Hər il keçirilən “Adam Smitin mütaliəsi” elmi-maarifləndirici konfransın bu ilki mövzularından biri də koronavirus etikası olub.

Psixoloq Lyudmila Petranovskayanın sözügedən konfransda hazırda cəmiyyətdə davranış normalarının dəyişməsi, insanların COVİD-19-la bağlı mübahisə zəminində bir-birini dinləməmələrindən bəhs edən mühazirəsinin tərcüməsini təqdim edir.

Son vaxtlar cəmiyyətdə (bəlkə sadəcə cəmiyyətin bir hissəsində) humanizmin gücləndirilməsi ilə bağlı illüziya inkişaf edir, insan həyatının dəyərindən, hər kəsin yardım almaq haqqı olduğundan, mümkün müalicə üsullarının ən yaxşısından daha çox danışmağın vaxtı çatdığı düşünülürdü. Çoxları bu son dərəcə nəcib yüksəkliyə istinadən hesab edirdi ki, cəmiyyət artıq özündə belə bir dəyərlər sisteminin tətbiqinə başlaya bilər. Mənə elə gəlir ki, bu illüziya koronavirusla bağlı situasiyada ağrılı bir şəkildə torpeda kimi çox uzaqlara atıldı.

Biz nə ilə üz-üzə qaldıq? Hər şey elə cərəyan etməyə başladı ki, müxtəlif vacib və gərəkli dəyərlər – məsələn, həyatın qorunması dəyəri və öz müqəddəratını, öz zamanını istədiyin kimi idarə etmək dəyəri, sərbəst şəkildə pul qazanmaq dəyəri, öz işini, biznesini inkişaf etdirmək dəyəri, ünsiyyət dəyəri və sair bir-biri ilə ziddiyyətə girdi. Təbii ki, bütün bunlar çoxlu məyusluqlara, ağır hisslərə, qızğın müzakirələrə səbəb oldu.

Mən məhz belə duskusiyaların xarakterindən, onların niyə bu qədər amansız olduğundan danışmaq istəyirəm. Çünki söz döyüşləri hər kəsi yorur, sosial kapital, hansısa münasibətlər, əlaqələr və güvən bu mübahisələrin içində əriyib yoxa çıxır.

Məsələn, bir qisim deyir ki, siz restoranları gəzmək, müxtəlif ölkələrə səyahət etmək istəyirsiniz, sizi ölən qocalardan daha çox öz biznesiniz maraqlandırır. Digərləri isə “bu, doğru deyil, çünki biznesin batması və insanların pul qazana bilməməsi – növbəti addımda yoxsulluqdan ölən insanların peyda olmasına gətirib çıxaracaq. Artıq koronavirusa tutulmayan, başqa xəstəliklərdən əziyyət çəkən insanlar tibbi yardım almırlar” deyərək onlara etiraz edirlər.

Tərəflərin gətirdikləri arqumentləri təkrarlamaq istəmirəm, hamısı 200 min dəfə təkrarlanıb, böyük miqdarda başqa sübutlarla, istinadlarla, qənaətlərlə genişləndirilib. Amma bu arqumentlər və faktlar sayəsində heç kim heç yerə irəliləməyib. Götürək elə məktəblərdə və ali təhsil ocaqlarında məsafəli təhsillə bağlı məsələni. Kimsə iddia edir ki, siz uşaqları ünsiyyətdən məhrum qoyursunuz, təhsil sistemini məhv edirsiniz, məsafəli təhsil heç vaxt tam təhsil kimi ola bilməz. Dərhal da başqa biri peyda olur və “sağlamlıq hər şeydən vacibdir, xəstəlik uşaqlar üçün təhlükəli ola bilər, belə hallar var, bəs yaşlı müəllimlər yoluxsalar, necə olacaq? Bəs uşaqlar nənələrinə, babalarına virus gətirsələr, necə olacaq?” deyir. Yəni arqumentlərin sonu görünməyən müzakirəsi gedir. Hamı sözlərə ilişir, şəxsiyyətə keçir, bir-birilərindən zəhlələri getməyə başlayır. Özünütəcrid və evqəqalma situasiyalarında axşamları bu şəkildə qısaltmaq, bəlkə, o qədər də pis variant deyil. Amma belə mübahisələr nəticəsində insanlar tükənirlər, onlarda elə təəssürat yaranır ki, bəhs olunan problemlərin müsbət həlləri yoxdur və ola da bilməz, hər kəs – tələdədir.

