İnkişaf etmək istəyənlər üçün maraqlı məlumatlar olan kollektiv bloq servisi
«Təcrübə», bəzi hallarda insanların öz səhvləri və suçlarını kamuflaj etmək üçün istifadə etdikləri çox əlverişli bir «günah keçisi»dir. Əgər «təcrübə» olmasaydı yəqin ki günahlarını üstünə yıxacaq başqa bir şey tapacaqdılar. Necə ki məsələn bir tələbə ya da şagird, dərs oxumursa və bunun üçün bəhanə olaraq «müəllimin dərs keçməməsi»ni kullanırsa, «təcrübə» də eynilə bütün həyatda insanların istifadə etdikləri «dərs keçməyən müəlim» obrazıdır...
«Təcrübə», bir kabus kimi insanları təqib edərək onların inkişafını əngəlləyir və həyatlarına ciddi mənfi təsir kəsb edir. Eynilə «mentalitet» kimi, «təcrübə» də insanları yanıldır; onlara yanlışı düz, pisi yaxşı kimi göstərən ümumişlək və universal bir mexanizm rolunu oynayır. Necə ki məsələn bir kişi, öz qadınına qan uddurursa və bunu «mentalitet»lə əsaslandırırsa, eyni şəkildə insanlar həyatın demək olar ki bütün sahələrində dəfələrlə eyni palçığa batdıqları halda; hər dəfə, palçığa batmamağı deyil, palçığa batmağın normal olmasını özlərini inandıraraq; yol vermiş olduqları ən kobud səhvləri belə, təbii və normal bir hal kimi qəbul edirlər və nəticədə də o səhvi düzəltmək bir yana qalsın daha böyük səhvlərin qapısı açılır və ümumi həyat keyfiyyəti mənfi etkilənir.
Bəli, «təcrübə», eynilə «mentalitet» kimi, insanlara səhv bir «danışmanlıq xidməti» və ağılsız bir “rəhbər” rolunu oynayır; bu “rəhbər”, onları hər dəfə səhvə aparır lakin rəhbər olduğu üçün hər dəfə də onun sözü dinlənilir. Amma bu səhv və ağlsız “rəhbər”i yaradan da elə insandan başqası deyil. İnsanlar, qardan adam düzəldib onu qar adamı sandıqları kimi, öz səhvlərindən də «təcrübə» adlı bir “rəhbər” düzəldib onun ardıyca gedirlər...
«Təcrübə» həm də, xüsusən yaşlı bəzi uğursuz insanların kompleks hissinin ifadəsidir; onların əllərində heç bir uğur olmadığı üçün, öz gözlərinin qurdunu öldürmək və eqolarını tatmin etmək üçün ümidləri yalnız «təcrübə» yə qalıb; onlar daima «təcrübə»li olduqlarını, «gördük»lərini, «yaşadıq»larını vurğulayır və bununla da şüuraltında zəifliklərini örtməyə və ya başqalarından fərqlənməyə çalışırlar. Halbuki bununla onlar sadəcə özlərini aldadıb yetərsizliklərini öz gözlərindən uzaq etməklə qalmırlar həm də başqalarına, xüsusən də psixoloji cəhətdən tam yetkin olmayan bir çox gənclərə böyük zərbə vurmuş olurlar. Gənclərə, «Sən təcrübəsizsən» deməklə, «sən bacarıqsızsan», «zəifsən», «bacarmazsan» demək, mahiyyətcə eyni şeydir; bundan mənfi etkilənən gənclərin özlərinə inam hissi zədə alır və psixoloji olaraq ciddi şəkildə mənfi təsirlənirlər.
