Maarif. Məktəb və mədrəsələr. Yazı. Erkən orta əsrlərdə türk xalqları müxtəlif yazı növlərindən istifadə etmişlər. Bu isə türklərdə məktəb və mədrəsələrin olduğunu göstərir. Məscid yanında təşkil edilmiş məktəblər, mədrəsələrdən fərqli olaraq ib­tidai təhsil verirdi. Mərkəzi Asiyadakı Səmərqənd, Buxara, Xarəzm, Mərv şəhərlərində mədrəsələr var idi.
Orxon-Yenisey abidələri türk xalqlarına məxsus yazdı mənbədir. Bu abidənin adı ilk dəfə XII əsr tarixçisi Əlaəddin Ata Məlikin «Cüveyni-tarixi-cahangüşə» əsərində çəkilir. Orxon-Yenisey abidələrinin mövcudluğu uzun müddət Avropa ölkələrində və Rusiyada məlum olmamışdı. Onları ilk dəfə XVIII əsrin əvvəllərində Rusiya ilə İsveç arasında baş vermiş müharibədə Poltava döyüşündə əsir düşmüş İsveç zabiti Filipp Starlenberq üzə çıxarmışdı. 0,13 il Sibirdə Tobol əyalətində yaşamış, həmin ərazinin keçmiş xalqları haqqında materiallar toplamış, həm də Orxon-Yenisey abidələrinin üzünü çıxarmış və vətənində dərc etdirmişdi.
Bundan sonra bu abidələrə Rusiya və Danimarkada maraq yaranmışdı. Danimarka alimi Vilhelm Tomson 1893-cü ildə Orxon-Yenisey abidələrinin türklərə məxsus olduğunu sübut etmişdi. Rus alimi V.Radlov bu abidə haqqında çoxcildli kitab yazmışdır.
Orxon-Yenisey abidələri V-VIII əsrlərə aiddir, Göytürklərə məxsusdur. Əlifba 38 hərfdən ibarətdir. Onun 34-dü samit, 4-dü saitdir. Yuxarıdan aşağıya doğru yazdır. Bu abidələrin bir hissəsi Şimali Monqolustanda Orxon çay vadisində tapılmış və" Orxon abidələri" adlanır. 725-735-ci illərdə tikilən Orxon abidələrinin sayı 13 ədəddir. Onların ən məşhuru Göytürk xaqanı Bilgə xaqan, onun qardaşı Gül Tigin və baş vəzir Tonyukuk üçün qoyulmuşdur.

Elm. Erkən orta əsrlərdə türk xalqlarının əsas elmi mərkəzləri Mərkəzi Asiyada Ürgənc, Mərv, Buxara, Səmərqənd, Xarəzm şəhərləri idi. Qəznəli sultan Mahmudun sarayında 400 alim və şair çalışırdı. Mərvdə 10 kitabxana var idi. Bu şəhərlərdə İbn Sina, Fərabi, Biruni, Yusif Balasaqunlu, Mahmud Qaşqari və b. alimlər çalışmışlar.
Əbu Əli İbn Sina (980-1037) görkəmli alim, həkim, şair idi. O Mərkəzi Asiya və İranda yaşamış, 5 cilddən ibarət «Tibb ensiklopediyası» və «Tibb elminin qanunu» əsərlərini yazmışdı. Onun kitabları başqa dillərə tərcümə olunmuşdur. Avropada «Avitsenna» kimi tanınır. Azərbaycan filosofu Bəhmənyarın müəllimi olmuşdur.
Görkəmli alim Fərabi (870-950) Aristoteldən sonra ikinci müəllim fəxri adına layiq görülmüşdür. Aristoteldən sonra elmlərin təsnifatını vermiş ikinci alimdir.
Əbu Reyhan əl Biruni (973-1048) müxtəlif elm sahələri ilə məşğul olmuşdur. O, kəndlərin, şəhərlərin və digər coğrafi obyektlərin yerini dəqiq müəyyən etmək üçün diametri təqribən 5 metrə yaxın olan ilk qlobus düzəltmişdi. Biruni türk xalqlarının yaşadığı ərazilər, onların adət-ənənə və mərasimləri haqqında maraqlı məlumatlar vermişdir. O, Hind dənizi ilə Qərb dənizi, yəni Hind okeanı ilə Atlantik okeanının Afrikadan cənubda dar bir boğaz vasitəsilə birləşdiyini söyləmişdi. «Hindistan» adlı əsərində ilk dəfə yerin günəş ətrafında fırlanması ideyasını irəli sürmüş,hind astronomu Brahmaquptanın «Yer hərəkətdə, göylər isə sükunətdədir» fikrini əsaslandırmışdır. Onun «Astronomiya və ulduzlara dair Məsud cədvəli» əsərində riyaziyyat, astronomiya, coğrafiyaya dair dərin elmi biliklər öz əksini tapmışdır. Biruni Azərbaycanın Bakı, Dərbənd, Təbriz, Ərdəbil və digər şəhərlərinin olduğu yerin en və uzunluq dairələri barədə məlumat vermişdir.
Həmçinin oxu: Müsəlman ailəmləri və tibb

