Dostoyevski əsərlərinin ikinci tam nəşrinin mübahisələri
Artıq illərdir ki, F.M.Dostoyevski əsərlərinin yeni tam akademik toplusu ilə bağlı müba hisələr səngimək bilmir. Bu polemikada son sözü 2009-cu il üzrə «Russkaya literatura» («Rus ədəbiyyatı») jurnalının 3-cü sayında iki məqalə deyib. (Bax. V.Y.Baqno, V.D.Rak. Dostoyevski əsərləri tam toplusunun akademik ikinci nəşri haqqında. / Rus ədəbiyyatı. 2009. №3. S.60-68; V.Y.Vetlovskaya, B.N.Tixomirov. F.M.Dostoyevski əsərlərinin akademik tam toplusu haqqında (2-ci nəşr, düzəliş və əlavələr edilmiş) / Orada. S.69-73.)
Polemikada olan hər iki tərəf Dostoyevski əsərlərinin tam toplusunun yeni akademik nəşrinə ehtiyac olduğunu etiraf etdilər. Lakin nəşrin necə olacağıyla bağlı fikirləri fərqli oldu: düzəliş edilmiş, genişləndirilmiş, əlavələr edilmiş əsərlər tam toplusunun birinci nəşri, yoxsa başqa prinsiplərlə qurulmuş yeni nəşr (əsərlərin tam toplusunun ikinci nəşr opponentlərinin mövqeyi).
Dostoyevski əsərləri toplusunun akademik nəşrlərinin hər ikisinin – əsərlərin tam toplusunun birinci nəşri və 15 cildlik «kiçik» toplu adlanan nəşrin (Elm, 1988-1996) iştirakçısı kimi, hər iki məqalədə toxunulmuş diskussiya xarakterli məsələlərə cavab vermək və əsərlərin tam toplusunun ikinci akademik nəşrinin tipi, konsepsiyası və prinsipləriylə bağlı öz fikirlərimi bölüşmək istəyirəm.
Əvvəlcə tekstologiya haqqında. Əsərlərin tam toplusunun birinci nəşrinin tənqidçiləri bu nəşrin əməkdaşları tərəfindən hazırlanan yazıçının indiki vaxtda məlum olan bütün əlyazma irsi, hər hansı bir ədəbi və ya bioqrafik maraq doğuran ayır-ayrı qeydlər toplanan, oxunan, tarixlənən (lap elə xəta və səhvlər olsa belə) tekstoloji işinin miqyas və əhəmiyyətini çox vaxt düzgün qiymətləndirmirlər. (Dostoyevski sağlığında əsərlərin tam toplusu deyəndə yazıçının tamamlanmış və artıq çap olunmuş əsərlərinin toplusunu nəzərdə tuturdular. Ərinin vəfatından sonra əsərlərin nəşrində aktiv iştirak edən həyat yoldaşı L.Q.Dostoyevskaya onları Dostoyevskinin məktubları, qeyd dəftərçəsindən müxtəlif qeydlər və bəzi bioqrafik məlumatlarla zənginləşdirdi). Nəticədə Dostoyevski mətnlərinin tənqidi tədqiqi zamanı yazıçının əsərlərinin publikasıyalarını müşahidə edən mətnlərin mənbə siyahısında öncəki nəşrlərlə nisbətdə daha çox düzəlişlər və əlavələr edilmiş, çox sayda xəta aradan qaldırılmışdır. (Əsərin tam toplusunun birinci nəşrinin tekstoloji nəşrinin işində G.M.Fridlenderlə yanaşı, V.V.Vinoqradov, M.P.Alekseyev, İ.V.İzmaylov kimi nüfuzlu tekstoloqlar iştirak etmişlər.) Bu, heç cürə özümüzdən əvvəlkilərin zəhmətini kiçiltmir. Elmdə nəsillərin ardıcıl yol getməsi onun mövcudluğu üçün əsas şərtdir. (Əsərlərin tam toplusunun birinci nəşrinin nisbətən məntiqli tənqidçisi T.A.Kasatkina bu ardıcıllığı qəbul etmişdi.)
Dostoyevski əsərlərinin tam toplusunun birinci nəşrinin təşəbbüsçüsü və faktiki baş redaktoru akademik G.M.Fridlender digər nəşrlərdən fərqli olaraq, bu nəşrin qeydlər bölümündə «xüsusi xarakteri» nəzərə çatdırır. «Lap əvvəldən nəşriyyatın ənənəvi, artıq oturuşmuş tələblərini pozmaqla riskə gedərək, – G.M.Fridlepder yazır, – biz Hersen və Turgenyevin əsərlərinin akademik toplularındakı kimi, burada da mətni çoxsaylı tarixi-ədəbi, tekstoloji və real şərhlərlə müşayiət etməyə qəti qərar verdik. Həmin şərhlər dar formada hər bir Dostoyevski əsərinin əvvəlki tədqiqat mərhələsi üçün nəticə çıxarar və tədqiqatçıya tədqiqatını azad, özünü maraqlandıran istiqamətlərdə aparmaq üçün bələdçilik edər. Sıravi oxucu üçünsə mətnin bütün „qaranlıq“ yerlərini aydınlaşdırar. Quruluş baxımından bizim şərhimiz iki yerə parçalanır. Birinci son söz kimidir – o əsəri müəllifin bioqrafiyası kontekstinə, onun əvvəlki və sonralar yazılan əsərlərinin, habelə daha geniş sosial, tarixi-bədii və mədəni-tarixi kontekstə salır. Burada Dostoyevski yaradıclığının bu və ya digər əsəri müəyyən qədər əmələ gətirən və hazırlayan obrazları, ideya və motivləri izlənilir və qeyd olunur; onun yaranması, bədii ideya, süjet, personajların xarakterləri tədqiq olunur; yaranması və nəşr tarixinin əsas mərhələləri işıqlandırılır; real məişət və tarixi-ədəbi mənbələri, senzura tarixçəsi, Rusiyada və xaricdə oxucular, yazıçılar və tənqidçilər tərəfindən necə qəbul edilməsi, tarixi-ədəbi və tənqidi interpretasiyalarının əsas xətləri, müxtəlif ənənələrin izahı və qiymətləndirilməsi zamanı formalaşması və mübarizəsi xarakterizə olunur. Hər bu cür son sözdən sonra biz Dostoyevski tədqiqatçılarının əlinə öz işlərimizin nəticəsiylə düzəliş və əlavələr edilmiş, yoxlanılmış, oxucuya „hazır“ nəticələr sırımaqdan uzaq mətn və şərhləri təqdim etməklə özünün bunu yoxanmasına imkan yaradan, elmlə toplanılmış biliklərin artıq hazır məlumatını verməyə cəhd göstərmişik. Şərhlərin tarixi-bədii hissəsinin yaradılması böyük tədqiqi və mükəmməl bir işin nəticəsidir. Şərhlər „Dostoyevski. Materiallar və tədqiqatlar“ seriyasından olan toplularda çoxsaylı məqalə və tədqiqatları tamamlayır. (G.M.Fridlender. Rus klassiklərinin akademik nəşrlərinin elmi prinsip və məqsədləri haqqında (F.M.Dostoyevski əsərlərinin tam toplusu materialları əsasında)
Şərhlərin çoxaspektliliyi əsərlərin tam toplusunun birinci nəşrinin iştirakçılarına tarixi-ədəbi və tekstoloji şərhləri birləşdirməyə imkan yaratdı: mətn nəşrdə variant, qaralama şəklində ölü yük kimi qalmır, əsərin yaranma tarixçəsində (orada yaranan ilk ideyadan bitkin mətnə qədər əsərin bütün yaranma prosesi) dəyər əldə edir.
Dostoyevskinin hər bir əsərinin şərhi, həyata keçməyən ideyalar da daxil olmaqla, özü özlüyündə sanki kiçik bir ensiklopediyanı ifadə edir. Bunu da qeyd edim ki, əsərlərin tam toplusunun birinci cildindən sonra işıq üzü görən heç bir topluda belə şərhlər yoxdur: onlardan ən böyüyü – artıq yuxarıda qeyd olunan Dostoyevski əsərlərinin 18 cildlik tam toplusunda yazıçının erkən yaradıcılığı giriş mətnində ümumi xarakteristikada verilib.