Əgər bu «təcrübəli» yaşlı insanların ağlı olsa idi əlbəttə onlar, nə özlərini təsdiq etdirmək üçün belə quru sözlərin («mən təcrübəliyəm», «mən görmüşəm», «mən yaşamışam» və s.) ümidinə qalmazdılar; nə də ki bu cür yanaşma ilə gənclərə ziyan verdiklərindən xəbərsiz olmazdılar. Belə ki çoxlu sayda zəki və potensiallı gənclər var ki sırf savad və bilgi azlığının verdiyi qismi psixoloji dayanıqsızlığın nəticəsində xaricdən gələn informasiyaya açıqlıq faizləri yüksək olduğu üçün onlara bu dönəmdə edilən təsirlər, sonrakı dönəm üçün həlledici önəmə sahib olur; bu gənclər, özlərinə inandıqları təqdirdə potensiallarını görüb çox böyük uğurlara nail ola bildikləri kimi, verilən mənfi təsirlər nəticəsində özgüvənləri sarsıldıqda da tam əksinə, çox başarısız da ola bilirlər...
Odur ki xüsusən yaşlı amma ağlı zəif insanlar- valideynlər, böyüklər, müəllimlər; «təcrübə», «görmək», «yaşamaq» kimi absurd inancları bir kənara qoyub həm özlərinin zəifliklərini düzəltməyin qayğısına qalmalı, həm də gənclərə mənfi təsirlərə səbəb ola biləcəklərinin fərqində olmaldırlar.
Çünki təcrübə, nə qədər önəmli bir amil olsa da əsla ağıldan daha mühüm deyildir və ona alternativ ola bilməz. Belə ki təcrübə gördüyünü, eşitdiyini, duyduğunu bilməkdirsə; ağıl görmədiyini, eşitmədiyini, duymadığını bilməkdir. Elə isə biz bu dünyada zatən hər şeyi görə, duya, eşidə bilməyəcəyimizə görə, hiss orqanlarının və müşahidə qabiliyyətimizin təkbaşına bizə verəcəyi şey də, çox məhdud və az olacaqdır. Digər tərəfdən də zatən hiss orqanlarımızın bizə verdiyi təəssürat da yanıldıcı ola biləcəyinə görə, elə təcrübədən istifadə edə bilmək üçün də bizə başqa bir qüvvə lazımdır: Ağıl! Elə isə ağılsız bir insanın lap 100 illik bir təcrübəsi, ağıllı bir insanın məsələn 1 ilindən daha önəmli ola bilməz. Təcrübəli amma ağılsız bir yaşlı, təcrübəsiz amma ağıllı bir gəncdən daha yetkin deyildir!...
Xüsusən də bizim cəmiyyətdə, bizim insanlarda bir «təcrübə hərisliyi», bir «təcrübəxorluq» var. Əlaqəsi oldu-olmadı, hər kəs, hər məqamda «təcrübə»dən danışır. Bir «təcrübə rüzgarı”, alıb başını gedir.
Məsələn bir adam, deyək ki evliliyinin 3-cü ilindən sonra, öz həyat yoldaşı ilə aralarında soyuqluq yaranmasını, bir „təcrübə“ kimi qəbul edərək, „evlilik cəmi 3 il çəkir“ kimi bir „qanunauyğunluq“ kəşf edir.
Ya da hansısa yaşlı bir insan, öz gəncliyini, boş-boş şeylərə sərf edib deyə, „adam öz gəncliyinin qədrini qocalanda bilir“ deyə bir „aksiom“ qayırır.
Və ya kimsə, „filankəslə mən çox çörək kəsmişəm ona görə də onu yaxşı tanıyıram“ deyə bir „qayda“ düzəldir.
Əsil həqiqət isə budur ki, insanların özlərindən „təcrübə“ deyə bir şey qayırmasının ya da təcrübəni şişirdib hər şeyin fövqündə görməsinin səbəbi, elə AĞILSIZLIQdan başqa bir şey deyil!
İnsanda əgər ağıl, yetərincə yoxdursa, onun nəzərində önəmli olan şey, ağıl ola bilməyəcəyinə görə, təbii olaraq başqa bir şey olacaqdır (mütləq mənada havasızlıq mümkün olmadığı kimi, insanın önəm verəcəyi bir şey, mütləq olacaqdır).
Və ağılsızlıq da 2 səbəbdən qaynaqlanır; 1)Sırf zəkasızlıqdan qaynaqlanan ağılsızlıq. 2)Məsuliyyətsizlikdən (əxlaq zəifliyindən) qaynaqlanan ağılsızlıq.