Bu məqamda radikalları dırnaqdan çıxarıram. Radikallar deyəndə – təşvişdən özünü itirənləri, qorxudan liftə girə bilməyənləri, çörəyi spirtlə silənləri, bir də təhlükəni qeydsiz-şərtsiz inkar edən, hər şeyin uydurulduğunu, konspirologiya, sadəcə qrip və s. olduğunu deyənləri nəzərdə tuturam. Radikallarla dil tapmaq həmişə çətindir. Mən indi bir tərəfdən təhlükəni qəbul edən, digər tərəfdən isə panikanın toruna düşməyənlərdən danışıram. Söhbət az-çox sağlam düşüncə müstəvisində qalan insanlardan gedir.

Bu mübahisələrin hamısı məşhur balaca vaqonla bağlı əhvalatdakı əxlaqi dilemmanı xatırladır. (İlk xəyali etik eksperimentlərdən biridir: kiçik vaqon relslərin üzəriylə şütüyür, yol qarşıda haçalanır. Orda bir xətdə beş fəhlə, sol xətdə isə cəmi bir fəhlə işləyir. Vaqonun hansı istiqamətə gedəcəyinə yolayıran qərar verməlidir).

Əslində, bu əhvalatın heç bir etik məzmunu yoxdur, çünki yaxşı ilə yaman arasında seçim edəcək heç kim yoxdur. Vaqonu relslərə yolayıran buraxmayıb, bu onun seçimi deyil. Sözügedən vəziyyətdə o, istənilən qərarı verə bilər. Yolayıran praqmatik düşünə, “beş nəfər birdən daha yaxşıdır” deyər, ya da mistikaya istinadən “mən niyə taleyin işinə qarışmalıyam” fikirləşib heç nə etməz.

Psixoloji mülahizələrdən də çıxış etmək mümkündür: hansısa səbəbdən ehtimal edilən qurbanlardan kimsə sizin daha çox xoşunuza gəlir və s. Yəni sizin fərqli səbəbləriniz ola bilər. Nəhayət, belə hallar üçün nəzərdə tutulan iş təlimatına, ya da başqa nəyəsə əsasən hərəkət edə bilərsiniz. Amma bütün bunların etikaya heç bir aidiyyatı yoxdur.

Belə sualların xoşagəlməz, tamamilə manipulyativ təsiri nədən ibarətdir? Onlar sizə bunun etik seçim olduğunu təlqin etməklə lap başdan etika anlayışının özünü silirlər.

 

Məsələn, məşhur “Sofinin seçimi” kitabı belə manipulyasiyaların və onların köməyilə psixoloji diskomfort yaratmağın ifrata çatdırılmış nümunəsidir, onun əsasında film də çəkilib. Mən bu romanı heç sevmirəm, onu holokost mövzusunda soyuqqanlı və yaxşı düşünülmüş spekulyasiya hesab edirəm. Süjetə görə, konslagerə düşən ananı övladlarından birini seçməyə məcbur edirlər, hansı övladının sağ qalacağına, hansının qaz kamerasına gedəcəyinə ana qərar verməlidir. Əgər belə bir situasiyanı etik kimi təfsir etməyə başlasaq, əslində şərə qoşulmuş olacağıq. Burda şər ancaq bir tərəfdədir – bu cür seçimi yaradan, insanı belə vəziyyətə salanın tərəfində. Yalnız “təşkilatçının” etik dilemması var, ananın yox. Ana övladlarından birini seçə bilər; ya da digərini seçər; aqressivləşib onu seçməyə məcbur edənlərə hücum edə bilər; donub qala bilər və sair və ilaxır. Şəri ana yaratmayıb və ona görə məsuliyyəti ana daşımır. Əgər biz ananın öz seçiminə görə ömrü boyu əzab çəkməli olduğu versiyası ilə razılaşsaq, şərin tərəfini seçmiş olacağıq.

Mənə elə gəlir ki, koronavirusla bağlı vəziyyəti, “yaşlıların həyatı digərlərinin həyatına qarşı” mövqeyini müzakirə eləməyə başlayanda, yuxarıda bəhs edilən pis manipulyasiyaya cəlb edilməyimizə imkan yaradırıq.

