2. İnnovasiya prosesinin əsas mərhələləri.

1-ci mərhələ. Daxil olmuş ideyaların sistemləşdirilməsi:
- bazardakı texnoloji dəyişikliklər haqqında, ET və TKİ-ləri bölməsindən, istehsal şöbələrinin marketinq xidmətindən, firmanın satış aparatından, ticarət vasitəçilərindən, son istehlakçılardan (arzu, tələb, reklamasiya) daxil olan yeniliklər haqqında informasiya toplamaq;
- məhsulun işlənib hazırlanması və mənimsənilməsinə müna­si­bət­də, riskin dərəcəsi və ölçüsünün müəyyənləşdirilməsində firma­nın potensial imkanları haqqında informasiya toplamaq;
- məqsədli bazarlar və onların inkişafının uzun müddətli meyl­ləri haqqında informasiya toplamaq.
2-ci mərhələ.  Aşkar edilmiş ideyaların seçilməsi və yeni məh­sul­ ideyalının işlənib hazırlanması:
- ideyanın imkanlarının və praktiki olaraq reallaşdırılmasının müəyyən edilməsi;
- yeni və ənənəvi məmulatın texnoloji ümumiliyi dərəcəsinin aydınlaşdırılması;
- yeni məhsulun firmanın imici və strateji inkişafının uyğun­luğu.
3-mərhələ.Yeni məhsulun iqtisadi effektivliyinin təhlili-mar­ket­­inq proqramının işlənib hazırlanması:
- ideyanın konkret layihə şəkilini aldığı halda məhsulun texniki cəhətinin işlənib hazırlanması;
- məhsulun texniki-iqtisadi xarakteristikasının, müəyyən edil­məsi, onun keyfiyyət və istehlak xüsusiyyətlərinin qiymətləndirməsi;
- potensial bazar təlabatının və satışın həcminin qiymətlən­diril­məsi;
- yeni məhsulun yaradılmasına və mənimsənilməsinə çəkilən xərc­lərin (investisiyaların) və yeni məhsulun özünü ödəmə müd­dət­i­nin müəyyən edilməsi;
- yeni məhsullar istehsalı üçün zəruri olan xərclərin miqdarı: texnoloji, maşın və avadanlıqlar, xammal və material, kadr heyəti, maliyyə;
- yeni məhsulun mənimsənilməsi müddəti və onunla bazara çıxmaq;
-yeni məhsul istehsalının rentabelliyinin (mənfəətliliyinin) təhli­li və qiymətləndirilməsi –məhsul üzrə marketinq proqramının iş­lə­nib hazırlanması.
4-cü mərhələ. Yeni məhsul yaradılması:
-firmanın bölmələri üzrə vəzifələri bölüşdürməklə yeni məhsu­lun konkret inkişaf proqamının işlənib hazırlanması;
-nümunə yaradılması və texniki sınaq keçirilməsi (ekoloji cə­hət­­dən təmizliyin, təhlükəsizliyin yoxlanılması və s);
-əmtəənin adının, onun əmtəə nişanının tərtibinin, qablaşdırıl­ma­sının markirovkasının müəyyən edilməsi.
5-ci mərhələ. Bazarda testləşdirmə:
-qiymət və digər kommersiya şərtləri ilə (qiymətdə kreditdə güzəştlər edilməsi  və s) üç aydan az olmayan müddətdə məhdud ba­zar­da testləşdirmə;
-optimal reallaşdırma kanalının seçilməsi;
-reklam vasitələri və metodlarının seçilməsi;
-texniki xidmətin təşkili.
6-cı mərhələ. Məhsul üzrə marketinq proqramı əsasında yeni məmulatın istehsalatda (kütləvi, seriyalı) tətbiqi haqqında qərar qəbul edilməsi. Bu özündə aşağıdakıları əks etdirir:
-yeniliklərin kommersiya cəhətdən əsaslandırılması: satışın həcmi, məhsulun rentabelliyi, tələb və tələbatın ödənilməsi dərəcəsi, satış kanalı və metodları, bu tip məhsulların satışı təcrübənin olması; firmanın bazardakı məşhurluğu və şöhrəti; alıcılar və istehlakçılarla olan əlaqələrin sabitliyi;
-firmanın istehsal imkanları: mövcud güclərdən istifadə edilməsi, resurslarla, ixtisaslı heyətlə təmin olunma;
-maliyyə imkanları: kütləvi istehsala və satışa qoyulan inves­ti­siyanın ümumi məbləği; maliyyələşdirmə mənbələri, nəzərdə tutulan nəticələr –hesabat dövründə mənfəətlilik və ya zərərlə işləmək;
-normativ göstəricilərə-standartlara, ölkədə məhsul satılmasını nəzərdə tutan dövlət normalarına uyğunluq;
-yeniliyin patent müdafiəsinin təmin edilməsi.
