1960-cı illərin ortaları «soyuq müharibə»nin davamı kimi səciyyələndirilə bilər. İki fövqəldövlət SSRİ və ABŞ-ın hərbi potensialı tədricən bərabərləşdi. Hərbi-strateji paritet yarandı. 1964-cü ilin oktyabrında sovet dövlətinin sükanı arxasına keçən yeni hakimiyyət xarici siyasət sahəsində üç prioritet vəzifə qarşıya qoydu. Birincisi, sosialist cəbhəsinin dağılması təhlükəsinin qarşısını alaraq onların siyasi, hərbi və iqtisadi birliyini daha da möhkəmlətmək; ikincisi, Şərqlə və Qərb arasında münasibətləri «dinc yanaşı yaşamaq» prinsipi əsasında normallaşdırmaq; üçüncüsü, bütün dünyada «tərəqqipərvər» hərəkat və rejimləri müdafiə edən siyasət yeritmək. L.İ.Brejnev və onun ətrafının təmsil etdiyi yeni hakimiyyət 1956-cı ildəki Macarıstan hadisələrinin nəticələrini aradan qaldıraraq Şərqi Avropada vəziyyəti sabitləşdirdi. Siyasi vəziyyət Sov.İKP-nin nəzarəti altında qalmaqla mədəniyyət sahəsindəki azadlıqlar və Y.Kadrın iqtisadi siyasəti Macarıstanda xalqın həyat səviyyəsinin yüksəlməsinə, daxili vəziyyətin normallaşmasına səbəb oldu.

Bunun əksinə olaraq müharibə ərəfəsində Şərqi Avropanın ən inkişaf etmiş dövləti olan Çexoslovakiyada sərt siyasi rejim, iqtisadi çətinliklər ölkədə müqavimətin dirçəlməsinə, hətta partiyaya belə sirayət etməsinə gətirib çıxardı. 1967-ci ilin iyununda yazıçı-kommunistlər açıq surətdə yazıçılar qurultayının partiya rəhbərliyinə qarşı çıxış etdilər. Payıza doğru kütləvi tələbə tətillərindən sonra hakimiyyətə qarşı müxalifət daha da gücləndi. 1968-ci ilin yanvarında A.Novotnı partiya rəhbərliyini Aleksandr Dubçekə (1921-1992) verməyə məcbur oldu. Yeni partiya rəhbərliyi öz mövqeyini möhkəmlətmək məqsədilə bir sıra islahatlar, o cümlədən müəssisələrə iqtisadi müstəqillik vermək, demokratik siyasi sistem bərqərar etmək, senzuranı aradan qaldırmaq, çoxpartiyalılıq əsasında seçki keçirmək tədbirlərini həyata keçirdi. A.Dubçekin başçılıq etdiyi Çexoslovakiya partiya rəhbərliyi demokratik dəyərlərə söykənən «insan sifətli sosializm» qurmaq niyyətində idi. Bu dəyişikliklər dövrü azadlıq və demokratiyanın ölkənin ab-havasını yumşaltdığı «Praqa baharı» adını aldı. Moskvada A.Dubçekin yeritdiyi siyasətə kommunist partiyasının inhisarının itməsi və Varşava Müqaviləsi Təşkilatının dağılması təhlükəsi prizmasından baxmağa başladılar. Rumıniya istisna olmaqla digər sosialist ölkələrinin rəhbərləri də məsələyə daha sərt müdaxilə tələb edirdi. 1968-ci il avqustun 3-də Bratislavada L.Brejnev, A.Dubçek, O. Çernikin görüşü də heç bir nəticə vermədi, Çexoslovakiya kommunistləri islahatdan əl çəkmək niyyətində olmadıqlarını nümayiş etdirdilər. 1968-ci il avqustun 20-dən 21-nə keçən gecə uzun tərəddüddən sonra sovet rəhbərliyi ADR-in partiya liderlərinin təzyiqi ilə Varşava Müqaviləsi Təşkilatının yarım milyonluq ordusunu «qardaş köməyi» adı altında ÇSSR-ə yeritdi. SSRİ ilə yanaşı Bolqarıstan, Macarıstan, Polşa və Almaniya Demokratik Respublikasının orduları Çexoslovakiya müdaxiləsində iştirak etdilər. Çexoslovakiya KP MK-nın birinci katibi A.Dub-çek, hökumətin sədri O.Çernik və başqaları sovet təhlükəsizlik orqanları nümayəndələri tərəfindən həbs edilərək Moskvaya aparıldı. Moskvaya deportasiya edilən ölkə rəhbərliyi ilə avqustun 23-dən 26-na kimi aparılan danışıqlar nəticəsində vəziyyətin normallaşdırılmasından bəhs edən basqı altında protokol imzalandı. 1969-cu il aprelin 17-də A.Dubçeki ÇKP-nin birinci katibi vəzifəsində Q.Qusak əvəz etdi ki, o da noyabr ayından avqusta qədər olan dövrdə həyata keçirilən islahatları tənqid edən qətnamə qəbul edilməsinə nail oldu.