Türk xalqlarının ədəbiyyat və incəsənəti. Türk xalqları ədəbiyyatının 5 min ildən çox tarixi var. Bu xalqların tarix və ədəbiyyatını əks etdirən mənbələr yaddaşla ağızdan-ağıza keçən xalq yaradıcılığı ilə bağlıdır. Bu mənbələr türklərin əsrlərdən bəri yaratdığını qoruyub saxlamışdı. Hun türklərinin «Oğuz xaqan», göytürklərin «Boz qurd», uyğur türklərinin «Köç» dastanları islama qədər yayılmışdır. Islamdan sonra Qaraxanlı türkləri «Satuq Buğra xan», Azərbaycan türkləri «Kitabi Dədə Qorqud», qırğızlar «Manas» dastanlarını yaratmışlar.
IX əsrdə yaşamış Aprincur Tikin adlı uyğur şairinin iki şeri bizə gəlib çatmışdır. Qaraxanlı dövlətinin görkəmli mütəfəkkiri Yusif Balasaqunlu «Kutadqu bilik» («Xoşbəxtlik bəxş edən elm») əsərini 1069-cu ildə yazmışdır. Əsər Qaraxanlı hökmdarı Buğra Qara xana həsr edilmişdir. Şairə görə, elm işıq, alim isə məşəldir. Öz dövrünün müdrik şairi Əhməd Yasəvi «Həqiqətlər heybəsi» adlı əsərində biliyə, humanizmə geniş yer vermişdir.
Türk xalqlarında memarlıq da inkişaf etmişdir. Türküstan ərazisində zəngin, müdafiə divarlarının hündürlüyü 20 metr olan şəhərlər var idi. Türk dövlətlərinin sərhədlərində müdafiə qalaları, keşikçi qüllələri tikilirdi. Göytürklər öz xaqanlarının şərəfinə bəngüdaşlar adlandırılan heykəllər qoyurdular. Bunlardan ən möhtəşəmi Bilqə xaqana, Gül Tikinə, Tonyukuka qoyulan bəngudaşlardır. Ulu Bazar məscidi, ikinci Mahmud türbəsi Hindistana yürüş zamanı əldə edilmiş qənimət hesabına tikilmiş zəfər abidələri Qəznəvilərin memarlığa qayğısını göstərir. Bu Qəznəvilərin memarlığa qayğısını göstərir. İslamdan əvvəl türklərdə rəssamlıq və. heykəltəraşlıq da inkişaf etmişdir. Türk xalqlarında yazı olmadığı bir vaxtda «ozan», «akın», «Baksı», «Saman» adlanan musiqiçilər sazın müşayiəti ilə dastanlar söyləyirdilər. Dastanlarda türklərin ilk musiqi aləti qopuzdan daha çox danışılır.VIII əsrlərdə yaşamış Yulluq Tikinin qoşduğu və Orxon abidələri vasitəsi ilə bizə çatmış mahnısı türk musiqisinin inkişafını göstərir.

Türklərdə din. İslama qədər türklər Göy tanrı dininə inanırdılar. Türklərin ikinci inancı ululara sitayiş idi. Türklər ululara böyük məzarlar tikir, abidələr qoyurdular.
Erkən orta əsrlərdə türk mədəniyyəti həmin dövr Azərbaycan mədəniyyəti ilə bağlı idi. 1989- cu ildə Azərbaycanda göytürk əlifbası ilə yazılmış qəbirüstü abidə aşkar edilmişdir. Göytürklərin məzarlarından, o cümlədən Gül Tikin abidəsindən qoçbaşı heykəllər tapılmışdır. Belə heykəllər Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan) və Gürcüstanda aşkar edilmişdir. Beləliklə, bütün bunlar göstərir ki, qədim türk mədəniyyəti türk xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan türklərinin ortaq mədəniyyətidir. Qırğız türklərinin «Manas» dastanının 1000 illiyi 1995-ci ilin avqustunda, «Kitabi Dədə-Qorqud» dastanının 1300 illiyi 2000-ci ilin aprelində türk xalqlarının bayramı kimi qeyd edildi.