Niyə belə olur? Niyə vətəndaşlar – hər kəs öz “bəyaz palto”sunu geyinib daima bu və ya digər çarələri müzakirə edirlər? Özü də bu zaman etik mülahizələrlə oynayırlar: həyat hər şeydən alidir, yox, həyat ali deyil, ali olan azadlıqdır və s və ilaxır. Axı, bu meydandan çıxış yolu olmadığını anlamalıyıq. Məsələn, əgər yaşlıları qocalar evində hər cür ziyarətin yasaqlandığı təcridə məhkum ediriksə, əslində nə etmiş oluruq? Hipotetik olaraq 87 yox, 89 il yaşasınlar deyə, o insanları bir il doğmaları ilə ünsiyyətdən məhrum qoyuruq, öz övladlarını, nəvələrini görməyi yasaqlayırıq. Sual yaranır: biz onlardan soruşmuşuq? Əksinin yox, məhz belə bir təcridin daha yaxşı olduğunu nə əsaslı şəkildə isbatlaya bilər?

Həddindən artıq mürəkkəb vəziyyətlər mövcuddur. Məsələn, artıq yarım ildir ki, Rusiyada ağır inkişaf pozuntuları olan uşaqların yaşadıqları internatlar bağlıdır. Bu internatlardakı uşaqların əksəriyyətinin valideynləri var, onların çoxu öz yaxınları ilə ünisyyət saxlayırdı. Onları həftəsonları evə aparırdılar, kimlərisə tətillər zamanı götürürdülər, kimlərəsə mütəmadi olaraq baş çəkirdilər. Ancaq indi bütün bunlar yasaqlanıb. Artıq yarım ildir ki, həmin uşaqlar internatlarda qapalı qalıblar. Heç kim orda nələr baş verdiyini bilmir, o məktəblərdə heç videokameralar da yoxdur. Valideynlərin əlindən yalnız bir şey gəlir – uşaqlara hansısa ərzaqlar göndərmək, ya da koronavirus məsələsi bitənə qədər uşaqları internatlardan götürmək. Bu insanlar işləyirlərsə, başqa övladları da varsa, özlərini bütünlüklə əlilliyi olan uşağa həsr etmək imkanları yoxdursa, bu, o deməkdir ki, onlar ya qalan şeyləri itirəcəklər, ya da internatların qapalı olduğu müddətdə öz övladlarını görə bilməyəcəklər. Hazırda isə bir çox regionlarda sözügedən müəssisələrin yaya qədər açılmayacağı elan edilib.

O uşaqların böyük hissəsinin sağlamlıq problemləri var, çoxları yeniyetməlik yaşına qədər sağ qalmır. Onların koronavirusa yoluxmaq riskini azaltmaqdan ötrü bir il ailələri ilə ünsiyyətdən məhrum etməyə haqqımız varmı? Üstəlik bilirik ki, hətta səhhətində ciddi problemlər olan uşaqlar belə, kovidi o qədər də ağır keçirmirlər.

 

Pandemiya ilə bağlı bu cür hallar milyonlarladır. Biz etik şüarları əlimizdə bayraq eləyib bir-birimizə bu və ya digər davranışın doğru olduğunu isbatlamağa çalışırıq, “bu yolla hətta təkcə bir uşağı xilas edə bilsək, bunu eləməyə dəyər” deyirik, ya da əksinə. Yəni bütün hallarda əxlaqi mövqelərin döyüşü gedir və məlumdur ki, bunun heç bir faydası yoxdur. Amma bir şeyə fikir verin: belə müzakirələrdə şəxsi maraqlar mövzusu dilə gətirilmir, sıxışdırılır. Hərçənd reallıqda burda şəxsi maraqlar çox güclü şəkildə mövcuddur. Ancaq nədənsə biz onu kifayət qədər izləmirik, şərtlərimiz mövqeyimizə necə təsir edirsə, elə refleksiya edirik.

Bir nəfər yazır: “allaha şükür, axır ki, məsafəli təhsil gəldi. Məktəb bizim evdən çox uzaqdadır, səhər erkəndən oyanmaq lazımdır, uşaq çox əziyyət çəkir. Uzaqdan təhsil isə normaldır, qoy evdə otursun. Üstəlik qoca nənəmiz də bizimlə yaşayır. Qorxuram, uşaq məktəbə gedib-gəlsə, evə virus gətirə bilər”.

Bu, tamamilə normal mövqedir. İnsan dürüst şəkildə yazır ki, onun maraqları, tələbatları təsadüfən bu şərtlərlə üst-üstə düşüb və yaranmış vəziyyət ona daha çox sərf eləyir, nəinki zərər vurur.

Başqa bir adam da öz səhifəsində belə yazır: “dəhşət! Yenə onlayn gəldi. Mən neynəyəcəm? Uşağı evdə tək qoya bilmərəm, özü təkbaşına uzaqdan dərs eləyə bilməyəcək. Uşaqla evdə oturanda da işimi itirəcəm”.

