcı, özünəməxsus fikrinin daha çox poeziyada və musiqidə ifadə olunması qədim mədəniyyətimizin halı barədə müəyyən təsəvvürə gəlməyə imkan verir.
Professor Qəzənfər Kazımov Şumerlər yönündə araşdırmasında bildirir ki, Azərbaycan ərazisi sakinlərinin İkiçayarası ilə əlaqələri çox qədimdən — neolit dövründən (e.ə.VII-VI minilliklər) başlamışdı. Arxeoloji materiallar göstərir ki, Azərbaycan qəbilələri ilə Mesopotamiya qəbilələri arasında əlaqələr bütün neolit dövrü ərzində olub.
Ardı →