Yəni bir insanın tutaq ki öz evliliyinin 3-cü ilində partnyoru ilə arasındakı münasibətin qırılmasını, bir „təcrübə“, bir „qanunauyğunluq“ və dolayısıyla da normal bir şey kimi qəbul etməsinin, əxlaqsızlıqla əlaqəsi bu şəkildə ola bilər; o, bir həyat yoldaşı kimi, məsuliyyətsiz davrandığı üçün və öz üzərinə düşənləri yerinə yetirmədiyi üçün, partnyoru ilə münasibəti qırılmışdır. Lakin o, məsuliyyətdən qaçaraq, problemin özündən qaynaqlanan səbəbini və özünün günahkar olmasını qulaq ardında vurub, günahkarı, başqa yerdə axtarıb aradan sivişmək istəyir; „onsuz da 3-cü ildən sonra belə olur“ deyərək, bir mənada „mənlik bir şey yoxdur, həyatın qaydası belədir“ söyləmək istəyir.
Bax bu, məsuliyyətsizlikdən (əxlaq zəifliyindən) qaynaqlanan ağılsızlıqdır.
Sırf zəkasızlıqdan qaynaqlanan ağılsızlıq isə belə ola bilər; zəka zəif olduqda təbii olaraq özünü normal idarə etmək mümkün olmadığı kimi, normal bir evliliyi idarə etmək də zatən mümkün deyildir. Xüsusən də qarşındakı insan da əgər zəkidirsə onun gözləntiləri də yüksək olacaqdır və üstəlik də arada, onu sənə bağlayacaq başqa bir amil də olmadıqda, artıq bu evliliyin idarə edilməsi, tam bir strategiya, həssaslıq və zəka gərəkdirəcəkdir.
Bu durumda da evliliyini, xoş niyyətinə baxmayaraq idarə etməyə potensialın çatmaması və bundan yola çıxaraq da, „evlilik ancaq 3 il çəkir“ kimi bir varsayıma meyillənilməsi, məhz zəkasızlığa dayalı bir „təcrübəxorluq“dur.
Halbuki əslində çox açıq-aydındır ki evlilik, əgər normal və sağlam əsaslara söykənirsə o, labüd olaraq elə əbədi də davam edə biləcəkdir. Əgər davam etmirsə demək ki tərəflərdən ən azından biri, sağlam dünyagörüş və xarakterə sahib deyildir.
Həmçinin elə yuxarıdaki 2-ci örnək barədə də eyni şeyləri söyəmək olar; „adam öz gəncliyinin qədrini qocalanda bilir“ kimi bir qondarma aksiom da elə 2 növ ağılsızlıqdan qaynaqla bilər; əqli ağılsızlıq və ya əxlaqi ağılsızlıq.
Yəni bir var ki adam, zəkalı, dolayısıyla da kapasitəli olduğu halda, öz gəncliyini və potensialını, mənasız şeylərə sərf edib sonra bilə-bilə günahı öz boynundan atmaq və özünü təmizə çıxarıb suçluluq psixologiyasından yaxa qurtarmaq üçün, bilərəkdən, şüuraltında özünə bunu inandırmağa çalışır ki, „əslində hər kəs gəncliyini boşa verir“...
Yəni bu, sırf əxlaq zəifliyindən qaynaqlanan „təcrübəxorluq“dur.
Eyni zamanda əgər bir kəs, o qədər də potensialllı və zəki deyilsə, təbii ki, gəncliyində çox da ciddi şeylər yapa bilməsi mümkün deyildir. Beləliklə də o, səmimi olaraq özünün bacarıqsızlığından yola çıxıb „demək ki hər kəs gəncliyini boş verir“ kimi, zəka və analiz qabiliyyətinin yetərsiz olmasının gətirdiyi bir varsayıma qapıla bilər.
Halbuki çox açıq-aydın bir həqiqətdir ki insanın, gəncliyini dolu keçirməsi üçün sadəcə zəki və məsuliyyətli olması yetərlidir. Əgər bunlardan biri yoxdursa zatən gənclik, dəyərli keçə bilməz. Necə ki bütün zəki və məsuliyyətli insanlar, gəncliklərini dəyərli keçirmişlər.