Yəni ikinci insanın şəxsi ehtiyacları mövcud vəziyyətlə uzlaşmır. Hər kəsin fərqli şərtlərə saib olduğu aydın məsələdir, amma biz birinci və ikinci insanla uzaqdan təhsillə bağlı fikir mübadiləsinin aparıldığı başqa bir müzakirədə qarşılaşsaq, nə görəcəyik? Onlardan heç biri uzaqdan təhsil haqqında öz marağı nöqteyi-nəzərindən danışmayacaq. Təhsilin vacib olduğu, amma həyatın qorunmasının və s. ondan daha vacib əhəmiyyət daşıdığına dair arqumentlər gətirməyə başlayacaqlar; uşaqları sosiallaşmaqdan məhrum etməklə özümüzü gələcəksiz qoyduğumuzu söyləyəcəklər… Yəni hər ikisi yenə ağ paltosunu geyinib öz xəyali zirehinə bürünəcək.

Mənə elə gəlir ki, onlardan biri “mənə belə rahatdır”, digəri isə “mənim üçün bu, fəlakətdir” desəydi, daha doğru olardı. Əgər belə bir söhbət mümkün olsaydı, vəziyyətdən çıxış yolu kimi hansısa variantlar tapa bilərdik.

Danışıqlar nəzəriyyəsindən məlumdur ki, mübahisə zamanı insan mövqelərin müzakirəsindən maraqların müzakirəsinə keçən kimi, həmişə piroqu daha böyük etməyin, ya da başqa bir şey fikirləşməyin mümkünlüyü ortaya çıxır.

Ancaq məndə elə təəssürat yaranıb ki, elə bil şəxsi maraqlar barədə danışmaq yaxşı şey sayılmır, hamı yüksək etik materiyalar ətrafında fırlanır. Heç kimin ağlına gəlmir ki, sadəcə otursun və insandan soruşsun: sənin üçün necə rahat olar, başqa hansısa az-çox məqbul variant varmı?

Nəticədə təqaüdçülərin diskriminasiyası tipli cəfəng vəziyyətlər yaranır, məsələn, teatrda onların pasportlarını yoxlayırlar. Hərçənd onlara insanların sıx toplaşdıqları yerlərdəki risklər barədə danışmaq kifayət edərdi. Bəlkə o təqaüdçü bu xəstələyi artıq keçirib, ya da hansısa fərqli bir situasiyası var? Bir insanın pasport məlumatlarına əsasən, niyə kimsə onun teatra gedib-getməyəcəyinə qərar verməlidir?

Əgər biz özəl vəziyyətlərimizin rəngarəngliyindən, öz şərtlərimizdən, ən əsası isə – qərarların hansı prinsiplər əsasında qəbul olunduğundan danışa bilsəydik, daha faydalı olardı. Onsuz da hər şeyin belə də, elə də pis olduğu ağır bir situasiya mövcuddur.

Prinsiplər fərqli ola bilər: məsələn, qarşısıalınmaz zərərin minimallaşdırılması. Biz biznesə zərər dəyəcəyini başa düşürük və nəzəri baxımdan bu zərəri həll etmək mümkündür. Ancaq ölümün çarəsi yoxdur.

Ya da vətəndaşın, dəyərlər iyerarxiyasını özü müəyyənləşdirdiyi prinsip. İnsan başqalarının təhlükəsizliyini pozmursa, onu rahat buraxmaq, ona toxunmamaq olar, ya da əksinə. Ən azından, bu cür söhbət məzmunlu keçər və bütün baş verənlərin bizdə daimi əsəb hissi yaratdığını anlayarıq.

 

