Felin keçmiş zamanı
Azərbaycan dilində olduğu kimi, türk dilində də felin keçmiş zamanının iki qrammatik ifadə forması var: şühudi keçmiş zaman və nəqli keçmiş zaman.
Şühudi keçmiş zaman iş, hal və hərəkətin keçmişdə, yəni danışılan andan əvvəl, həm də qəti və konkret icrasını bildirir. Türk dilində şühudi keçmiş zaman -dı, -di, -du, -dü // -tı, -ti, -tu, -tü şəkilçisi vasitəsilə düzəlir. Zaman şəkilçisi fel kökünə birləşdirilir, şəxs şəkilçiləri (II kateqoriya) zaman şəkilçisindən sonra gəlir.
Şühudi keçmiş zamanın təsdiq forması:
Ben aldım, geldim, okudum, güldüm, baktım;
Sen aldın, geldin, okudun, güldün, baktın;
O aldı, geldi, okudu, güldü, baktı;
Biz aldık, geldik, okuduk, güldük, baktık;
Siz aldınız, geldiniz, okudunuz, güldünüz, baktınız;
Onlar aldılar, geldiler, okudular, güldüler, baktılar.
Şühudi keçmiş zamanın inkar forması -ma, -me şəkilçisi vasitəsilə düzəlir.
Ben almadım, gelmedim, okumadım, gülmedim, bakmadım;
Sen almadın, gelmedin, okumadın, gülmedin, bakmadın;
O almadı, gelmedi, okumadı, gülmedi, bakmadı;
Biz almadık, gelmedik, okumadık, gülmedik, bakmadık;
Siz almadınız, gelmediniz, okumadınız, gülmediniz, bakmadınız;
Onlar almadılar, gelmediler, okumadılar, gülmediler, bakmadılar.
Şühudi keçmiş zamanın sual forması -mı, -mi, -mu, -mü sual ədatı vasitəsilə düzəlir. Sual ədatı zaman və şəxs şəkilçisi qəbul etmiş feldən ayrı yazılır.
Ben aldım mı? geldim mi? okudum mu? güldüm mü? baktım mı?
Sen aldın mı? geldin mi? okudun mu? güldün mü? baktın mı?
O aldı mı? geldi mi? okudu mu? güldü mü? baktı mı?
Biz aldık mı? geldik mi? okuduk mu? güldük mü? baktık mı?
Siz aldınız mı? geldiniz mi? okudunuz mu? güldünüz mü? baktınız mı?
Onlar aldılar mı? geldiler mi? okudular mı? güldüler mi? baktılar mı?
Şühudi keçmiş zamanın inkar-sual forması -ma, -me inkar şəkilçisinin və -mı, -mi, -mu, -mü sual ədatının köməyi ilə əmələ gəlir.
Ben almadım mı? gelmedim mi? okumadım mı? gülmedim mi? bakmadım mı?
Sen almadın mı? gelmedin mi? okumadın mı? gülmedin mi? bakmadın mı?
O almadı mı? gelmedi mi? okumadı mı? gülmedi mi? bakmadı mı?
Biz almadık mı? gülmedik mi? okumadık mı? gülmedik mi? bakmadık mı?
Siz almadınız mı? gelmediniz mi? okumadınız mı? gülmediniz mi? bakmadınız mı?
Onlar almadılar mı? gelmediler mi? okumadılar mı? gülmediler mi? bakmadılar mı?
Türk dilində nəqli keçmiş zaman -mış, -miş, -muş, -müş şəkilçisi vasitəsilə düzəlir. Şühudi keçmiş zamandan fərqli olaraq nəqli keçmiş zaman hərəkətin qəti icrasını deyil, keçmişdə icra olunmuş hərəkətin nəticəsini göstərir. Birinci halda hərəkətin icrasında nisbi mənada şahidlik, konkretlik, müəyyənlik, nəqli keçmiş zamanda isə qeyri-müəyyənlik, subyektivlik nəzərə çatdırılır. Təsadüfi deyildir ki, -mış, -miş, -muş, -müş şəkilçisi həm də türk dilində subyektiv modallığın (danışanın söyləmə münasibəti) ifadə formalarından biri kimi çıxış edir. Əgər danışan söyləmədə ifadə olunan hərəkətin icrasını özü görməyibsə və ya hərəkətin baş verib-verməməsində qəti bir fikrə malik deyilsə, eləcə də söyləmədə ifadə edilən fikri başqasından eşidibsə, cümlənin xəbəri nəqli keçmiş zamanda işlədilir. Məs.:
Dün Ahmet bize gelmiş, beni sormuş ve gitmiş,
Süleymanın sözlerine göre Mehmet ormanda bir tavşan vurmuş, fakat yaralı tavşan kaçmış gitmiş.