Çexoslovakiya Sovet Sosialist Respublikasına müdaxilə edilməsi nümayiş etdirdi ki, yeni sovet rəhbərliyi yalnız Şərqi Avropa ölkələrinin məhdud müstəqillik prinsipindən çıxış edir. Odur ki Qərbdə «Brejnev doktorinası» deyilən anlayış meydana gəldi. Onun mahiyyəti isə belə idi ki, hər bir sosialist dövlətinin müstəqilliyi sosializmin möhkəmləndirilməsi məqsədinə tabe tutulmalıdır. Hər bir ölkədə sosialist quruluşunun müdafiəsi bütün sosialist dövlətlərinin ümumi işidir. Bu isə praktik olaraq SSRİ-nin bütün Şərqi Avropanın sosialist dövlətlərinin daxili işinə qarışmağa şərait yaradırdı.
Çexoslovakiyaya müdaxilə nəticəsində Şərqi Avropa xalqları SSRİ-yə milli azadlığı boğan təcavüzkar bir dövlət kimi baxmağa başladı. SSRİ-nin müdaxiləni müdafiə etməyən Yuqoslaviya, Albaniya, Rumıniya, Çin kimi sosialist ölkələri ilə münasibətləri kəskinləşdi. SSRİ-nin maraqları da ciddi zərbə aldı, sovet sistemi isə daxilən çat verərək, iki onillik ərzində dağılmağa məhkum oldu.

1970-ci ildə qiymətlərin bahalaşması ilə əlaqədar olaraq Polşanın Baltik sahilboyu şəhərlərinin fəhlələri kütləvi tətilə başladı. Toqquşmalarda 44 nəfər öldü, 1164 nəfər isə yaralandı. 1971-ci ilin martında qiymətlər aşağı salındıqdan sonra vəziyyət nisbətən sabitləşdi. V.Qomulka PBFP MK-nın birinci katibi vəzifəsindən azad edilərək onun yerinə Edvard Gerek (1919-2001) təyin olundu. 70-ci illərin ortalarından başlayaraq Polşada iqtisadi çətinliklər və ölkənin xarici borcları kəskin artdı. 1976-cı ilin iyununda hökumət vəziyyətdən çıxmaq üçün əməkhaqqının qismən artırılması müqabilində ərzaq mallarının qiymətini kəskin artırdı. Bu isə fəhlələrin müqaviməti ilə üzləşdi. Təşəbbüs müxalifətin əlinə keçdi. 1980-ci ilin noyabrında müxalifəti təmsil edən müstəqil «Həmrəylik» («Солидарность») təşkilatı rəsmi qeydiyyatdan keçdi ki, onun da üzvlərinin sayı 8 mln. nəfərə çatırdı. 1981-ci ildə general Voytsex Yaruzelski PBFP MK-nın birinci katibi, Nazirlər Sovetinin sədri, milli müdafiə naziri oldu. O, 1981-ci il dekabrın 13-də ölkədə hərbi vəziyyət elan edərək, müvəqqəti də olsa, açıq siyasi qarşıdurmanın qarşısını aldı.