Yeni məhsul üzrə marketinq proqramında mühüm meyar kimi bütövlükdə firmanın məqsədinin reallaşdırılmasında yeni məhsulların tətbiqinin qiymətləndirilməsindən istifadə edilir. Bunlar aşağıdakı­lar­dır:
-yeni məmulat satışının həcmi;
-yeni məmulatların tətbiqi ilə əlaqədar olaraq digər əmtəələrin reallaşdırılmasındakı dəyişikliklər;
-yeni əmtəələr istehsalında mənfəətə nail olmaq vaxtının qiymətləndirilməsi. Yeni əmtəələrin işlənib hazırlanması, istehsalına və satışına çəkilən xərclərin özünü ödəmə müddəti adətən beş il hesab edilir. Bu beş il kütləvi istehsalın başlanmasından itkisiz məh­sul istehsalına nail olmasına qədər olan vaxtı əhatə edən üç illik dövr də daxildir.
Əgər yeni məmulat texnoloji cəhətdən artıq istehsal edilən məhsullara yaxındırsa bu kampaniyanın mövcud olduğu güclərdən istifadə etməyə və onların effektivliyini yüksəltməyə imkan verir. Bun­dan başqa yeni məhsulları reallaşdırmaq üçün reallaşdırma me­tod­ları artıq qaydaya salınmış mövcud satış şəbəkəsindən istifadə edil­məsi də ciddi üstünlüklər əldə etməyə imkan verir. Bu halda yeni məmulatların satışı reallaşdırma və əmtəələrin hərəkəti ilə bağlı olan əlavə xərclər çəkilməsini tələb etmir. Yeni uğurlu məhsul dəqiq toplanmış informasiya fəaliyyətinin nəticəsidir.
İşlənib hazırlanan yeni məhsulların effektliyinin qiymətləndiril­mə­si­nin müxtəlif metodları mövcuddur:
a) ekspert mülahizələri; b) gözlənilən mənfəət normasının müəyyən edilməsi; c) ehtimal yanaşma; ç) gözlənilən mənfəətin dina­mikasının qiymətləndirilməsi və ya bir sıra amilləri nəzərə almaqla qiymətlər şkalasından istifadə edilməsi; e) çoxölçülü qiymət meyarı: sahənin cazibədarlığı: ona rəqiblərin nüfuz etmə imkanları; rəqabət qabilliyyətinə yeni məhsulun və bütövlükdə firmanın təsiri; artıq istehsal edilən əmtəələrin təkmilləşdirilməsi üçün işlənib hazır­lanmış layihələrdən isitifadə imkanları; yeni əmtəələrin istehsalı və satışının firmanın maliyyə vəziyyətinə təsiri.
Yeni məhsulun işlənib hazırlanmasında firmanın müxtəlif böl­mə­lərinin iştirakı dərəcəsinin firmanın fəaliyyət sferası və onun is­teh­sal etdiyi məhsulun xarakteri ilə müəyyən edilir. İstehlak əmtə­ə­lə­ri istehsal olunan şirkətlərdə yeni əmtəələrə münasibətdə firmanın si­ya­sətinin müəyyən edilməsində başlıca rolun marketinq üzrə mütə­xəs­­sislərə məxsus olması qəbul edilmişdir. İstehsal təyinatlı məhsul­lar istehsalı üzrə ixtisaslaşan şirkətlərdə isə texniki siyasətin mü­əy­yən edilməində ET və TKİ bölməsi daha mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Yeni məhsulun işlənib hazırlanması təşəbbüsünün marketinq fəaliyətinin idarə edilməsi üzrə mütəxəssisdən daxil olması mar­ke­tinq tədqiqatlarının nəticələrini özündə əks etdirir. Belə marketiq tədqiqatları nəticəsində bazardakı tələb və təklifi haqqında, bazara analoji məhsullar çıxaran rəqiblər haqqında, firmanın texnoloji tələ­bat­ları və imkanları haqqında informasiyalar əldə edilir.