Orhan bir ev almış, gördün mü?
Bu tip cümlələri Azərbaycan dilində işlətmək mümkün olmur.
Məlumdur ki, Azərbaycan dilində nəqli keçmiş zaman -mış, -miş, -muş, -müş şəkilçisindən başqa həm də -ıb, -ib, -ub, -üb şəkilçisi vasitəsilə düzəlir. Başqa sözlə, həmin şəkilçilər nəqli keçmiş zamanın məzmunu baxımından sinonim formalar kimi çıxış edir. Türk dilində isə nəqli keçmişin əlaməti yalnız -mış, -miş, -muş, -müş şəkilçisidir, -ıp, -ip, -up, -üp isə ancaq feli bağlama şəkilçisi kimi işlənir. Türk dilində "ıp" şəkilçisi predikativlikdən məhrumdur və cümlədə postpozisiyada işlənə bilmir, yəni cümlə qurmur. Digər tərəfdən, Azərbaycan dilində -mış, -miş, -muş, -müş şəkilçisi III şəxsin təkində cümlənin mütləq postpozisiyasında işlənmir və predikativlik funksiyasına malik deyil. Türk və Azərbaycan dillərində nəqli keçmiş zaman şəkilçilərinin işlənmə məqamlarındakı bu fərqlərin, məna və üslub xüsusiyyətlərindəki səciyyəvi cəhətlərin öyrənilməsi, bu dillərdən tərcümə zamanı həmin fərqlərin nəzərə alınması son dərəcə zəruridir. Fikrimizi tamamlamaq üçün aşağıdakı parçaların əslinə və tərcüməsinə diqqət edək:
"… Bize anlattığına göre, Prag'dan ayrıldıktan sonra Mariya kendisinde bazı deyişiklikler hissetmiş, doktora gitmiş, gebe olduğunu anlamış. Evvela bundan pek memnun olmuş, fakat annesinin bütün ısrarlarına rağmen çocuğun kimden olduğunu söylememiş..."
(Sabahattin Ali. «Kürk Mantolu Madonna»).
"...Onun söylədiyinə görə, Praqadan çıxıb getdikdən sonra Mariya özündə bəzi dəyişikliklər duyaraq həkimə müraciət edir. Hamilə olduğu məlum olur. Əvvəlcə, o, bundan çox razı qalırsa da, anasının təkidinə baxmayaraq, uşağın kimdən olduğunu açıb söyləmir..."
Orijinaldakı -mış, -miş, -muş, -müş şəkilçiləri, doğru olaraq mütərcim tərəfindən indiki zaman şəkilçisi ilə əvəz edilmişdir, çünki əvvəla, həmin şəkilçilər Azərbaycan dilində III şəxsin təkində predikativlikdən məhrumdur, digər tərəfdən, dilimizdə indiki zamanın işlədilməsində üslubi hallardan biri məhz keçmişdə icra olunmuş iş, hal və ya hərəkətin daha canlı şəkildə verməkdən ibarətdir.
Eyni əsərdən alınmış başqa bir misalda bu əlamət "ıb" şəkilçisi ilə tərcümə olunmuşdur:
«Bizim tren vakti geliyor, bir saatten az kalmış»…
"… Qatarımızın yola düşməsinə az qalır, bir saatdan da az qalıb..."
Azərbaycan dilində «mış» şəkilçisini III şəxsdə işlətmək üçün həmin şəkilçidən sonra xəbərlik şəkilçisi, ya da «idi» bağlaması əlavə edilir. Məsələn:
Nizami Gəncəvi 1141-ci ildə anadan olmuşdur.
Orxan dünən bizə gəlmişdi.
Maraqlıdır ki, bir sıra hallarda icrası qəti, konkret olaraq bilinən, görünən hərəkət dilimizdə şühudi keçmiş zaman şəkilçisi ilə (yəni hərəkətin qəti icrasını bildirən şəkilçi ilə) yox, nəqli keçmiş zamanın şəkilçisi ilə ifadə edilir. Türk dilində isə bu məsələdə sabitlik və qanunauyğunluq var:
Xoş gəlmişsiniz — Hoş geldiniz.