Əsərlərin tam toplusunun birinci cildi çıxandan sonrakı illər Rusiyada radikal dəyişikliklər illəri oldu. Senzuranın aradan qaldırılması alimlərə məcburi susmalara, düzəlişlərə yol vermədən, Dostoyevskinin ictimai-siyasi və dini baxışlarını obyektiv şəkildə işıqlandırmağa şərait yaratdı. Lakin bu iş gerçək və gələcək tədqiqatların işidir. Əsərlərin tam toplusunun birinci nəşrində buraxılmış bütün „zamanın ideoloji təbəqələşməsi“, əlbəttə ki, hər dəfəsində senzura barədə qeydə müraciət etmədən, elə bircə dəfə birinci cild nəşrinin preampulasında göstərməklə, aradan qaldırılacaq (»yazıçı səhv edirdi"/«yanılırdı»/«səhvən düşünürdü» və s. kimi ifadələr).
Lakin əsərlərin tam toplusunun birinci nəşrinin şərhləri bütövlükdə zamanın sınaqlarından keçərək öz elmi dəyərini itirməmişdir. (Bu işdə bir çox cildlərin redaktoru, rus dilinin və Qərbi Avropa ədəbiyyatı, tarixi, fəlsəfəsi, estetikasının mahir bilicisi, akademik G.M.Fridlenderin əməyi danılmazdır.) Tarixi-ədəbi, tekstoloji və real şərhlərin əsas korpusu köhnəlməyib və yenidən işlənməsinə ehtiyac duyulmur. Bununla yanaşı, yaradıcılıq tarixiylə bağlı bölümlərin də – əsərlərin tam toplusunun birinci nəşrində olan ideyanın yaranmasından ta bitmiş mətnin yaranması və onun sonrakı nəşrlərin, real və ədəbi təsirlər, əsər personajların prototipi, sağlığında edilən tənqidlər, XIX əsrin əvvəlləri – XX əsrdə Qərbdə Dostoyevski yaradıcılığının mənimsənməsiylə bağlı bölümlərin yenidən əsaslı işlənməsinə ehtiyac yoxdur.
Aydın məsələdir ki, real və paraqraflar üzrə düzülən şərhlər yenilənəcək, genişlənəcək, yeni mənbələrlə zənginləşdiriləcək. Unutmayaq ki, birinci cildlərin nəşrindən artıq bir neçə onillik keçib. Və həmin illər həm Rusiyada, həm xaricdə Dostoyevskinin intensiv tədqiqat, əsərlərinin ətrafında polemikalar gedən, müxtəlif izahların rəngarənglik dövrü idi. Bütün bunları tədqiq etmək, dərk etmək və əsərlərin tam toplusunun ikinci nəşrinə seçimlə daxil etmək lazımdır. Paraqraflar üzrə düzülmüş şərhlərdə əsərlərin tam toplusunun birinci nəşri çıxandan sonrakı dövrdə bu və ya digər əsərin tədqiqatında əsas istiqamətləri qeyd ediləcək. Xüsusilə, real şərhlər genişlənəcək və yenilənəcək. Çünki son onilliklərdə «Dostoyevski. Material və tədqiqatlar», «Dostoyevski və dünya mədəniyyəti» akademik toplusunda, «Dostoyevski və müasirlik» almanaxlarında, «Xristianlıq və rus ədəbiyyatı», «XVII-XX əsr rus ədəbiyyatında „İncil” mətnləri“ məcmuələrində, „Dostoyevski: şərhə əlavə“ (T.L.Kasatkinanın redaktorluğuyla) nəşrində və bir sıra xarici nəşrlərdə ona çoxlu əlavələr yaranıb.
Bu səbəbdən də V.Y.Vetlovskaya və B.N.Tixomirovun planlaşdırılan nəşrin əməkdaşlarının onun üzərində ancaq müəyyən qədər düzəliş və əlavə etmək niyyətində olduqlarından nəşrin akademik xarakter daşımayacağı fikri əsasını itirir.
O ki qaldı əsərlərin tam toplusunun birinci nəşrində senzura məsələsinə, qeyd edim ki, bu barədə həddindən artıq birmənalı şəkildə mülahizə etmək olmaz. Bizim köhnə tarixi təcrübəmiz də buna şahiddir ki, hətta senzura olan dövrlərdə də azad insan düşüncələri intensiv şəkildə işləyirdi. Əsərlərin tam toplusunun birinci nəşr əməkdaşları bir çox hallarda senzura maneələrini ustalıqla dəf etmişdilər.
F.M.Dostoyevski əsərlərinin tam toplusunun birinci nəşrinin əməkdaşları dəfələrlə məharətlə senzura maneələrini dəf edə bilmişdilər. G.M.Fridlender yazırdı: „Tarixi-ədəbi və izahedici şərhlərdə “İncil”ə, ruhani şeirlərə, agioqrafik (xristian övliyalarının həyatını təsvir edən dini kitablar – X.A.) ədəbiyyata müraciəti Dostoyevski əsərlərinin tam toplusunun akademik nəşrinin birinci hissəsinin hazırlıq və işıq üzü görmə mərhələsində o zamanki nəşr praktikasında misilsiz, görülməmiş bir iş idi. O, tədqiqat düşüncələrini durğunluq dövrünün əl-qol bağlayan qadağalarından çıxmasına təkan verdi, „köləlikdən“ azad ediləməsinə, SSRİ-də sonrakı illərdə xristian ənənələrinin, həmçinin də rus dini-fəlsəfi fikirlərinin Dostoyevski tərəfindən mənimsənilməsi və onun inkişafındakı rolunun məsələlərinin işlənməsini davam etdirən yeni tədqiqatların meydana çıxmasına vasitəçilik yaratdı. G.M.Fridlender. Rus klassiklərinin akademik nəşrlərinin elmi prinsip və məqsədləri haqqında (F.M.Dostoyevski əsərlərinin tam toplusu materialları əsasında). S.409. Burada G.M.Fridlender şübhəsiz ki, V.Y.Vetlovskayanın „Karamazov qardaşları“ romanının qədim rus mənbələri haqqındakı şərhlərinin tarixi-ədəbi hissələrini nəzərdə tuturdu).
Qeyd etmək lazımdır ki, indiyə qədər çap olunmuş F.M.Dostoyevski əsərlərinin tam toplularının heç bir nəşrində Dostoyevski mətnlərindəki „İncil” sitatları bu qədər çox şərh olunmamışdı. Və bu işi davam etdirmək lazımdır. Belə ki, XX əsrin 80-cı illərindən indiyə qədər Dostoyevski yaradıcılığının dini-fəlsəfi problematikasına artan maraq müşayiət olunmaqdadır. Xarici nəşrlər sırasında, qeyd olunan elmi nəşrlərdə, Dostoyevski əsərlərinin tam toplusunun akademik nəşrlərinin 30 cildliyi və 15 cildliyi çıxandan sonra real şərhlərə çoxlu dolğun əlavələr yarandı. Bu materiallar əsərlər toplusunun ikinci nəşrində nəzərə alınacaq.
Ən çox senzuraya tuş gəlmək qorxusunu, əlbəttə ki, “Şeytanlar» romanı doğurdu. Bu romanın yaranma tarixçəsi haqqında məqalənin müəllifi kimi bütün məsuliyyətimlə deyə bilərəm ki, akademik şərhlərdə tamamilə adekvat və müəllif izahlarına uyğun olaraq romanın başlığına, "İncil”dən epiqrafına və "Şeytan«in ümumi dini-fəlsəfi mənasına izahat verilmişdir. Bu izahatı mən, Dostoyevski əsrlərinin akademik nəşrinin 15 cildliyində artıq şərhlərin xeyli yenilənməsi və yeni mənbələrin əlavə edilməsinə baxmayaraq, romanın digər təkrar nəşrlərində də saxlamışam. Bunu da əlavə edim ki, „Şeytanlar“ romanı əsərlər toplusunun birinci nəşrində qorunub qalmış bütün əlyazma materialları ilə birgə çap olunmuşdu. Sovet dönəmində roman faktiki olaraq qadağa altında idi. Çünki roman rus inqilabı hərəkatına qarşı böhtan kimi, iftira kimi dəyərləndirilmişdi. (1935-ci ildə „Academia“ nəşriyyatının „Cinlər“ romanın L.P.Qrossmanın (rus ədəbiyyatşünası, yazıçı) önsözü və şərhləriylə iki cilddə çap etmək niyyəti baş tutmadı: çapdan ancaq birinci cild çıxdı. Romanın ayrıca nəşri ancaq postsovet dövründə həyata keçdi. (bax. F.M.Dostoyevski. „Şeytanlar”. Dörd hissəli roman/mətnin haz.,giriş mətni və qeydlər İ.F.Budanova. Bədii ədəb.,1959) G.M.Fridlenderin “Şeytanlar» romanını xilas etmək üçün şərhlərinə əlavə etdiyi ideoloji pasajlar zahiri xarakter daşıyır və onları çıxarmaq asandır.