Ya da elə üçüncü misalı götürək; „filankəslə mən çox çörək kəsmişəm ona görə də onu yaxşı tanıyıram“ kimi bir baxış acısı da, „təcrübəxorluq“dan başqa bir şey deyil; çünki əvvəla bir insanla “çox çörək kəsmək” ya da çox ünsiyyətdə olmaq, hələ onu tanımaq anlamına gəlmir. Bir kərə ağıl və məntiq (analiz qabiliyyəti) əgər zəifdirsə; əldəki təcrübə nə qədər çox olsa da, ondan nəticə çıxarmaq, yenə də çətin məsələdir. Digər tərəfdən də bir kəsi tanımaq üçün mütləq də onunla yaxından ünsiyyətdə olmaq və təcrübə gərəkmir; məsələn bu insan əgər indiyəqədər filan əməllərin sahibi olubsa və bunu biz biliriksə o halda onun bu vaxta qədərki əməllərindən yola çıxaraq, onunla heç ünsiyyətdə olmadan da, sırf ağıl və analiz ilə, onun necə birisi olduğunu asanlıqla bilə bilərik. Hətta ağıldan başqa bir yol da var; istər inanaq istər inanmayaq, metafizik (sezgisəl) metod da var; bir insanın sifət ifadəsi, onun bütün mahiyyətini və xarakterini özündə əks etdirir (məsələn cinayətkarların, bir qayda olaraq neqativ və mənfi yüklü sifət ifadəsinə sahib olması, bir təsadüf deyildir). Beləliklə insanların neçə faizinin bu qabiliyyətə sahib olub-olmamasından asılı olmayaraq, insanı tanımaq üçün belə bir 3-cü metodun olması da bir reallıqdır.
Yəni insanı tanımaq üçün ya da bir olayı çözmək üçün, bəzi halllarda təcrübədən daha asan və daha praktik olan, daha 2 yol da var(ağıl və bəsirət).
Di gəl ki əxlaqı zəif olan birisi, hətta zəki olsa belə, düşünməyə də tənbəlliyi olan birisidir və ən saçma şeylərə də bəzən inana bilir. Odur ki indiki halda o, ağlına əziyyət verməyərək, və (şüuraltında həsəd hissinin də təsiri ilə) başqalarının da „ağlının işləməsini istəməyərək“, bir insanı tanımaq üçün mütləq onunla yaxından ünsiyyətdə olmaq gərəkdiyinə özünü qapdırmış ola bilər.
Eyni zamanda bu yanılqı həm də əqli zəiflikdən də qaynaqlana bilər; zəkası zəif olan birisi üçün zatən ağıl qüvvəsi işləmədiyi üçün, o, özündə olmayan bir qüvvənin potensialı barədə də təsəvvür sahibi ola bilməz və beləliklə də onun üçün həyatda yeganə prinsip, zatən yalnız „başın daşdan-daşa dəyə-dəyə öyrənilməsi“ (təcrübə) ola bilər.
Bir sözlə, insanların və özəlliklə bizim toplumun, çıxarsama və analizə qapalı olmasının və „təcrübəxorluğ“unun səbəbi, elə ağılsızlıqdan başqa bir şey deyildir (əxlaqi və əqli ağılsızlıq).
Bir kərə bu, aydındır ki təcrübə, ağıldan daha önəmli ola bilməz; əgər kiminçünsə önəmlidirsə demək ki o, ağılsız olduğu üçün, özündə olmayan şeyin təsirini də hiss edə bilmir...
Yunis Dürüst
Bir çoxları, “Polemikalar, dartışmalar, bütün hallarda faydalıdır. Çünki bu halda həqiqətlər ortaya çıxır. Beləliklə fikirlər ortaya qoyulmalı, hər kəs öz dəlilini gətirməlidir” kimi bir düşüncədədirlər. Halbuki bu fikir, əvvəla bu anlama gəlir: “İnsanların hamsında ya da ən azından həlledici qismində, universal(güclü) ağıl deyə ümumi bir sistem vardır və beləliklə də hər kəs, eyni qədər həqiqəti görə bilər”.