O, 1954-cü ildə anadan olmuşdur — O 1954 yılında doğdu.
Ben almışım, gelmişim, okumuşum, görmüşüm;
Sen almışsın, gelmişsin, okumuşsun, görmüşsün;
O almış, gelmiş, okumuş, görmüş;
Biz almışız, gelmişiz, okumuşuz, görmüşüz;
Siz almışsınız, gelmişsiniz, okumuşsunuz, görmüşsünüz;
Onlar almışlar, gelmişler, okumuşlar, görmüşler.
Ben almamışım, gelmemişim, okumamışım, görmemişim.
Sen almamışsın, gelmemişsin, okumamışsın, görmemişsin.
O almamış, gelmemiş, okumamış, görmemiş.
Biz almamışız, gelmemişiz, okumamışız, görmemişiz.
Siz almamışsınız, gelmemişsiniz, okumamışsınız, görmemişsiniz.
Onlar almamışlar, gelmemişler, okumamışlar, görmemişler.
Ben almış mıyım? gelmiş miyim? okumuş muyum? görmüş müyüm?
Sen almış mısın? gelmiş misin? okumuş musun? görmüş müsün?
O almış mı? gelmiş mi? okumuş mu? görmüş mü?
Biz almış mıyız? gelmiş miyiz? okumuş muyuz? görmüş müyüz?
Siz almış mısınız? gelmiş misiniz? okumuş musunuz? görmüş müsünüz?
Onlar almışlar mı? gelmişler mi? okumuşlar mı? görmüşler mi?
Ben almamış mıyım? gelmemiş miyim? okumamış mıyım? görmemiş miyim?
Sen almamış mısın? gelmemiş misin? okumamış mısın? görmemiş misin?
O almamış mı? gelmemiş mi? okumamış mı? Görmemiş mi?
Biz almamış mıyız? gelmemiş miyiz? okumamış mıyız? görmemiş mıyız?
Siz almamış mısınız? gelmemiş misiniz? okumamış mısınız? görmemiş misiniz?
Onlar almamışlar mı? gelmemişler mi? okumamışlar mı? görmemişler mi?
a) Şühudi keçmiş zaman
Şühudi keçmiş zaman iş, hal və hərəkətin keçmişdə, yəni danışılan andan əvvəl, həm də qəti və konkret icrasını bildirir. Türk dilində şühudi keçmiş zaman -dı, -di, -du, -dü // -tı, -ti, -tu, -tü şəkilçisi vasitəsilə düzəlir. Zaman şəkilçisi fel kökünə birləşdirilir, şəxs şəkilçiləri (II kateqoriya) zaman şəkilçisindən sonra gəlir.
Şühudi keçmiş zamanın təsdiq forması:
Ben aldım, geldim, okudum, güldüm, baktım;
Sen aldın, geldin, okudun, güldün, baktın;
O aldı, geldi, okudu, güldü, baktı;
Biz aldık, geldik, okuduk, güldük, baktık;
Siz aldınız, geldiniz, okudunuz, güldünüz, baktınız;
Onlar aldılar, geldiler, okudular, güldüler, baktılar.
Şühudi keçmiş zamanın inkar forması -ma, -me şəkilçisi vasitəsilə düzəlir.
Ben almadım, gelmedim, okumadım, gülmedim, bakmadım;
Sen almadın, gelmedin, okumadın, gülmedin, bakmadın;
O almadı, gelmedi, okumadı, gülmedi, bakmadı;
Biz almadık, gelmedik, okumadık, gülmedik, bakmadık;
Siz almadınız, gelmediniz, okumadınız, gülmediniz, bakmadınız;
Onlar almadılar, gelmediler, okumadılar, gülmediler, bakmadılar.
Şühudi keçmiş zamanın sual forması -mı, -mi, -mu, -mü sual ədatı vasitəsilə düzəlir. Sual ədatı zaman və şəxs şəkilçisi qəbul etmiş feldən ayrı yazılır.
Ben aldım mı? geldim mi? okudum mu? güldüm mü? baktım mı?
Sen aldın mı? geldin mi? okudun mu? güldün mü? baktın mı?
O aldı mı? geldi mi? okudu mu? güldü mü? baktı mı?
Biz aldık mı? geldik mi? okuduk mu? güldük mü? baktık mı?
Siz aldınız mı? geldiniz mi? okudunuz mu? güldünüz mü? baktınız mı?