O ki qaldı "Şeytanlar" romanın yaranma tarixçəsində «Neçayev işinin» rolu haqqında V.A.Tunimanovun (filologiya elmləri doktoru) geniş şərhlərinə, elə oradaca Dostoyevskinin fikirləri obyektiv şəkildə əks olunmuşdur. Bu halda şərhçinin bəxti gətirib: K.Marks və F.Engels S.G.Neçayeva (Rus nihilisti və XX əsr inqilabçısı) və onun taktikalarına mənfi münasibət göstərdilər. Onlar Neçayevin «siyasi qətlin müdafiəsi» və «kazarma kommunizmi nəzəriyyəsi», həmçinin «uşaqyana və inkvizitor fəndlərini» bəyənmədilər. (K.Marks. F.Engels. Əsərlər. M., 1961. T. 18. S. 412-414). Beləliklə də, «Neçayev işi»nin qiymətləndirilməsində gözlənilmədən və paradoksal şəkildə, əslində üst-üstə düşməyən kimi görünən nöqteyi-nəzərlər bir-birinə yaxınlaşdı.
S.G.Boçarovun (rus əsəbiyyatşünası – X.A.) məqaləsindən sərlövhəni diqətinizə çatdırıram: «Dostoyevskinin adından» və «P.S. Dini filologiya haqqında». F.N.Xotsa aid və S.G.Boçarovun təkrarladığı «Dini filologiya» təyininin bu yerdə ironik mətnaltısı yoxdur. O, müəlliflərin yaradıcı məqsədini və yazıçıya aid edilən interpretasiyaların subyektiv xarakterini ifadə edir. «Təyin onunla uğurludur ki, – S.G.Boçarov izah edir, – dini filologiya bu günümüzün hadisəsi kimi, əsrin əvvəllərinin dini fəlsəfəsiylə həmahəngdir». (S.G.Boçarov. Rus ədəbiyyatının süjetləri. M., 1999. S. 585.)
A.M.Qorki adına Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunda keçirilmiş diskussiyada həm də «akademik şərhlərin sərhədləri, onun kütləvi nəşrlər üçün olan şərhlərdən fərqi və bu janrın təbiəti haqqında vacib məsələ müzakirəyə qoyulub. Qeydlər / şərhlər / izahlar / interpretasiyalar arasında hədlərin qoyulması haqqında. „Üfüqi“ şərhlər (yəni ənənəvi sözün düzgün işlənməsində real) və „şaquli“ şərhlər, yəni hansı ki, (sitat gətirirəm) dünyəvi şüuru nə dünyəvi, nə də bəşəri şüura məlum olan şüura yüksəlmək ehtimal edən», başqa sözlə, reallar altında «ali mənada reallıq» nəzərdə tutulandır". B.N.Tixomirov əlavə edir: mən bu iki şərhi bir-birindən "Çin səddiylə" ayırmazdım, qarşı-qarşıyasa, ümumiyyətlə, qoymazdım. Hesab edirəm ki, burada da «realdan reallığa» prinsipi işləməlidir. (B.N.Tixomirov.Akademik şərhlər: məqsəd və prinsiplər / Dostoyevski və dünya ədəbiyyatı.S.121.)
«Yeni tip» şərhlər haqqında mülahizələr ümumi polemik xarakter daşıyır və bu cür şərhlər üçün hər hansısa bir ciddi, nəzəri əsaslanma prinsipləri yoxdur. Bundan əlavə, məncə, maksimalist bir tendensiya – «hər şeyə şərh yazmaq» tendensiyası yaranır – V.A.Koşelyovun B.N.Tixomirovun «Bəxtindən gileylənən! Rədd ol» kitabına resenziyasından dəqiq ifadə: F.M.Dostoyevskinin «Cinayət və cəza» romanı müasir oxunuşda: şərhlər kitabı" (S.P., 2005).
«Yeni tip» akademik şərhlərçün daha radikal variantı T.A.Kasatkina təklif edir: "İndi «yeni orfoqrafiyayla» bağlı təhrif olunmuş bir sıra Dostoyevski mətnlərinin də şərhlərə ehtiyacı var (...) Nəşrdə təqdim olunmuş məqalələrin forması mütləq müxtəlif olmalıdır. Bu, sözün əsl mənasında sözə, ada, epizoda, detala şərh ola bilər; bu, şərhə (deyək ki, elə buradaca verilmiş faktiki şərhə interpretasi şərhi) verilən şərh də ola bilər və s. Burada Dostoyevski haqqında rus elminin materialları (A.A.Saburovun (rus ədəbiyyatşünası, şair X.A.) dissertasiyasının başlığı) və şərhçilərin fikrincə dəyərli, indiyədək Dostoyevski haqqında bizim elmə daxil edilməyən xarici alimlərin məqalələrinin (Malkolm Counsun (Nottinhem Universitetinin fəxri alimi, məşhur ingilis slavisti – X.A.) məqalələri) tərcüməsi nəşr olunur. (T.A.Kasatkina. Göstərilmiş əsər. S.5-6. Bu fikir müəyyən qədər elə T.A.Kasatkina özü reallaşdırıb. (bax. F.M.Dostoyevski. Əsərlər toplusu. C9./mətnləri hazırlayan, giriş məqaləsinin, şərhləri hazırlayan T.A.Kasatkina. M.2003-2004).
T.A.Kasatkinanın təklif etdiyi ideya maraqlı və orijinaldır. Lakin dəqiq strukturlu və ciddi elmi prinsipləri olan əsərlərin tam toplusunun ənənəvi tipinə uyğun gəlmir. Mənə elə gəlir ki, zamanın sınaqlarından keçmiş və beynəlxalq nüfuz qazanmış F.M.Dostoyevski əsərlərinin tam toplusunun birinci nəşrindən imtina etmək lazım deyil. Bundan əlavə, əsərlərin tam toplusunun birinci nəşri əsas təməldir, özəkdir. Dostoyevskinin bütün sonrakı böyük və kiçik nəşrləri ondan "çıxıb" və çıxır", onun materialları əsasında dissertasiyalar yazılır və elmi işlər yaranır. Yeni tip akademik nəşr elm tərəfindən tam hazırlanıb ortalığa çıxmadığından hələ ki diskussiya mövzusu olaraq qalır.
Sonda bunu demək istəyirəm. F.M.Dostoyevski haqqında akademik elmi «dəfn etmək» və opponentlərimiz kimi «Puşkin Evində Dostoyevskinin tədqiqatı işində durğunluğun uğursuz simptomu haqqında danışmaq hələ tezdir. (V.Y.Vetlovskaya, B.N.Tixomirov. F.M.Dostoyevski əsərlərinin akademik tam toplusu haqqında. S.73) Faktlar əksini deyir. Dostoyevski Puşkin evində müvəqqəti qonaq deyil, ev sahibidir. Heç vaxt oranı tərk etməyəcəyinə ümid edirəm. (İ.D.Yakuboviç haqlı olaraq hesab edir ki, Puşkin Evi filoloqlarının Dostoyevskinin həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş elmi işini Rusiyada „dostoyevskişünaslığın tarixi” adlandırmaq olar. Alimlərin həll etdiyi tekstologiya və mənbəşünaslıqdan tutmuş dünyagörüşü, fəlsəfi, mənəvi və estetik problemlərin geniş əhatəsi Leninqrad-Peterburq Akademiyası məktəbinə rus ədəbiyyatında Dostoyvskinin bədii və tarixi yerinin təyinində həlledici rol oynamasına imkan yaratdı. Bu da filoloji elmlərdən bir cərəyan oldu. (İ.D.Yakuboviç. Dostoyevski Puşkin Evində / Dostoyevski. Materiallar və tədqiqatlar. SP.,2007. C. 18. S. 3)) Onun yeri Puşkinin yanındadır.