Bir kərə bu önmühakimənin özü yanlışdır. Çünki əvvəla doğrudan da insanların hər birində və ya çoxunda, ümumi və yetkin bir ağıl sistemi olsaydı zatən ən birinci elə tarixdən bəri, az qala hər bir məsələ və istiqamətdə, fərqliliklər mövcud olmazdı. Məsələn adicə elm və ya fəlsəfə məvhumunun özünün nə olduğu barədə hər kəsin qəti olaraq görə biləcəyi vahid bir təsəvvür və ya konsensus yoxdur.
Çünki əvvəla insanların heç də hamsı, həqiqətləri dərk edəcək gücdə deyil digər tərəfdən də dərk edəcək gücdə olanların belə, heç də hamsı onu qəbul edəcək yapıda deyillər. Belə olduğu halda da hansısa bir məsələdə ortaya nə qədər dəlil qoyulsa belə, nəticədə hər kəsin dəlili, onun öz ağlının və əxlaqının məhsulu olacağına görə; kimsi ya ümumiyyətlə anlamadığı üçün kimsi də sırf öz mənafeyinə xoş gəlmədiyi üçün öz dəlilində və fikrində israr edəcəkdir ki bu da insanların mütləq çoxluğu deməkdir. Bu mütləq çoxluğun da, bütün ciddi və geniş çaplı polemikalarda önəmli rol oynacağını nəzərə aldıqda bu aydınlaşır ki ən azından böyük həqiqətlərin ya da əqli faktların müzakirəsi zamanı, əksər hallarda reallıqlar ortaya çıxa bilmədiyi kimi, əksinə sağduyusuz çoxluğun fikrinin daha ön plana keçməsi, daha güclü ehtimalı təşkil edir. Beləliklə bir polemika zamanı, həqiqətin ortaya çıxmasından çox, onun daha da ört-basdır edilməsi ehtimalı daha güclüdür.
Sadəcə olaraq məsələ budur; hansısa fikirlə qarşılaşdıqda, həmin fikirdən bir etkiləşim və təsir ala bilməyən və o fikri, ağlına otuzdura bilməyən (ağlı yetməyən) insanlarda; o fikrə qarşı, instinktiv bir aqressiya və əks-təsir yarana bilir. Onlar, həmin fikrə ulaşa bilməmələrinin səbəbinin özlərindən qaynaqlandığının fərqində olmadıqları kimi, bu ulaşılamama durumunun kökünü məhz xarici aləmdə və obyektin özündə axtarmağa meyilli olurlar; beləliklə də o fikrin, bir əsasa və bir anlama otura bilmədiyi fikrinə qapılaraq; təbii olaraq bu durumda ola biləcək ən yaxın ehtimallı yanılqıya-təcrübəxorluğa meyillənirlər; «bu fikri hansı əsasla irəli sürürsən», «dəlilin nədir» ya da; «heç bir araşdırma aparmadan (təcrübə keçirmədən!) özündən bir şeylər uydurursan» kimi düşüncələr, məhz qavrama zəifliyinin, instinktiv boşluqların və ya məsuliyyətsizliyin sonucudur. İnsanlar, irəli sürülən hər hansı bir fikirdə, bir məna görə bilmədiyi zaman bunu, məhz fikrin özündən bilir və fikirdə məna tapa bilməmələri də son nəticədə onlar üçün; o obyektdə yəni fikrə münasibətdə, bir «gücsüzlük» effekti yaradır; və «güc» və "şou" axtarmağa meyillənib, «təcrübə» ya da «dəlil» tələb edirlər...
Halbuki bunlar açıqdır: 1)Əvvəla heç də hər şeyin, birbaşa açıqlaması yoxdur. 2) Bir müəllif, bir fikri, ətraflı izah etməyə borclu deyil. 3)Ümumiyyətlə «hansısa fikrə mütləq dəlil lazımdır» deyə bir şey də yoxdur.