SSRİ ilə Çin Xalq Respublikası arasında münasibətlər gərgin olaraq qalırdı. 1969-cu ilin yazında sərhəd çayı Ussuri rayonunun Damansk adasında Sovet və Çin hərbi hissələrinin toqquşması oldu. Damansk adasının statusu iki dövlət arasında dəqiq müəyyən edilmədiyi üçün hər iki tərəf adaya sahib olmaq iddiası ilə münaqişəyə başladılar və bu az qala Sovet-Çin müharibəsinə səbəb olurdu. İlk zərbəni sərhədçilər öz üzərinə götürdükdən sonra sovet tərəfi ağır «Qrad» qurğularını işə saldı və düşmən geri çəkilməyə məcbur oldu. Martın 2-dən 14-15-nə kimi davam etmiş hərbi toqquşmada 31 nəfər sovet sərhədçisi ölmüş, 14 nəfər yaralanmışdır. Bu hadisədən sonra Damansk adasında Çinlə sərhədin möhkəmləndirilməsi tədbirləri görüldü, yeni hərbi dairə təşkil edildi. Çinlə olan təxminən 7 mln. km quru sərhəd boyu ərazidə 40 sovet diviziyası yerləşdirildi. Çin Xalq Respublikası isə bu hadisədən sonra ABŞ və onun müttəfiqləri ilə münasibətlərini normallaşdırdı ki, bu da Sovet İttifaqının əlavə narahatlığı demək idi. Yalnız 1976-cı ildə Mao Tszedun və 1982-ci ildə L.Brejnev öldükdən sonra Sovet-Çin münasibətlərinin normallaşdırmaq mümkün oldu.
1960-cı illərin ikinci yarısında SSRİ iki dəfə Vyetnam və Yaxın Şərq münaqişəsində iştirak etdi. 1965-ci ildə ABŞ Cənubi Vyetnama birləşdirmək məqsədilə Şimalı təmsil edən Vyetnam Demokratik Respublikasına qarşı müharibəyə başladı. Uzun və qanlı müharibə yalnız 1973-cü ildə başa çatdı. 1975-ci ildə Vyetnam Şimali Vyetnam kommunistlərinin hakimiyyəti altında birləşdi. SSRİ müharibə illərində Vyetnam Demokratik Respublikasının partizanlarına silah, hərbi ləvazimat, tibbi avadanlıq, hərbi mütəxəssislərlə köməklik göstərdi ki, bu da SSRİ ABŞ münasibətlərini xeyli kəskinləşdirdi.
1967-ci ilin iyun ayında «altıgünlük müharibə» nəticəsində İsrail Misir, Suriya, İordaniya ordularını məğlub edərək Sina yarımadasını, Qolan təpələrini, İordan çayının sağ sahilini və Şərqi Yerusəlimi işğal etdi. SSRİ ərəb dövlətlərini müdafiə edərək İsraillə diplomatik münasibətləri kəsdi. 1973-cü ildə SSRİ-nin köməyi ilə Misir və Suriya itirdiyi əraziləri qaytarmağa cəhd etsə də, buna nail olmadı. Məğlubiyyətdən sonra Misir prezidenti A.Sadat 1979-cu ildə İsraillə Kemp-Devid sülh müqaviləsini imzaladı. Bundan sonra SSRİ-nin Yaxın Şərqdə müttəfiqi Suriya və Fələstin Azadlıq Təşkilatı oldu. 1980-ci ilin iyulunda İsrail Yerusəlimi «vahid və bölünməz» paytaxtı elan etdi. Eyni zamanda İsrail parlamenti Qolan təpələrini özünə birləşdirilməsi haqqında qərar qəbul etdi. 1982-ci ilin aprelində İsrail işğal etdiyi Sina yarımadasının qalan hissəsini Misirə qaytardı.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrlə münasibətdə prioritet «sosialist oriyentasiyalı» ölkələr olan Kampuçiya, Laos, Somali, Anqola, Mozambik, Nikaraqua verilirdi. Bu ölkələr SSRİ-dən milyard dollar həcmində iqtisadi və hərbi kömək alırdı. Xarici siyaəstdə hərbi-bloklar mənafeyi diktatura tipli rejimlərlə də, o cümlədən İraq, Suriya, Liviya, Efiopia ilə müttəfiqlik münasibətləri yaratmağı tələb edirdi.