1960-cı illərin sonlarında yazıçının əsərlərinin tam toplusunun akademik nəşrinin ərəfəsində yaradılan Dostoyevski tədqiqat qrupu Dostoyevskinin əsərlərinin tam toplusunun iki akademik nəşrindən 30 (cildlik və 15 cildik) əlavə, fundamental işlər də görüb: “F.M.Dostoyevskinin həyat və yaradıcılığı salnaməsi» (redaktorları P.F.Budanova və G.M.Fridlender. SP. Nauka, 1993-1995); «F.M.Dostoyevski kitabxanası: rekonstruksiya təcrübəsi. Elmi təsvir» (redaktor: P.F.Budanova. SP.Nauka, 2005); «Dostoyevski. Materiallar və tədqiqatlar» seriyalı akademik toplunun nəşri davam edir; (L., SP. Nauka, 1974-2007. C.1 — 19). «Pro memoria. Akademik G.M.Fridlenderin qeydləri» toplusu (SP. Nauka, 2003), habelə əsərlərin tam toplusunun əməkdaşlarının Dostoyevskiyə həsr olunmuş bir sıra monoqrafiyaları nəşr edilib. Bütün bu akademik işlər tələb olunan və beynəlxalq nüfuz qazanan işlərdi.
Hətta ən mürəkkəb şərtlər altında və qrup heyətinin azsaylı olanda da belə, Dostoyevskinin tədqiqatı dayandarılmamışdı. Və 2007-ci ildə «Dostoyevski. Materiallar və tədqiqatlar» toplusunun növbəti – 18-ci cildi çapdan çıxdı.
Puşkin Evində başlayan Dostoyevski əsərlərinin tam toplusunun ikinci, düzəlişlər və əlavələr edilmiş nəşri üzərində iş dahi yazıçının yaradıcılıq irsinin tədqiqatının və Dostoyevski qrupu fəaliyyətinin yeni mərhələsidir.
V.Y.Baqno (işə başlayan ikinci nəşrin baş redaktoru) və V.D.Rakın informasiya xarakterli məqaləsində 35 cilddən ibarət olacaq Dostoyevski əsərlərinin tam akademik ikinci nəşrinin konsepsiyaları, prinsip və strukturları haqqında ətraflı məlumat var. (Dostoyevski əsərləri tam toplusunun birinci akademik nəşri 30 cilddən ibarətdir. (Elm, 1972-1990)
V.Y.Vetlovskayanın və B.N.Tixomirovun məqaləsi birinciyə nəzərən polemik xarakter daşıyır. Yazının müəllifləri indiyə qədər böyük nüfuzunu qoruyub saxlayan Dostoyevski əsərlərinin tam toplusunun birinci nəşri, öz dövrünün Rusiyada və xaricidə klassik ədəbiyyatın ən yaxşı nəşrlərindən biri olduğunu etiraf edirdi. (Həmin əsər. S. 69, 72) Lakin onların əsərlərin tam toplusunun birinci nəşrinin tekstologiyası və elmi təşkilatına qarşı sonrakı tənqidləri bu nəşrin yüksək dəyərinin açıq-aydın əskinə çıxırdı. Belə çıxır ki, əsərlərin tam toplusunun nəhəng mətni bütövlükdə əvvəldən axıra kimi yoxlanılmasa, «ikinci nəşrin (yubiley nəşri!) tekstoloji dəyəri elə əvvəldən sıfra enmiş olur». (Həmin əsər. S.70) Mənim fikrimcə, belə bir nəticəyə ancaq bu nəşrin mətnşünaslarının iyirmi illik zəhmətinin nəticəsi olan əsərlərin tam toplusunun birinci nəşrinin bütün tekstoloji hissəsinin üstündən tamamilə xətt çəkildiyi halda gəlmək olar.
Dostoyevski əsərləri tam toplusunun birinci nəşrinin şərhlərinin də qiymətləndirilməsi ikili xarakter daşıyır. Onun yüksək elmi qiyməti yenidən əsaslı işlənməsinin vacibliyi fikirləriylə əlaqəlidir. Əlbəttə ki, o, «həm tekstoloji baxımdan, həm də Dostoyevski elmi təşkilatının mətnləri baxımından xətalar və ciddi çatışmazlıqlardan uzaq deyil». (Həmin əsər. S. 69)Polemikada olan hər iki tərəf Dostoyevski əsərlərinin tam toplusunun yeni akademik nəşrinə ehtiyac olduğunu etiraf etdilər. Lakin nəşrin necə olacağıyla bağlı fikirləri fərqli oldu: düzəliş edilmiş, genişləndirilmiş, əlavələr edilmiş əsərlər tam toplusunun birinci nəşri, yoxsa başqa prinsiplərlə qurulmuş yeni nəşr (əsərlərin tam toplusunun ikinci nəşr opponentlərinin mövqeyi).
Dostoyevski əsərləri toplusunun akademik nəşrlərinin hər ikisinin – əsərlərin tam toplusunun birinci nəşri və 15 cildlik «kiçik» toplu adlanan nəşrin (Elm, 1988-1996) iştirakçısı kimi, hər iki məqalədə toxunulmuş diskussiya xarakterli məsələlərə cavab vermək və əsərlərin tam toplusunun ikinci akademik nəşrinin tipi, konsepsiyası və prinsipləriylə bağlı öz fikirlərimi bölüşmək istəyirəm.
Əvvəlcə tekstologiya haqqında. Əsərlərin tam toplusunun birinci nəşrinin tənqidçiləri bu nəşrin əməkdaşları tərəfindən hazırlanan yazıçının indiki vaxtda məlum olan bütün əlyazma irsi, hər hansı bir ədəbi və ya bioqrafik maraq doğuran ayır-ayrı qeydlər toplanan, oxunan, tarixlənən (lap elə xəta və səhvlər olsa belə) tekstoloji işinin miqyas və əhəmiyyətini çox vaxt düzgün qiymətləndirmirlər. (Dostoyevski sağlığında əsərlərin tam toplusu deyəndə yazıçının tamamlanmış və artıq çap olunmuş əsərlərinin toplusunu nəzərdə tuturdular. Ərinin vəfatından sonra əsərlərin nəşrində aktiv iştirak edən həyat yoldaşı L.Q.Dostoyevskaya onları Dostoyevskinin məktubları, qeyd dəftərçəsindən müxtəlif qeydlər və bəzi bioqrafik məlumatlarla zənginləşdirdi). Nəticədə Dostoyevski mətnlərinin tənqidi tədqiqi zamanı yazıçının əsərlərinin publikasıyalarını müşahidə edən mətnlərin mənbə siyahısında öncəki nəşrlərlə nisbətdə daha çox düzəlişlər və əlavələr edilmiş, çox sayda xəta aradan qaldırılmışdır. (Əsərin tam toplusunun birinci nəşrinin tekstoloji nəşrinin işində G.M.Fridlenderlə yanaşı, V.V.Vinoqradov, M.P.Alekseyev, İ.V.İzmaylov kimi nüfuzlu tekstoloqlar iştirak etmişlər.) Bu, heç cürə özümüzdən əvvəlkilərin zəhmətini kiçiltmir. Elmdə nəsillərin ardıcıl yol getməsi onun mövcudluğu üçün əsas şərtdir. (Əsərlərin tam toplusunun birinci nəşrinin nisbətən məntiqli tənqidçisi T.A.Kasatkina bu ardıcıllığı qəbul etmişdi.)
P.S.Tarasova qeyd edir ki, XX əsrin 90-cı illəri – XXI əsrin əvvəllərində müasir elmdə «tekstologiya problemlərinə, ümumiyyətlə, başqa baxış formalaşır (Dostoyevski yaradıcılığı nəzərə alınmadan və ya daha dəqiq desək, təkcə bu müəllifə tətbiq edilməyən), mətnin analiz və nəşrinin metodikası yenidən qiymətləndirilir, əsas termin və tekstologiyanın nəzəri vəziyyəti (məsələn, „qaydaya uyğun mətn“ anlayışı, „müəllif istəyi“ qaydası və s.) yenidən gözdən keçirilir». (Y.A.Tarasova. Dostoyevski əlyazmalarının tekstoloji analizlərinin müasir problemləri / Dostoyevski və XX əsr / red. T.A.Kasatkina. M., 2007. C.1.S.65) Hesab edirəm ki, «tekstoloji mübahisələr» çox-çox əvvəllər yaranıb.