Əgər yeni məhsullar, işlənib hazırlanması ideyası ET və TKİ bölməsinin özündə daxil olursa, bu yeni ideyaların toplanması və yığılması üzrə məqsədyönlü tədqiqatlar aparılmasının, hər hansı bir konkret ideya və prespektivli məhsul haqqında daxil olan infor­mas­yanın müntəzəm olaraq öyrənilməsinin bu sahədə tədqiqatlar aparılmasının nəticəsi kimi qəbul edilməlidir. Firmalar innovasiya fəaliyətinin stimullaşdıran yeni ideya mənbələrinin genişləndiril­məsinə, onların fasiləsiz axınının təmin edilməsinə və bununi üçün əlverişli şərait yaradılmasına cəh etməlidirlər.
Firmanın innovasiya fəaliyətinin güclənən bazar orientasiyası öz əksini elm tutumlu məhsullar işlənib hazırlanmasında istehlakçıların praktiki iştirakının genişlənməsində və innovasiya prosesinin müx­təlif mərhələlərində onun mənimsənilməsində tapır. Bu əhəmiyyətli dərəcədə bir tərəfdən istehsalçının sabit satış bazarı ilə təmin olunmasına və daimi müştərilərə malik olmasına cəhd etməsi ilə əlaqə­dardır. Digər tərəfdən isə istehlakçı yeniliyə yalnız öz düzəlişini et­mir, həm də yeniliyin işlənib hazırlanması, istehsalı və mənimsə­nilməsi gedişinə nəzarət edə bilir. Bir sıra hallarda sifarişçi yeni ideya­nı və texniki məsələlərin təşəbbüsçüsü kimi çıxış edə bilər və eyni zamanda onun həll edilməsində və xüsusən də yeni məhsulun xüsusiyyətlərini müəyyən edilməsində, prototipinin yaradılmasında iştirak edə bilər. Bu istehsalçılarla sifarişçilər arasında möhkəm əlaqə­­lər yaranmasına gətirib çıxarır. Bu zaman istehsalçı təkcə mü­əyyən məhsulun təchizatçısı kimi deyil son istehlakçının tələbat və sorğu­larına istiqamətlənmiş marketinq fəaliyyətinin iştirakçısı olur.
İstehlakçıların yeni məhsulun yaradılmasına cəlb edilməsi yeni­lik­lərin stimullaşdırmasının mühüm amillərindən biridir. Bu tip sti­mul­laşdırmadan sənayenin aviasiya, maşınqayırma və dəzgah-qayır­ma kimi sahələrində, həmçinin praktiki olaraq bütün ölkələrin cihaz qayırma sənayesində daha geniş yayılmışdır. Burada istehlakçılar-yeni məhsulların sifarişçiləri tədarükçülərə firmanın elmi-tədqiqat və istehsal proqramına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Bunun nəticə­­sində məsələn, Almaniya firmalarında mühəndislər və layihələn­diricilər dəzgahqayırma məhsullarının sifarişçiləri ilə yeni məhsul ideyasının yaranmasından başlanmış ərzaq prototipinin yaradılmasına və qiymətləndirilməsinə qədər olan proseslərdə idarəedicilərlə nisbətən daha yaxın və sıx əlaqələrə malik olurlar.
ABŞ və Yaponiyanın adı çəkilən sahələrə aid olan şirkət­lərində informasiya mübadiləsi və fərdi istehlakçılara xidmət üzrə ixtisaslaşdırılmış bölmələr yaradılmışdır. Məsələn, ABŞ –nın «İBM», «Ceneral Elektrik», «Ceneral motors», «Prokter Gembl» kimi trans milli şirkətləri informasiya kanalı kimi istehlakçılarla yaxşı təşkil edilmiş əlaqə sistemi yaratmışlar.
Pioner texnologiyası və yeni məhsul buraxaraq İBM istehlak­çılarla daimi məsləhətləşmələr keçirilməsinin təşəkkül tapmış siste­min­dən geniş istifadə edirlər. Bunun nəticəsində də firmanın burax­dığı EHM-larının differansiyası və ixtisaslaşdırılması gücləndir-il­mişdir.