1970-ci illərin sonunda SSRİ 130 dövlətlə diplomatik əlaqə saxlayırdı ki, onların da yarısı inkişaf etməkdə olan ölkələr idi. Nüfuz dairəsini genişləndirmək məqsədilə SSRİ «üçüncü dünya» ölkələrinə hərbi və vətəndaş mütəxəssisləri göndərir, uzunmüddətli güzəştli kredit ayırır, onları silah və xammalla təmin edirdi. 1955-1968-ci illərdə «qardaş rejimlər» üçün 4,5 mlrd. dollarlıq silah, 1966-1975-ci illərdə 9,2 mlrd, 1978-1982-ci illərdə 35,4 mlrd. dollarlıq silah ayrılmışdı. Xarici tələbə və aspirantların təhsili üçün Sovet İttifaqı çoxlu maliyyə vəsaiti sərf edirdi. Lakin bu köməyin təsiri olduqca aşağı idi, kreditlərin çox hissəsi, demək olar ki, qaytarılmırdı.
1970-ci il avqustun 12-də SSRİ ilə AFR, 1970-ci il dekabrın 7-də AFR ilə Polşa arasında müqavilələrin bağlanması, 1971-ci ilin sentyabrın 3-də SSRİ, ABŞ, İngiltərə və Fransa arasında Qərbi Berlinə aid dördtərəfli sazişin imzalanması, 1972-ci il dekabrın 21-də AFR ilə ADR arasında diplomatik münasibətlərin yaradılmasına dair müqavilənin imzalanması Avropada beynəlxalq vəziyyətin normallaşmasına gətirib çıxardı.
1972-ci il noyabrın 22-də Finlandiya dövlətinin təklifi ilə 33 Avropa dövləti, ABŞ və Kanadanın nümayəndələri Helsinkidə Ümumavropa müşavirəsilə bağlı yeddi aya kimi davam edən məsləhətləşmələrə başladılar. Bunun nəticəsində 1973-cü ilin iyununda «Mavi kitab» adını alan yekun tövsiyələri hazırlandı. Avropada təhlükəsizlik və əməkdaşlıq üzrə müşavirənin birinci mərhələsi 1973-cü il iyulun 3-dən 7-nə kimi Helsinkidə, ikinci mərhələ 1973-cü il sentyabrın 21-dən 1975-ci il iyulun 21-nə kimi Cenevrədə, üçüncü, yekun mərhələsi isə 1975-ci il iyulun 30-da Helsinkidə oldu. 1975-ci il avqust ayının 1-də 33 Avropa dövlətinin, ABŞ və Kanadanın dövlət və hökumət rəhbərləri Avropada təhlükəsizlik və əməkdaşlıq üzrə müqavilənin Yekun aktını imzaladılar. Müşavirənin iştirakçısı olan dövlətlər aşağıdakı 10 əsas prinsipi qarşılıqlı münasibətlərində rəhbər tutmağı öz öhdələrinə götürdülər: suveren bərabərlik; zor işlətməmək və ya zor işlətməklə hədələməmək; sərhədlərin toxunulmazlığı; dövlətin ərazi bütövlüyü; müharibənin dinc yolla nizama salınması; bir-birinin daxili işlərinə qarışmamaq; insan hüquqlarına və əsas azadlıqlarına hörmət; bərabərlik və xalqların öz müqəddəratını təyin etmək hüququ; dövlətlər arasında əməkdaşlıq; beynəlxalq müqavilə öhdəliklərinin vicdanla yerinə yetirilməsi.