Mütəxəssislər arasında 1918-ci ilin orfoqrafik reforması haqqında polemika davam edir. Əleyhdarların fikrincə, o, Dostoyevski mətnlərinin təhrifinə səbəb olub. Onlar köhnə – «Ъ» və " Ѣ" («tvyordıy znak» və «yat») işlənən orfoqrafiyanın qaytarılması uğrunda mübarizə aparırdılar. «Qanunauğun» punktuasiyanın da yenidən qaytarılması, həmçinin diskussiya mövzusu olaraq qalır. Bu, Dostoyevskinin qoyduğu, hətta hər bir vergül (həmçinin də unudub buraxdığı və ya düzgün qoyulmayan vergül də), bağlanmamış hər bir dırnağın yaradıcı xarakter daşımasını düşünən bəzi alimlərin fikirləriylə əsaslanır. Bu ideya xüsusilə problematikdir. Hal-hazırda Puşkin Evində Əsərlərin tam toplusunun ikinci nəşrinin hazırlanmasına təcrübəli tekstoloqlarla (N.L.Tarasova) yanaşı, gənclərin də cəlb edilməsi mümkün olub. Buna görə də, Dostoyevski mətnlərinin hamısının frontal yoxlanılması haqqında qərar qəbul olundu. Bu cür yoxlama artıq nəşrin ilk beş cildində aparılır. Habelə, səhv oxunuş, buraxılış göstərişi olan publikasiyalar, böyük və balaca hərflərin yazılışındakı qeyri-dəqiqliklər, müəllif punktuasiyasının müəyyən hallarda pozulması və s. nəzərə alınacaq. (Əsərlərin tam toplusunun birinci nəşrində də bəzi mübahisəli tekstoloji məsələlər yenidən nəzərdən keçiriləcək. Məsələn, "Şeytanlar" romanın üçüncü hissəsinin salamat qalan qaralama əlyazmalarının əsərlər toplusunun birinci nəşrinin variantı kimi yox, ayrıca nəşr kimi çap olunmasının məqsədəuyğunluğu məsələsi).
Qrupun heyətinə qoşulan gənclər üçün əsərlər toplusunun ikinci nəşri üzərində iş əsl məktəb olacaq, xüsusilə də, tekstologiya sahəsində. Həm də ki, iş üçün elmi baza artıq mövcuddur. Mən əsərlərin tam toplusunun birinci nəşrində çap olunmuş yoxlanışa və işlənməyə ehtiyacı olan geniş tekstoloji külliyatı nəzərdə tuturam.
Dostoyevski əsərlərinin tam toplusunun birinci nəşrinin təşəbbüsçüsü və faktiki baş redaktoru akademik G.M.Fridlender digər nəşrlərdən fərqli olaraq, bu nəşrin qeydlər bölümündə «xüsusi xarakteri» nəzərə çatdırır. «Lap əvvəldən nəşriyyatın ənənəvi, artıq oturuşmuş tələblərini pozmaqla riskə gedərək, – G.M.Fridlepder yazır, – biz Hersen və Turgenyevin əsərlərinin akademik toplularındakı kimi, burada da mətni çoxsaylı tarixi-ədəbi, tekstoloji və real şərhlərlə müşayiət etməyə qəti qərar verdik. Həmin şərhlər dar formada hər bir Dostoyevski əsərinin əvvəlki tədqiqat mərhələsi üçün nəticə çıxarar və tədqiqatçıya tədqiqatını azad, özünü maraqlandıran istiqamətlərdə aparmaq üçün bələdçilik edər. Sıravi oxucu üçünsə mətnin bütün „qaranlıq“ yerlərini aydınlaşdırar. Quruluş baxımından bizim şərhimiz iki yerə parçalanır. Birinci son söz kimidir – o əsəri müəllifin bioqrafiyası kontekstinə, onun əvvəlki və sonralar yazılan əsərlərinin, habelə daha geniş sosial, tarixi-bədii və mədəni-tarixi kontekstə salır. Burada Dostoyevski yaradıclığının bu və ya digər əsəri müəyyən qədər əmələ gətirən və hazırlayan obrazları, ideya və motivləri izlənilir və qeyd olunur; onun yaranması, bədii ideya, süjet, personajların xarakterləri tədqiq olunur; yaranması və nəşr tarixinin əsas mərhələləri işıqlandırılır; real məişət və tarixi-ədəbi mənbələri, senzura tarixçəsi, Rusiyada və xaricdə oxucular, yazıçılar və tənqidçilər tərəfindən necə qəbul edilməsi, tarixi-ədəbi və tənqidi interpretasiyalarının əsas xətləri, müxtəlif ənənələrin izahı və qiymətləndirilməsi zamanı formalaşması və mübarizəsi xarakterizə olunur. Hər bu cür son sözdən sonra biz Dostoyevski tədqiqatçılarının əlinə öz işlərimizin nəticəsiylə düzəliş və əlavələr edilmiş, yoxlanılmış, oxucuya „hazır“ nəticələr sırımaqdan uzaq mətn və şərhləri təqdim etməklə özünün bunu yoxanmasına imkan yaradan, elmlə toplanılmış biliklərin artıq hazır məlumatını verməyə cəhd göstərmişik. Şərhlərin tarixi-bədii hissəsinin yaradılması böyük tədqiqi və mükəmməl bir işin nəticəsidir. Şərhlər „Dostoyevski. Materiallar və tədqiqatlar“ seriyasından olan toplularda çoxsaylı məqalə və tədqiqatları tamamlayır. (G.M.Fridlender. Rus klassiklərinin akademik nəşrlərinin elmi prinsip və məqsədləri haqqında (F.M.Dostoyevski əsərlərinin tam toplusu materialları əsasında)
Şərhlərin çoxaspektliliyi əsərlərin tam toplusunun birinci nəşrinin iştirakçılarına tarixi-ədəbi və tekstoloji şərhləri birləşdirməyə imkan yaratdı: mətn nəşrdə variant, qaralama şəklində ölü yük kimi qalmır, əsərin yaranma tarixçəsində (orada yaranan ilk ideyadan bitkin mətnə qədər əsərin bütün yaranma prosesi) dəyər əldə edir.
Dostoyevskinin hər bir əsərinin şərhi, həyata keçməyən ideyalar da daxil olmaqla, özü özlüyündə sanki kiçik bir ensiklopediyanı ifadə edir. Bunu da qeyd edim ki, əsərlərin tam toplusunun birinci cildindən sonra işıq üzü görən heç bir topluda belə şərhlər yoxdur: onlardan ən böyüyü – artıq yuxarıda qeyd olunan Dostoyevski əsərlərinin 18 cildlik tam toplusunda yazıçının erkən yaradıcılığı giriş mətnində ümumi xarakteristikada verilib.
Əsərlərin tam toplusunun birinci cildi çıxandan sonrakı illər Rusiyada radikal dəyişikliklər illəri oldu. Senzuranın aradan qaldırılması alimlərə məcburi susmalara, düzəlişlərə yol vermədən, Dostoyevskinin ictimai-siyasi və dini baxışlarını obyektiv şəkildə işıqlandırmağa şərait yaratdı. Lakin bu iş gerçək və gələcək tədqiqatların işidir. Əsərlərin tam toplusunun birinci nəşrində buraxılmış bütün „zamanın ideoloji təbəqələşməsi“, əlbəttə ki, hər dəfəsində senzura barədə qeydə müraciət etmədən, elə bircə dəfə birinci cild nəşrinin preampulasında göstərməklə, aradan qaldırılacaq (»yazıçı səhv edirdi"/«yanılırdı»/«səhvən düşünürdü» və s. kimi ifadələr).
Lakin əsərlərin tam toplusunun birinci nəşrinin şərhləri bütövlükdə zamanın sınaqlarından keçərək öz elmi dəyərini itirməmişdir. (Bu işdə bir çox cildlərin redaktoru, rus dilinin və Qərbi Avropa ədəbiyyatı, tarixi, fəlsəfəsi, estetikasının mahir bilicisi, akademik G.M.Fridlenderin əməyi danılmazdır.) Tarixi-ədəbi, tekstoloji və real şərhlərin əsas korpusu köhnəlməyib və yenidən işlənməsinə ehtiyac duyulmur. Bununla yanaşı, yaradıcılıq tarixiylə bağlı bölümlərin də – əsərlərin tam toplusunun birinci nəşrində olan ideyanın yaranmasından ta bitmiş mətnin yaranması və onun sonrakı nəşrlərin, real və ədəbi təsirlər, əsər personajların prototipi, sağlığında edilən tənqidlər, XIX əsrin əvvəlləri – XX əsrdə Qərbdə Dostoyevski yaradıcılığının mənimsənməsiylə bağlı bölümlərin yenidən əsaslı işlənməsinə ehtiyac yoxdur.