Onlar aldılar mı? geldiler mi? okudular mı? güldüler mi? baktılar mı?
Şühudi keçmiş zamanın inkar-sual forması -ma, -me inkar şəkilçisinin və -mı, -mi, -mu, -mü sual ədatının köməyi ilə əmələ gəlir.
Ben almadım mı? gelmedim mi? okumadım mı? gülmedim mi? bakmadım mı?
Sen almadın mı? gelmedin mi? okumadın mı? gülmedin mi? bakmadın mı?
O almadı mı? gelmedi mi? okumadı mı? gülmedi mi? bakmadı mı?
Biz almadık mı? gülmedik mi? okumadık mı? gülmedik mi? bakmadık mı?
Siz almadınız mı? gelmediniz mi? okumadınız mı? gülmediniz mi? bakmadınız mı?
Onlar almadılar mı? gelmediler mi? okumadılar mı? gülmediler mi? bakmadılar mı?
b) Nəqli keçmiş zaman
Türk dilində nəqli keçmiş zaman -mış, -miş, -muş, -müş şəkilçisi vasitəsilə düzəlir. Şühudi keçmiş zamandan fərqli olaraq nəqli keçmiş zaman hərəkətin qəti icrasını deyil, keçmişdə icra olunmuş hərəkətin nəticəsini göstərir. Birinci halda hərəkətin icrasında nisbi mənada şahidlik, konkretlik, müəyyənlik, nəqli keçmiş zamanda isə qeyri-müəyyənlik, subyektivlik nəzərə çatdırılır. Təsadüfi deyildir ki, -mış, -miş, -muş, -müş şəkilçisi həm də türk dilində subyektiv modallığın (danışanın söyləmə münasibəti) ifadə formalarından biri kimi çıxış edir. Əgər danışan söyləmədə ifadə olunan hərəkətin icrasını özü görməyibsə və ya hərəkətin baş verib-verməməsində qəti bir fikrə malik deyilsə, eləcə də söyləmədə ifadə edilən fikri başqasından eşidibsə, cümlənin xəbəri nəqli keçmiş zamanda işlədilir. Məs.:
Dün Ahmet bize gelmiş, beni sormuş ve gitmiş,
Süleymanın sözlerine göre Mehmet ormanda bir tavşan vurmuş, fakat yaralı tavşan kaçmış gitmiş.
Orhan bir ev almış, gördün mü?
Bu tip cümlələri Azərbaycan dilində işlətmək mümkün olmur.
Məlumdur ki, Azərbaycan dilində nəqli keçmiş zaman -mış, -miş, -muş, -müş şəkilçisindən başqa həm də -ıb, -ib, -ub, -üb şəkilçisi vasitəsilə düzəlir. Başqa sözlə, həmin şəkilçilər nəqli keçmiş zamanın məzmunu baxımından sinonim formalar kimi çıxış edir. Türk dilində isə nəqli keçmişin əlaməti yalnız -mış, -miş, -muş, -müş şəkilçisidir, -ıp, -ip, -up, -üp isə ancaq feli bağlama şəkilçisi kimi işlənir. Türk dilində "ıp" şəkilçisi predikativlikdən məhrumdur və cümlədə postpozisiyada işlənə bilmir, yəni cümlə qurmur. Digər tərəfdən, Azərbaycan dilində -mış, -miş, -muş, -müş şəkilçisi III şəxsin təkində cümlənin mütləq postpozisiyasında işlənmir və predikativlik funksiyasına malik deyil. Türk və Azərbaycan dillərində nəqli keçmiş zaman şəkilçilərinin işlənmə məqamlarındakı bu fərqlərin, məna və üslub xüsusiyyətlərindəki səciyyəvi cəhətlərin öyrənilməsi, bu dillərdən tərcümə zamanı həmin fərqlərin nəzərə alınması son dərəcə zəruridir. Fikrimizi tamamlamaq üçün aşağıdakı parçaların əslinə və tərcüməsinə diqqət edək:
"… Bize anlattığına göre, Prag'dan ayrıldıktan sonra Mariya kendisinde bazı deyişiklikler hissetmiş, doktora gitmiş, gebe olduğunu anlamış. Evvela bundan pek memnun olmuş, fakat annesinin bütün ısrarlarına rağmen çocuğun kimden olduğunu söylememiş..."
(Sabahattin Ali. «Kürk Mantolu Madonna»).