Məsələn mən deyirəm ki 5 dəqiqə sonra zəlzələ olacaq. İndi əgər həqiqətən də mən bunu deyərkən güvənilir bir qaynağa ya da içsəl bir duyuma və keçərli bir hissə (sezgi) əsaslanıramsa lakin bunu təbii olaraq açıqlaya və təməlləndirə bilmirəmsə və ya bunun elmi bir açıqlaması yoxdursa; onda mənim, o fikri irəli sürmüş olmağım, (buna bir dəlil olaraq nəyisə göstərə bilməsəm belə) məntiqsiz və ya saçmadırmı?...
Reallıq budur ki nəinki hansısa bir fikri, tam əsaslandırmadan irəli sürmək, hətta heç bir əsaslandırma olmadan irəli sürmək belə, özlüyündə yanlış və ya anlamsız bir şey deyildir. Əgər bir fikri, əksəriyyət anlamırsa ya da hətta heç kim belə anlamırsa belə, yenə də bu fakt, o fikrin, irəli sürülmə haqqını keçərsiz qılmır və ya onu önəmsiz etmir.
Sadəcə olaraq ortaya atılan hansısa yanaşma, hətta əsaslandırılaraq irəli sürüldükdə belə, ona qarşı əks təpkilərin olacağı açıq və netdir. Çünki insanların mütləq əksəriyyətində ya ümumiyyətlə ağıl yoxdur ya da ağıllarını dondurublar. Belə olan halda; hisləri aşan və məntiqə toxunan hansısa bir fikir, məntiqini toxunulmaz və passiv saxlamaq istəyən insanlarda narahatlıq və əks təsir yaradır; ya da ümumiyyətlə ağlı olmayan insanlarda, anlamaqda zorlandıqları şeyə qarşı ikrah oyadır.
Və nə qəribdir ki rasional mütəfəkkirlərə, tarixən «masabaşı (stulüstü) filosoflor» və onların fikirlərinə də «masabaşı düşüncələr» deyilməsi də təsadüf deyildir; bu, eynilə «hardan çıxardırsız bunları, heç bir təcrübə aparmadan, heç bir iş görmədən, müşahidə aparmadan, masa başında oturub çalışmaqla, yazmaqla bu iş olmaz» kimi bir şüuraltının sonucudur...
Yunis Dürüst
Kimsə bunu düşünübmü; Dekart niyə insanlara maraqlı görünmür?...Nədən bu qədər önəmli işlər yapdığı halda və demək olar ki dünyanın və düşüncənin taleyini təkbaşına dəyişdirə biləcək bir fəaliyyət və nəticə ortaya qoyduğu halda və dolayısıyla da bütün dünyada ən üst səviyyədə diqqət və rəğbət görməsi gərəkən bir səciyyə ehtiva etdiyi halda, Dekart və onun yaratdığı fenomen, faktiki olaraq hətta 2-ci dərəcəli bir diqqət və ilgi kəsb edib-etməməsi belə mübahisəli olacaq dərəcədə qeyri-adekvat bir ümumi qavrayış və təsəvvürə sahibdir?...
Belə bir anlamlı və önəmli bir olay, təsadüf olamayacağı kimi(çünki milyardlarla insanın və örnəkləmin olduğu bir durumda təsadüf olamaz), bunun, mütləq ki konkret və mühüm səbəb və ya səbəbləri vardır.
Elə isə bu səbəbləri düşünək; nədən dünyanın elm, düşüncə və əql məhvərini yerindən oynadacaq dərəcədə böyük buluşlar və görüşlər ortaya qoya bilmiş, sözün tam mənasında dahi bir insan; hətta elmə ilgi duyan ya da özünü elmə yaxın hesab edən insanların nəzərində belə, ən azından, olması gərəkənə yaxın bir alqı və marağa belə, məzhər olmamaqdadır?
Bizim fikrimizcə əsas səbəblər bunlardır:
Hər şeydən öncə, insanların mütləq əksəriyyəti, əxlaq və bəsirətdən uzaq olduğu kimi, elə əslində elm, əql və düşüncədən də, o qədər olmasa da, bir xeyli dərəcədə uzaqdırlar. Hətta “inkişaf etmiş”, “öncül” ya da “elmdə çağ atlamış” deyə tanımlanan ölkələrdə belə, toplumun həlledici və əhəmiyyətli qismini, ağıllı və əxlaqlı insanlar təşkil etmədiyi kimi, bütövlükdə cəmiyyəti idarə edən və ona təsir edən həlledici amil də elm və bəsirət deyildir(Bir kərə ağıl və bəsirət nə qədər bir-birindən ayrı element olsalar da, bütövlükdə insan və cəmiyyət üçün, bunlar vahid bir dinamika və tendensiya təşkil edirlər; çünki zəka olsa belə, bəsirətin olmaması, ağlı və doğru qərar vermə potensialını da məhdudlaşdıran amildir).