Aydın məsələdir ki, real və paraqraflar üzrə düzülən şərhlər yenilənəcək, genişlənəcək, yeni mənbələrlə zənginləşdiriləcək. Unutmayaq ki, birinci cildlərin nəşrindən artıq bir neçə onillik keçib. Və həmin illər həm Rusiyada, həm xaricdə Dostoyevskinin intensiv tədqiqat, əsərlərinin ətrafında polemikalar gedən, müxtəlif izahların rəngarənglik dövrü idi. Bütün bunları tədqiq etmək, dərk etmək və əsərlərin tam toplusunun ikinci nəşrinə seçimlə daxil etmək lazımdır. Paraqraflar üzrə düzülmüş şərhlərdə əsərlərin tam toplusunun birinci nəşri çıxandan sonrakı dövrdə bu və ya digər əsərin tədqiqatında əsas istiqamətləri qeyd ediləcək. Xüsusilə, real şərhlər genişlənəcək və yenilənəcək. Çünki son onilliklərdə «Dostoyevski. Material və tədqiqatlar», «Dostoyevski və dünya mədəniyyəti» akademik toplusunda, «Dostoyevski və müasirlik» almanaxlarında, «Xristianlıq və rus ədəbiyyatı», «XVII-XX əsr rus ədəbiyyatında „İncil” mətnləri“ məcmuələrində, „Dostoyevski: şərhə əlavə“ (T.L.Kasatkinanın redaktorluğuyla) nəşrində və bir sıra xarici nəşrlərdə ona çoxlu əlavələr yaranıb.
Bu səbəbdən də V.Y.Vetlovskaya və B.N.Tixomirovun planlaşdırılan nəşrin əməkdaşlarının onun üzərində ancaq müəyyən qədər düzəliş və əlavə etmək niyyətində olduqlarından nəşrin akademik xarakter daşımayacağı fikri əsasını itirir.
O ki qaldı əsərlərin tam toplusunun birinci nəşrində senzura məsələsinə, qeyd edim ki, bu barədə həddindən artıq birmənalı şəkildə mülahizə etmək olmaz. Bizim köhnə tarixi təcrübəmiz də buna şahiddir ki, hətta senzura olan dövrlərdə də azad insan düşüncələri intensiv şəkildə işləyirdi. Əsərlərin tam toplusunun birinci nəşr əməkdaşları bir çox hallarda senzura maneələrini ustalıqla dəf etmişdilər.
F.M.Dostoyevski əsərlərinin tam toplusunun birinci nəşrinin əməkdaşları dəfələrlə məharətlə senzura maneələrini dəf edə bilmişdilər. G.M.Fridlender yazırdı: „Tarixi-ədəbi və izahedici şərhlərdə “İncil”ə, ruhani şeirlərə, agioqrafik (xristian övliyalarının həyatını təsvir edən dini kitablar – X.A.) ədəbiyyata müraciəti Dostoyevski əsərlərinin tam toplusunun akademik nəşrinin birinci hissəsinin hazırlıq və işıq üzü görmə mərhələsində o zamanki nəşr praktikasında misilsiz, görülməmiş bir iş idi. O, tədqiqat düşüncələrini durğunluq dövrünün əl-qol bağlayan qadağalarından çıxmasına təkan verdi, „köləlikdən“ azad ediləməsinə, SSRİ-də sonrakı illərdə xristian ənənələrinin, həmçinin də rus dini-fəlsəfi fikirlərinin Dostoyevski tərəfindən mənimsənilməsi və onun inkişafındakı rolunun məsələlərinin işlənməsini davam etdirən yeni tədqiqatların meydana çıxmasına vasitəçilik yaratdı. G.M.Fridlender. Rus klassiklərinin akademik nəşrlərinin elmi prinsip və məqsədləri haqqında (F.M.Dostoyevski əsərlərinin tam toplusu materialları əsasında). S.409. Burada G.M.Fridlender şübhəsiz ki, V.Y.Vetlovskayanın „Karamazov qardaşları“ romanının qədim rus mənbələri haqqındakı şərhlərinin tarixi-ədəbi hissələrini nəzərdə tuturdu).
Qeyd etmək lazımdır ki, indiyə qədər çap olunmuş F.M.Dostoyevski əsərlərinin tam toplularının heç bir nəşrində Dostoyevski mətnlərindəki „İncil” sitatları bu qədər çox şərh olunmamışdı. Və bu işi davam etdirmək lazımdır. Belə ki, XX əsrin 80-cı illərindən indiyə qədər Dostoyevski yaradıcılığının dini-fəlsəfi problematikasına artan maraq müşayiət olunmaqdadır. Xarici nəşrlər sırasında, qeyd olunan elmi nəşrlərdə, Dostoyevski əsərlərinin tam toplusunun akademik nəşrlərinin 30 cildliyi və 15 cildliyi çıxandan sonra real şərhlərə çoxlu dolğun əlavələr yarandı. Bu materiallar əsərlər toplusunun ikinci nəşrində nəzərə alınacaq.
Ən çox senzuraya tuş gəlmək qorxusunu, əlbəttə ki, “Şeytanlar» romanı doğurdu. Bu romanın yaranma tarixçəsi haqqında məqalənin müəllifi kimi bütün məsuliyyətimlə deyə bilərəm ki, akademik şərhlərdə tamamilə adekvat və müəllif izahlarına uyğun olaraq romanın başlığına, "İncil”dən epiqrafına və "Şeytan«in ümumi dini-fəlsəfi mənasına izahat verilmişdir. Bu izahatı mən, Dostoyevski əsrlərinin akademik nəşrinin 15 cildliyində artıq şərhlərin xeyli yenilənməsi və yeni mənbələrin əlavə edilməsinə baxmayaraq, romanın digər təkrar nəşrlərində də saxlamışam. Bunu da əlavə edim ki, „Şeytanlar“ romanı əsərlər toplusunun birinci nəşrində qorunub qalmış bütün əlyazma materialları ilə birgə çap olunmuşdu. Sovet dönəmində roman faktiki olaraq qadağa altında idi. Çünki roman rus inqilabı hərəkatına qarşı böhtan kimi, iftira kimi dəyərləndirilmişdi. (1935-ci ildə „Academia“ nəşriyyatının „Cinlər“ romanın L.P.Qrossmanın (rus ədəbiyyatşünası, yazıçı) önsözü və şərhləriylə iki cilddə çap etmək niyyəti baş tutmadı: çapdan ancaq birinci cild çıxdı. Romanın ayrıca nəşri ancaq postsovet dövründə həyata keçdi. (bax. F.M.Dostoyevski. „Şeytanlar”. Dörd hissəli roman/mətnin haz.,giriş mətni və qeydlər İ.F.Budanova. Bədii ədəb.,1959) G.M.Fridlenderin “Şeytanlar» romanını xilas etmək üçün şərhlərinə əlavə etdiyi ideoloji pasajlar zahiri xarakter daşıyır və onları çıxarmaq asandır.
O ki qaldı "Şeytanlar" romanın yaranma tarixçəsində «Neçayev işinin» rolu haqqında V.A.Tunimanovun (filologiya elmləri doktoru) geniş şərhlərinə, elə oradaca Dostoyevskinin fikirləri obyektiv şəkildə əks olunmuşdur. Bu halda şərhçinin bəxti gətirib: K.Marks və F.Engels S.G.Neçayeva (Rus nihilisti və XX əsr inqilabçısı) və onun taktikalarına mənfi münasibət göstərdilər. Onlar Neçayevin «siyasi qətlin müdafiəsi» və «kazarma kommunizmi nəzəriyyəsi», həmçinin «uşaqyana və inkvizitor fəndlərini» bəyənmədilər. (K.Marks. F.Engels. Əsərlər. M., 1961. T. 18. S. 412-414). Beləliklə də, «Neçayev işi»nin qiymətləndirilməsində gözlənilmədən və paradoksal şəkildə, əslində üst-üstə düşməyən kimi görünən nöqteyi-nəzərlər bir-birinə yaxınlaşdı.
S.G.Boçarovun (rus əsəbiyyatşünası – X.A.) məqaləsindən sərlövhəni diqətinizə çatdırıram: «Dostoyevskinin adından» və «P.S. Dini filologiya haqqında». F.N.Xotsa aid və S.G.Boçarovun təkrarladığı «Dini filologiya» təyininin bu yerdə ironik mətnaltısı yoxdur. O, müəlliflərin yaradıcı məqsədini və yazıçıya aid edilən interpretasiyaların subyektiv xarakterini ifadə edir. «Təyin onunla uğurludur ki, – S.G.Boçarov izah edir, – dini filologiya bu günümüzün hadisəsi kimi, əsrin əvvəllərinin dini fəlsəfəsiylə həmahəngdir». (S.G.Boçarov. Rus ədəbiyyatının süjetləri. M., 1999. S. 585.)