Yekun Aktının imzalanmasının tarixi əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, müxtəlif ictimai quruluşa malik olan dövlətlər arasında əməkdaşlıq yeni mərhələyə qədəm qoyaraq beynəlxalq gərginliyin azaldılmasına kömək etdi. SSRİ-nin isə ən böyük nailiyyəti müharibədən sonrakı sərhədlərin tanınması oldu. Bunun naminə sovet rəhbərliyi söz, mətbuat, hərəkat azadlığı, məlumat alış-verişinə və s. razı oldu.

1972-ci ilin may ayında ABŞ prezidenti R. Nikson Sovet İttifaqına səfərə gələrək ölkə rəhbəri L.Brejnevlə görüşdü, mayın 28-də isə «SSRİ ilə ABŞ arasında qarşılıqlı münasibətlərin əsasları» haqqında sənəd imzalandı. 1972-ci il mayın 26-da Moskvada SSRİ ilə ABŞ arasında «Raketlərdən müdafiə sistemlərinin məhdudlaşdırılması haqqında müddətsiz müqavilə» və «Strateji hücum silahlarının məhdudlaşdırılması sahəsində bəzi tədbirlər» haqqında müvəqqəti saziş bağlandı (SSM-1). 1973-cu ilin iyun ayında L.İ.Brejnev ABŞ-a səfər etdi və iyunun 22-də Vaşinqtonda SSRİ ABŞ arasında «Nüvə müharibəsinin qarşısının alınması» haqqında müddətsiz saziş imzalandı. 1974-cü ilin yayında ABŞ prezidenti R. Niksonun SSRİ-yə növbəti, səfəri 1974-cü ilin noyabrında Vladivostokda ABŞ-ın yeni prezidenti C.Ford və L.Brejnevin iştirakı ilə növbəti yüksəksəviyyəli Sovet-Amerikan görüşü hər iki ölkə arasında əməkdaşlığın artdığını nümayiş etdirirdi. SSRİ ilə ABŞ arasında elmi-texniki, kənd təsərrüfatı, ətraf mühitin qorunması sahəsində əməkdaşlıq genişləndi. 1976-cı ildə SSRİ-ABŞ ticarətinin həcmi 2,2 milyard dollara çatdı.

ABŞ-ın prezidenti R.Reyqan (1981-1988) administrasiyası «kommunistlərlə» dil tapmaq məqsədindən uzaq idi. 1982-ci ildə SSRİ-yə qarşı növbəti təbliğat hücumuna başlayan R.Reyqan SSRİ-ni «Şər imperiyası» («Империя зла») adlandıraraq elan etdi ki, ümumdünya demokratik inqilabı nəticəsində başqa tiranlar kimi marksizm-leninizm rejimlərin tarixin zibilliyində dəfn edəcək. 1982-ci ilin noyabrında Reyqan milli təhlükəsizliyin müdafiəsi direktivində bəyan etmişdir ki, ABŞ-ın siyasətinin məqsədi SSRİ-nin xammal kompleksini dağıtmaqdır. 1983-cü il yanvar direktivində Şərq bloku ölkələrindəki müxalifət hərəkatı üçün 108 mln. dollar miqdarında əlavə maliyyə vəsaiti ayrılmışdır. Sənədin müəllifləri açıq bildirirdilər ki, Amerikanın məqsədi «SSRİ ilə yaşamaq deyil, sovet sistemini dəyişdirməkdir».