"...Onun söylədiyinə görə, Praqadan çıxıb getdikdən sonra Mariya özündə bəzi dəyişikliklər duyaraq həkimə müraciət edir. Hamilə olduğu məlum olur. Əvvəlcə, o, bundan çox razı qalırsa da, anasının təkidinə baxmayaraq, uşağın kimdən olduğunu açıb söyləmir..."
Orijinaldakı -mış, -miş, -muş, -müş şəkilçiləri, doğru olaraq mütərcim tərəfindən indiki zaman şəkilçisi ilə əvəz edilmişdir, çünki əvvəla, həmin şəkilçilər Azərbaycan dilində III şəxsin təkində predikativlikdən məhrumdur, digər tərəfdən, dilimizdə indiki zamanın işlədilməsində üslubi hallardan biri məhz keçmişdə icra olunmuş iş, hal və ya hərəkətin daha canlı şəkildə verməkdən ibarətdir.
Eyni əsərdən alınmış başqa bir misalda bu əlamət "ıb" şəkilçisi ilə tərcümə olunmuşdur:
«Bizim tren vakti geliyor, bir saatten az kalmış»…
"… Qatarımızın yola düşməsinə az qalır, bir saatdan da az qalıb..."
Azərbaycan dilində «mış» şəkilçisini III şəxsdə işlətmək üçün həmin şəkilçidən sonra xəbərlik şəkilçisi, ya da «idi» bağlaması əlavə edilir. Məsələn:
Nizami Gəncəvi 1141-ci ildə anadan olmuşdur.
Orxan dünən bizə gəlmişdi.
Maraqlıdır ki, bir sıra hallarda icrası qəti, konkret olaraq bilinən, görünən hərəkət dilimizdə şühudi keçmiş zaman şəkilçisi ilə (yəni hərəkətin qəti icrasını bildirən şəkilçi ilə) yox, nəqli keçmiş zamanın şəkilçisi ilə ifadə edilir. Türk dilində isə bu məsələdə sabitlik və qanunauyğunluq var:
Xoş gəlmişsiniz — Hoş geldiniz.
O, 1954-cü ildə anadan olmuşdur — O 1954 yılında doğdu.
Nəqli keçmiş zamanın təsdiq forması
Ben almışım, gelmişim, okumuşum, görmüşüm;
Sen almışsın, gelmişsin, okumuşsun, görmüşsün;
O almış, gelmiş, okumuş, görmüş;
Biz almışız, gelmişiz, okumuşuz, görmüşüz;
Siz almışsınız, gelmişsiniz, okumuşsunuz, görmüşsünüz;
Onlar almışlar, gelmişler, okumuşlar, görmüşler.
Nəqli keçmiş zamanın inkar forması
Ben almamışım, gelmemişim, okumamışım, görmemişim.
Sen almamışsın, gelmemişsin, okumamışsın, görmemişsin.
O almamış, gelmemiş, okumamış, görmemiş.
Biz almamışız, gelmemişiz, okumamışız, görmemişiz.
Siz almamışsınız, gelmemişsiniz, okumamışsınız, görmemişsiniz.
Onlar almamışlar, gelmemişler, okumamışlar, görmemişler.
Nəqli keçmiş zamanın sual forması
Ben almış mıyım? gelmiş miyim? okumuş muyum? görmüş müyüm?
Sen almış mısın? gelmiş misin? okumuş musun? görmüş müsün?
O almış mı? gelmiş mi? okumuş mu? görmüş mü?
Biz almış mıyız? gelmiş miyiz? okumuş muyuz? görmüş müyüz?
Siz almış mısınız? gelmiş misiniz? okumuş musunuz? görmüş müsünüz?
Onlar almışlar mı? gelmişler mi? okumuşlar mı? görmüşler mi?
Nəqli keçmiş zamanın inkar-sual forması
Ben almamış mıyım? gelmemiş miyim? okumamış mıyım? görmemiş miyim?
Sen almamış mısın? gelmemiş misin? okumamış mısın? görmemiş misin?
O almamış mı? gelmemiş mi? okumamış mı? Görmemiş mi?
Biz almamış mıyız? gelmemiş miyiz? okumamış mıyız? görmemiş mıyız?
Siz almamış mısınız? gelmemiş misiniz? okumamış mısınız? görmemiş misiniz?
Onlar almamışlar mı? gelmemişler mi? okumamışlar mı? görmemişler mi?
0 şərh