Anlaşılmazlıqlarla üzləşməmək üçün bu başdan qeyd edim: F.M.Dostoyevski dahi xristian yazıçısıdır. Və onun yaradıcılığının dünyagörüşü və dini-fəlsəfi məzmununun sovet dönəmində qeyri-mümkün olan əsl elmi tədqiqatı, indi açıqdır və bir çox tədqiqatçıların marağındadır (onların içində mən də varam).
S.G.Boçarov yazır: «Posmodernist müasirlikdə „interpretasiyann sərhədləri“ – Umberto Eko kitabını da belə adlandırıb (1990) – məsələsi ilkin aktuallığındadır. Eko tendensiyanı patoloji sindromu „gizli məna mübtəlalığıyla“ təsvir edir. İndi həmin sindrom – epidemiya halı alan hadisədir. (...) ...»mətnaltı" və «metofizik səviyyədə mütaliə» kimi terminlər gündəmdədir. Mətnaltı – mətnin altındadır və deməli, bilavasitə verilməyib; ona çatmaq üçün «axtarmaq» lazımdır… Nəzəri və ya ideoloji prezumpsiyaya (ehtimal) ehtiyac var. Müəyyən şəkildə istiqamətləndirilmiş (...)...İnterpretasiya baxımından onu qəbul, ya inkar edən mətnin kontrol funksiyası var. Mətn bizim interpretasiyalarımız altında köməksizdir, lakin həm də əlçatmazdır. (S.G.Boçarov. Rus ədəbiyyatının süjetləri. M., 1999. S. 582-583.) S.G.Boçarov istedadlı ədəbiyyatşünas T.A.Kasatkinanın «Dostoyevski xarakterologiyası» kitabını analiz edir: «gizli mənalara mübtəlalıq», «müəllifin lazımi mənanı sıxışdırıb çıxarmaq üçün mətnə sevdiyi, aktiv (aqressiv deməməkdən ötrü aktiv deyirəm) təzyiq metodu pik nöqtəsinə çatır» (S.G.Boçarov. Rus ədəbiyyatının süjetləri. M., 1999. S. 582-583.) Alim bəzi «dini filoloqların» «qəhrəmanların adlarının ümumi xristian etimoloji açıqlanmasına» qarşı skeptik yanaşır.
N.A.Arsentyeva «Dostoyevskinin „İdiot“ romanı: düşüncələr, problemlər» (İvanovo, 1999) toplusunun analizinə həsr edilmiş «Uzunqulaq avazı» və "İdiotun məqamı" (Dostoyevski. Materiallar və tədqiqatlar. 2005. C, 17. S.376-398) məqaləsində də həmçinin çağdaş Rusiya müəlliflərinin posmodernist metodologiyayla maraqlandığını qeyd etmişdir. Bu, romanın dini-fəlsəfi məzmununun müəllif inrterpretasiylarında, xüsusilə də, baş qəhrəmanın – knyaz Mışkinin xüsusiyyətlərinə öz təsirini göstərmişdir. N.A.Arsentyeva haqlı olaraq hesab edir ki, topluda «filoloji analiz bir çox hallarda intellektual oyun, dünya mədəniyyəti və ədəbiyyatı sahəsində məlumatlılığın nümayişi ilə, elmi obyektivlik və dəqiqliksə eklektikayla əvəz olunur. Müəllifin şəxsiyyəti və dünyagörüşü, onun yaradıcılığının estetikasıyla birgə bütün müstəqil mənasını itirir, əsərsə çoxsaylı və bəzən də bir-birinin əksinə olan interpretasiyaların obyektinə çevrilir». (Dostoyevski. Materiallar və tədqiqatlar. 2005. C, 17. S.376-377) Müəllifin ideyasını açmaq cəhdindən imtina edən bəzi müəlliflər vurğunu izahların çoxluğuna – «bir-birlərinin tamamlayan dialoqa girən iki nəfər»ə keçirirlər. Bu cür metodoloji yanaşmada knyaz Mışkin obrazının izahında bütün kənar nöqtələr aşkara çıxır: İsa/anarxist, amma bunlardan heç biri mənəvi gözəl xristian qəhrəman yaratmaq fikrində olan müəllifin yaradıcı ideyasında olmayıb.
Yuxarıda qeyd olunanlar heç də tədqiqatların azadlığına, metodoloji yanaşmaların rəngarəngliyinə, bir-birləriylə özünəməxsus tərzdə dialoqa girən çoxsaylı tədqiqatçı səslərinə qarşı yönəlməyib. Lakin indiki halda söhbət akademik şərhlər və onların ciddi prinsiplərindən gedir. Biz mətnin adekvat oxunuşunun mümkünlüyündən və müəllif pozisiyasının əsas mətnindən başqa, ona əlyazmada olan materiallar, içərisində xüsusi yeri müəllifin düşündüyü əsərin ideyası, fikri, obrazlarının izahıyla Dostoyevskinin məktubları tutan mənbələrin geniş əhatəsi təyinindən çıxış edirik. (Çox güman ki, V.Y.Baqno və V.D.Rak «F.M.Dostoyevski əsərlərinin tam toplusunun ikinci nəşri haqqında» məqalələrində "İdiot" romanın məhz ziddiyyətli və bəzən bir-birini istisna edən traktovkalarını və xüsusilə də, yuxarıda adı çəkilən «Dostoyevskinin „İdiot“ romanı: düşüncələr, problemlər» toplusundakı knyaz Mışkin obrazını nəzərdə tutmuşdu. Akademik nəşrlərdə «Dostoyevski mətnlərinin tarixi-ədəbi izahlarının onun mifoloji, metanoetik, simvolistik, maarifləndirici və buna bənzər başqa izahlarıyla əvəz edilməsinin kobudcasına lazımsızlığını bildirəndə, opponentlərdə haqlı olaraq polemik cavablar qalxdı. Həqiqətən də, Dostoyevski „simvolik yazı“ sənətinin ən yüksək pilləsində idi. „İncil” simvolikasından geniş istifadə yazıçının romanına katorqadan sonrakı dönəmdə dərin dini-fəlsəfi məna verir və burada məsəl çəkmək üçün heç də uzağa getməyə ehtiyac yoxdur. “Cinlər» romanın (onların müəllif izahları əsərlərin tam toplusunun birinci nəşrində verilib) başlığı və epiqrafı Luka İncilinə gedib çıxır. Alimlər tez-tez Stavrogin obrazının – Dostoyevskinin bədii sisteminin ən mürəkkəb obrazının simvolistik traktovkasına müraciət edirlər. O, müəyyən qədər V.İvanov, S.N.Bulqakov, N.A.Berdyayevin məqalələrində verilib. Yazıçının əsərlər toplusunun akademik nəşrlərində – 30 cildlik və xüsusilə də, 15 cildliyində "Şeytanlar«in şərhində bu məqalələrdən sitatlar gətirilir.