Aydındır ki, burda vəziyyət bir qədər fərqlidir, hər kəsi öz öhdəsinə buraxmaq olmaz. Çünki müxtəlif insanların maraqları və onlar üçün təhlükə bir-birilə sıx bağlıdır. Biz bir-birimizlə əvvəllər düşündüyümüzdən daha sıx bağlıyıq. “Mən müstəqiləm, nə istəyirəmsə, onu da eləyirəm” fikirləşmək daha bir illüziyadır. Kimsə virusa inanmır və səni də yoluxdurur. Sən də öz qohumunu yoluxdurursan və qohumun ölür – bu, aşkar görünən bir zəncirdir. O, bütün bu müzakirələrin əsas sinir nöqtələrindən biridir. Burda sadə həll yoxdur: istədiyinizi eləyin, ya da əksinə, dövlətin əmr etdiyi hər şeyi eləyin. Bu, mürəkkəb vəziyyətdir. Mürəkkəb vəziyyətlərdə isə yeganə variant – daha çevik həllər, qərar verməyimizə kömək edəcək hansısa prinsiplər tapmaqdır. Əgər prinsiplər aydın olsa, onlardan çıxış edərək nələrsə etmək mümkündür. “Əlcək geyinmək lazımdır, ya yox” fikrini təkbaşına müzakirə eləmək mənasızdır. Halbuki bizdə əvvəlcə əlcək taxmaq tələbi səsləndirilmiş, yalnız iki aydan sonra “virus tutacaqlarda qalır, ya yox” mövzusunda araşdırma aparılıb dərc olunmuşdu. Bəlkə başlanğıc üçün bəzi şeyləri əksinə etməyi sınayaq?

Biz qərarları qəbul edən mərkəzin naməlum bir istiqamətdə yer dəyişdiyini görürük. Kimdi o mərkəz? Dövlət? İstehlakçıların hüquqlarının qorunması xidməti?

Sanitar-epidemiya stansiyası, yəni Rusiya istehlakçıların hüquqlarının qorunması xidməti bizdə həmişə məktəb yeməkxanlarında tarakan olmamasına nəzarət edənlərlə assosiasiya edilib. İndi qəflətən xəbər tuturuq ki, bu əcaib insanlar bizim hərəkətimizi məhdudlaşdıra bilərlər. Qəflətən məlum olur ki, səbəbini anlamadığımız nəyinsə əsasında ailələr müxtəlif ölkələr üzrə parçalanıblar. Bunun xeyrinə olan arqumentlər dumanlı, gələcək perspektivləri isə naməlumdur. Amma biz bu barədə suallar vermirik. İçimizə yığılan əsəbi də istisnasız olaraq bir-birimizin üstünə tökürük.

Halbuki bu, doğru deyil. Bu və ya digər qərarların necə və niyə qəbul olunduğunu soruşmaq daha məntiqli olardı. Filosof Kant deyirdi ki, daima “respublika yaxşıdır, yoxsa monarxiya” deyə mübahisə etmək lazım deyil. Qoy dövlət hüquqi olsun, onda ordakı quruluş formasının heç əhəmiyyəti qalmayacaq. Əgər indi ətrafımıza baxsaq, filosofun haqlı olduğunu görərik. Yanımızda – Avropada biri respublika, digəri monarxiya olan iki ölkə var, amma onlar bir-birindən çox az fərqlənirlər. Yaxud iki respublika var ki, birində, demək olar, diktaturadır, ikincidə isə- hüquqi dövlət.

 

Mahiyyətlə, məğzlə bağlı məsələlər daha vacibdir. Bizim etikaya, əxlaqa istinad edərək mövqelərimizi qorumaq cəhdlərimiz heç bir nəticə vermir. Elə mən də etika haqqında danışmıram. Bilirsiniz, Dövlət Dumasında hansısa yığıncaqların, iclasların protokolları tutulanda kimsə ayağa qalxıb “mənim protokolların necə tutulduğu ilə bağlı sualım var” deyə bilər. Mənim sualım da bu barədədir, nəyin yaxşı, nəyin pis olduğu barədə yox. Mənim sualım belədir: bizim müzakirələrimizdə kor zonalar varmı? Bəlkə biz bir şey haqqında danışıb, əslində, başqa şeyi nəzərdə tuturuq? Mən demirəm ki, biz riyakarlıq eləyirik, ya da yalan söyləyirik. Çünki bunu özümüz belə anlamırıq. Etik şüarları əldən buraxmırıq və bu, başqasının nöqteyi-nəzərini görməyimizə mane olur.

Əlbəttə, əgər sən bölünmüş ailənin vəziyyətinə düşməmisənsə, bütün qohumların burdadırsa, onların arasında risk qrupuna daxil olan insanlar varsa, sərhədlərin bağlanmasını çox gözəl ideya hesab edəcəksən. Amma əgər bölünmüş ailənin mövqeyindəsənsə, başa düşürsən ki, ananla atan koronavirus ucbatından yox, yaşlı olduqlarına görə ömürlərini tamamlayacaqlar, sən isə heç onlarla vidalaşmağa belə, gələ bilməyəcəksən.

 

Nə birinci, nə də ikinci mövqe – heç biri nə yaxşıdır, nə də pis.


Mənbə: azlogos.eu