İnnovasiya prosesinin son məqsədi yeni məhsulun və onun rentabelli, kütləvi, seriyalı istehsalının kommersiya cəhətdən mənim­sənilməsidir. Bura tədqiqat və işləmələrin lap başlanğıcdan istehsa­lata istiqamətləndikdə, zəruri olan avadanlığa kapital qoyuluş­unu ar­tır­mağa real imkan olduqda, elm-istehsal tsiklinin ayrı-ayrı mərhə­lələrini unifikasiya etmək mümkün olduqda və nəhayət yeni məh­sulun bazarı və istehlakçıların təlabatlarına uyğun olmasını qabaq­ca­dan müəyyən edilməsi hallarında nail olunur. Belə çətin­lik­lə­rin möv­cud olması üzündən yeni məhsullar yaradılması üzrə işlə­mə­lərin yal­nız o qədər də böyük olmayan hissəsi istehsalatda tətbiq edi­lir. Mə­sələn, Amerika şirkətlərində yeni məhsul layihələrinin yalnız 15%-i kommersiya istehsalı mərhələsinə çatır, bazara çıxarılan yeni məhsul növlərinin isə yalnız 62%-i istehlakçılar tərəfindən qəbul olunur.
ABŞ-nın 120 şirkətində aparılmış tədqiqatların nəticələri gös­tə­rir ki, aparılan bütün təcrübə–konstruktor işləmələrin 65%-dən çoxu yeni məhsula çevrilmir. Amerikanın 50 şirkətində aparılan başqa bir sorğuya görə onların ET və TKİ-nə çəkilən xərclərinin yarısı yenilik­lərə yönəldilməsinə baxmayaraq kommersiya cəhətdən uğursuz ol­muş­dur, bazar tərəfindən qəbul olunmuş yeniliklərin 30%-isə qısa bir müddətdən sonra mənfəətlə işləyə bilməmişlər. Amerika iqtisadçı­larının hesablamalarına görə bazara çıxarılan yeniliklərin müvəf­fəqiyyət qazanmaq ehtimalı 70%-dən çox olmur. Buna görə də böyük xərclər tələb edən yeniliklərin həyata keçirilməsinə və yalnız maliy­yə vəsaitləri və resurslarla təmin olunmuş iri şirkətlərin imkanları çatır.
Yeni məhsul və texnologiyaların istehsala tətbiqi zamanı baş verən bir çox uğursuzluqların səbəblərini mütəxəssislər adətən yeniliklərin tələblər əsasında deyil, yeni biliklər bazasında meydana çıxması ilə izah edirlər.

         Yeni məhsulların və texnalogiyaların mənimsənilməsində iri şir­kətlərin müstəsna rol oynaması onunla izah edilir ki, yalnız iri şir­kətlər innovasiya prosesinin son mərhələsinə-kütləvi istehsalın baş­lan­­ma­sına kapital qoyuluşları etmək imkanlarına malik olurlar. Çünki, məhz bu mərhələ xüsusi istehsal güclərinin yaradılmasını tələb edir.
ABŞ xüsusi bölməsində həyata keçirilən xərclərin demək olar ki, dörddə üç hissəsi illik dəyəri 100 milyon dollardan artıq olan nəhəng şirkətlərin elmi-texniki layihələrinin maliyyələşdirilməsi sərf olunur.
Yeni məhsulun istehsala hazırlanması prosesində artıq vəsait və vaxt sərf edilməsindən qaçmaq məqsədi ilə uğursuz ideyalardan ilkin mərhələdəcə yaxa qurtarmaq yolu ilə nəticələrin mərhələlər üzrə qiymətləndirilməsi həyata keçirilir.
Yeni məhsulların hazırlanması, tətbiq edilməsi və istehsalatda sınaqdan çıxardılması firmanın rəqabət qabiliyyətini artırmaq və istehsal edilən məhsulun həyat tsiklinindəki uyğunsuzluqlarından onun asılılığını aradan qaldırmaq vasitəsi kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Müasir dövrdə məhsulların yeniləşdirilməsi son dərəcədə yüksək templə gedir. Məsələn, ümumi maşınqayırma, avtomobil sənayesi və cihazqayırma sahələrində məhsulların 60% və bəzən də daha çox hissəsi 5 il müddətində yeniləşir. Elektron sənayesində isə yeni məhsullar hər il və ya iki ildən bir dəyişir.

Mənbə: Məmməd Məmmədov Əməliyyatlar menecmenti kitabından