İdeyasını öz tərəfdarları irəli sürən yeni tip akademik nəşrlər (»XXI əsr nəşrləri") haqqında bəzi mülahizələr. Dostoyevski əsərlərinin tam toplusunun yeni akademik şərhləriylə bağlı diskussiya hələ 2005-ci ilin iyulunda A.M.Qorki adına Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunda dəyirmi masa arxasında keçirilmişdi. Bu haqda B.N.Tixomirovun geniş məqaləsi var. (bax.B.N.Tixomirov. Akademik şərhlər: məqsəd və prinsiplər / Dostoyevski və dünya ədəbiyyatı.S.P. S.117-126. Bu diskussiyanın materiallarını növbəti almanaxlarda dərc etməyi düşünürlər.) O yazır: mən hər şeydən əvvəl A.M.Qorki adına Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunda keçirilmiş diskussiyada səslənən fikirlə – işin əsas hissəsinin əsərlərin tam toplusunun əməkdaşları tərəfindən edildiyinin və bizimsə boynumuza düşən işin (sitat gətirirəm) «xırdaca nəyisə əvəz etmək, hansısa detalı dəyişmək olduğunu və işimiz bizə qədər olunanların yanında olduqca kiçik bir işdir fikriylə razılaşmamalıyam. Prinsipcə, razılaşmamağım bizdən əvvəlkilərin əməyini kiçilməkdən ötrü deyil. Sadəcə bu yanlış tezis elmi laqeydlik, tədqiqatlarda həvəssizlik doğurur, xüsusilə də, gənc alimləri çaşdırır». (B.N.Tixomirov. Akademik şərhlər: məqsəd və prinsiplər / Dostoyevski və dünya ədəbiyyatı.S.118. B.N.Tixomirov məqaləsində əsərlərin tam toplusunun birinci nəşrinin şərhlərinə bir sıra əlavələr (onlar əsərlərin tam toplusunun ikinci nəşrində nəzərə alınacaq) göstərir. Lakin bu əlavələr əsərlərin tam toplusunun birinci nəşrinin əsas korpusuna heç bir xələl gətirmir, əksinə, daha da dəqiqləşdirir və tamamlayır. Əlavə edim ki, dünyada «bütün zamanlara uyğun» şərhlər mövcud deyil. Onlar hər zaman yenilənir və əlavələr edilir).A.M.Qorki adına Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunda keçirilmiş diskussiyada həm də «akademik şərhlərin sərhədləri, onun kütləvi nəşrlər üçün olan şərhlərdən fərqi və bu janrın təbiəti haqqında vacib məsələ müzakirəyə qoyulub. Qeydlər / şərhlər / izahlar / interpretasiyalar arasında hədlərin qoyulması haqqında. „Üfüqi“ şərhlər (yəni ənənəvi sözün düzgün işlənməsində real) və „şaquli“ şərhlər, yəni hansı ki, (sitat gətirirəm) dünyəvi şüuru nə dünyəvi, nə də bəşəri şüura məlum olan şüura yüksəlmək ehtimal edən», başqa sözlə, reallar altında «ali mənada reallıq» nəzərdə tutulandır". B.N.Tixomirov əlavə edir: mən bu iki şərhi bir-birindən "Çin səddiylə" ayırmazdım, qarşı-qarşıyasa, ümumiyyətlə, qoymazdım. Hesab edirəm ki, burada da «realdan reallığa» prinsipi işləməlidir. (B.N.Tixomirov.Akademik şərhlər: məqsəd və prinsiplər / Dostoyevski və dünya ədəbiyyatı.S.121.)
«Yeni tip» şərhlər haqqında mülahizələr ümumi polemik xarakter daşıyır və bu cür şərhlər üçün hər hansısa bir ciddi, nəzəri əsaslanma prinsipləri yoxdur. Bundan əlavə, məncə, maksimalist bir tendensiya – «hər şeyə şərh yazmaq» tendensiyası yaranır – V.A.Koşelyovun B.N.Tixomirovun «Bəxtindən gileylənən! Rədd ol» kitabına resenziyasından dəqiq ifadə: F.M.Dostoyevskinin «Cinayət və cəza» romanı müasir oxunuşda: şərhlər kitabı" (S.P., 2005).
«Yeni tip» akademik şərhlərçün daha radikal variantı T.A.Kasatkina təklif edir: "İndi «yeni orfoqrafiyayla» bağlı təhrif olunmuş bir sıra Dostoyevski mətnlərinin də şərhlərə ehtiyacı var (...) Nəşrdə təqdim olunmuş məqalələrin forması mütləq müxtəlif olmalıdır. Bu, sözün əsl mənasında sözə, ada, epizoda, detala şərh ola bilər; bu, şərhə (deyək ki, elə buradaca verilmiş faktiki şərhə interpretasi şərhi) verilən şərh də ola bilər və s. Burada Dostoyevski haqqında rus elminin materialları (A.A.Saburovun (rus ədəbiyyatşünası, şair X.A.) dissertasiyasının başlığı) və şərhçilərin fikrincə dəyərli, indiyədək Dostoyevski haqqında bizim elmə daxil edilməyən xarici alimlərin məqalələrinin (Malkolm Counsun (Nottinhem Universitetinin fəxri alimi, məşhur ingilis slavisti – X.A.) məqalələri) tərcüməsi nəşr olunur. (T.A.Kasatkina. Göstərilmiş əsər. S.5-6. Bu fikir müəyyən qədər elə T.A.Kasatkina özü reallaşdırıb. (bax. F.M.Dostoyevski. Əsərlər toplusu. C9./mətnləri hazırlayan, giriş məqaləsinin, şərhləri hazırlayan T.A.Kasatkina. M.2003-2004).
T.A.Kasatkinanın təklif etdiyi ideya maraqlı və orijinaldır. Lakin dəqiq strukturlu və ciddi elmi prinsipləri olan əsərlərin tam toplusunun ənənəvi tipinə uyğun gəlmir. Mənə elə gəlir ki, zamanın sınaqlarından keçmiş və beynəlxalq nüfuz qazanmış F.M.Dostoyevski əsərlərinin tam toplusunun birinci nəşrindən imtina etmək lazım deyil. Bundan əlavə, əsərlərin tam toplusunun birinci nəşri əsas təməldir, özəkdir. Dostoyevskinin bütün sonrakı böyük və kiçik nəşrləri ondan "çıxıb" və çıxır", onun materialları əsasında dissertasiyalar yazılır və elmi işlər yaranır. Yeni tip akademik nəşr elm tərəfindən tam hazırlanıb ortalığa çıxmadığından hələ ki diskussiya mövzusu olaraq qalır.
Sonda bunu demək istəyirəm. F.M.Dostoyevski haqqında akademik elmi «dəfn etmək» və opponentlərimiz kimi «Puşkin Evində Dostoyevskinin tədqiqatı işində durğunluğun uğursuz simptomu haqqında danışmaq hələ tezdir. (V.Y.Vetlovskaya, B.N.Tixomirov. F.M.Dostoyevski əsərlərinin akademik tam toplusu haqqında. S.73) Faktlar əksini deyir. Dostoyevski Puşkin evində müvəqqəti qonaq deyil, ev sahibidir. Heç vaxt oranı tərk etməyəcəyinə ümid edirəm. (İ.D.Yakuboviç haqlı olaraq hesab edir ki, Puşkin Evi filoloqlarının Dostoyevskinin həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş elmi işini Rusiyada „dostoyevskişünaslığın tarixi” adlandırmaq olar. Alimlərin həll etdiyi tekstologiya və mənbəşünaslıqdan tutmuş dünyagörüşü, fəlsəfi, mənəvi və estetik problemlərin geniş əhatəsi Leninqrad-Peterburq Akademiyası məktəbinə rus ədəbiyyatında Dostoyvskinin bədii və tarixi yerinin təyinində həlledici rol oynamasına imkan yaratdı. Bu da filoloji elmlərdən bir cərəyan oldu. (İ.D.Yakuboviç. Dostoyevski Puşkin Evində / Dostoyevski. Materiallar və tədqiqatlar. SP.,2007. C. 18. S. 3)) Onun yeri Puşkinin yanındadır.
1960-cı illərin sonlarında yazıçının əsərlərinin tam toplusunun akademik nəşrinin ərəfəsində yaradılan Dostoyevski tədqiqat qrupu Dostoyevskinin əsərlərinin tam toplusunun iki akademik nəşrindən 30 (cildlik və 15 cildik) əlavə, fundamental işlər də görüb: “F.M.Dostoyevskinin həyat və yaradıcılığı salnaməsi» (redaktorları P.F.Budanova və G.M.Fridlender. SP. Nauka, 1993-1995); «F.M.Dostoyevski kitabxanası: rekonstruksiya təcrübəsi. Elmi təsvir» (redaktor: P.F.Budanova. SP.Nauka, 2005); «Dostoyevski. Materiallar və tədqiqatlar» seriyalı akademik toplunun nəşri davam edir; (L., SP. Nauka, 1974-2007. C.1 — 19). «Pro memoria. Akademik G.M.Fridlenderin qeydləri» toplusu (SP. Nauka, 2003), habelə əsərlərin tam toplusunun əməkdaşlarının Dostoyevskiyə həsr olunmuş bir sıra monoqrafiyaları nəşr edilib. Bütün bu akademik işlər tələb olunan və beynəlxalq nüfuz qazanan işlərdi.
Hətta ən mürəkkəb şərtlər altında və qrup heyətinin azsaylı olanda da belə, Dostoyevskinin tədqiqatı dayandarılmamışdı. Və 2007-ci ildə «Dostoyevski. Materiallar və tədqiqatlar» toplusunun növbəti – 18-ci cildi çapdan çıxdı.
Puşkin Evində başlayan Dostoyevski əsərlərinin tam toplusunun ikinci, düzəlişlər və əlavələr edilmiş nəşri üzərində iş dahi yazıçının yaradıcılıq irsinin tədqiqatının və Dostoyevski qrupu fəaliyyətinin yeni mərhələsidir.
T'ərcumə: Xanım AYDIN
0 şərh