ABŞ-ın 1983-1984-cü illərdə Avropada yerləşdirdiyi yeni raketlərə cavab olaraq SSRİ Çexoslovakiya və ADR-in ərazisində 1984-cü ildə köhnə orta mənzilli «RSD-4» və «RSD-5» raketləri yerinə yeni «RSD-20» ortamənzilli raketləri yerləşdirdi. Beləliklə, yeni silahlanma yarışı başlamış oldu. Bu sovet iqtisadiyyatına ağır yük olmaqla bərabər onun inkişaf dinamikasına neqativ təsir göstərmişdir. 1970-ci illərin sonundan başlayaraq SSRİ ayrı-ayrı silah növləri üzrə ABŞ-dan geri qalmağa başladı. Bu amerikan qanadlı raketlərin meydana gəlməsindən və 1983-cü ilin martında ABŞ-ın Strateji Müdafiə Təşəbbüsü (СОИ) proqramını elan etdikdən sonra daha çox aydın olmuşdur. Silahlanma yarışı SSRİ-də baş vermiş böhranın əsas səbəblərindəndir. Amerikan tərəfinin hesablamalarına əsasən, silahlanma SSRİ-nin istehsal gücünün 25-30%-ni mənimsədiyi halda, ABŞ-da bu 5-6% təşkil etmişdir. Ümumən, 1980-ci illərin ortalarında Avropada Şimali Atlantika paktının 94 diviziyasına qarşı Varşava müqaviləsi təşkilatının yalnız 78 diviziyası dayanmışdır. Eyni zamanda NATO-nun diviziyalarının tərkibində 16-23 min nəfər, VMT-nin diviziyalarında isə 11-12 min nəfər canlı qüvvə var idi.
1973-cü ilin iyulunda Əfqanıstanda monarxiya rejimi devrildi və ölkə respublika elan edildi. 1978-ci il aprelin 27-də ƏXDP-nin tərəfdarı olan ordu hissələri çevriliş etdi və aprelin 28-də M.Təraki başda olmaqla İnqilabi Şura yaradıldı. Pakistan və İranın yardımı ilə 1979-cu ilin sentyabrında H.Əmin hakimiyyəti ələ keçirdi. 1979-cu il dekabrın 27-də sovet hərbi dəstəsi Kabulda prezident sarayını tutaraq H.Əmini öldürdü. ƏXDP-nin başçısı B. Karməl Əfqanıstanın yeni rəhbəri təyin edildi, formal olaraq onun xahişi ilə sovet qoşunları ölkəyə müdaxilə etdi. Əfqanıstanda SSRİ-nin müdaxiləsi ilə vətəndaş müharibəsi dövrü başladı, 5 mln. əfqan ölkəni tərk edərək İran və Pakistana sığındı. ABŞ, İngiltərə, AFR, Yaponiya hər il əfqan mücahidlərinə 100 mln. dollar həcmində kömək göndərirdi. 1987-ci ilin yanvarında B.Karməli başqa bir sovetlər tərəfdarı Nəcibulla ölkə rəhbərliyində əvəz etdi. O, 1987-ci il yanvarın 15-də hərbi əməliyyatları dayandırdığını və koalisyon hökumət qurmağa razı olduğunu bəyan etdi. 1988-ci il aprelin 14-də Əfqanıstana dair Cenevrə sazişləri imzalandı, SSRİ 1988-ci il mayın 15-də Əfqanıstandan qoşunlarını çıxarmağa başladı və 1989-cu il fevralın 15-də bu başa çatdı. Əfqan xalqına «beynəlmiləl kömək» 10 il uzandı və hər ili SSRİ-yə 3-4 milyard dollara başa gəldi. 620 min nəfər sovet hərbiçisi bu müharibədən keçmişdir. Müdaxilə sayəsində 14,5 min nəfər sovet əsgəri öldü, 35 min nəfər yaralandı, 300 nəfərdən çox itkin və əsir düşdü. Beləliklə, Sovet İttifaqının L.Brejnev dövründə Əfqanıstana uğursuz müdaxiləsi onun beynəlxalq mövqeyini sarsıtdı, ABŞ və onun müttəfiqləri ilə SSRİ-nin münasibətləri daha da kəskinləşdi. Digər bir tərəfdən bu müharibə onsuz da ağır vəziyyətdə olan sovet iqtisadiyyatına ağır yük olaraq cəmiyyətdə Sov.İKP liderlərinin yeritdiyi siyasətdən narazılığın artmasına şərait yaratdı.
Müəllif: Tahir Baxşəliyev   
Mənbə: RUSİYA TARİXİ ƏN QƏDİM ZAMANLARDAN GÜNÜMÜZƏDƏK