Dolayısıyla da bütün toplum nəzdində əgər hərəkətverici və təməl dinamika, sağduyu deyilsə; məsələn filan içkinin ya da filan şeyin, açıq-aydın ziyanlı olması bilindiyi halda, mütləq əksəriyyət, həmin şeydən istifadə edirsə və instinktivliyə məğlub olursa; zahiri ləzzət(1), başqalarında görmək(2) və öyrəşmək(3) faktorlarının birləşib yaratdığı “xarici müqavimət mərkəzi”ni yenə bilmirsə; o halda zatən digər və çox daha mühüm məsələlərdə də bütövlükdə, ictimai olaraq insanların kütləvi yanılqı və qəflətlərə düşəcəyi də açıq və təbiidir.
Beləliklə də məsələn; zəki və məlumatlı bir insan, zərərli bir içəcəyi qəbul edib; nəticədə uyuşub, bu günkü plan və rejimini asanlıqla pozmağa səbəb olacaq bir qərarı verə bilirsə və bu durum, təsadüfi deyil də geniş yayılmış bir haldırsa; çox asanlıqla bütün məsələlərdə və hətta həyati məsələlərdə də eyni halın olması, tamamilə realdır(hətta fraqmental keyliklərin elə özünün belə, böyük keyliklərə səbəb olması qaçılmazdır).
Amma ən əsas olaraq zəka faktoru, çox daha önəmlidir; zəkiliyə və əqliliyə meyilli olmayan bir insan üçün, labüd olaraq ümumi həyati və varoluşsal tendensiya da məhz əqlilik deyil də nəqlilik olacaqdır; o, hadisələrin və məsələlərin mahiyyətinə deyil də zahirinə önəm verən biridir; onun nəzərində, filan hadisənin niyə və nə səbəbə olması deyil də, sadəcə olması mühümdür.
Təsadüfi deyil ki, elə elmə yaxın olan (və ya belə olduğu varsayılan) insanların təsəvvüründə önəm kəsb edən “filosof”, “düşünür” və ya “alim”lər də, daha çox məhz nəqli olanlardır; filan hadisə və ya məsələ barədə fikirlərini bildirib də o hadisənin uzaqbaşı yalnız bir-iki alt qatına enən, və həlledici çoxluğu təşkil edən “filosof” və “alim”lər reallığının səbəbi də elə təməl olaraq zəkasızlıq və ya bəsirətsizlikdən qaynaqlanır(ya bunu edə bilmirlər-zəki deyillər; ya da etməyi önəmsəmirlər-bəsirətli deyillər).
Beləliklə zatən əqliliyin deyil də məhz nəqliliyin, təməl dinamikanı təşkil etdiyi bir elmi və fəlsəfi ədəbiyyat və irs reallığının mövcud olduğu bir şəraitdə, insanların da, (nə qədər elmli olsalar da) hər zaman ilk seçənəyi, refleksiv olaraq, onlara rahat olan nəqlilik olduğu üçün, nəticədə elm adına əslində qeyri-elmi; və əql adına nəqli bir bilik və donanım kimi bir ümumi mənzərə yaranmış olur.
Dekart isə nəqli deyil də əqli (özü də ən yuxarı həddində), anlayış və buluşlar ortaya qoyan bir düşünür olduğu üçün; onun bu məntiqi, dərininə(intensiv) və əqli irsinin, insanları zatən instinktiv olaraq zorlayacaq və onları, “çətinə salacaq” bir mahiyyəti söz konusudur. Bu çətinlik və dərinliyə tab gətirmək üçün isə ən əvvəl təbii olaraq, dərinliyə və əqliliyə tam meyilli olmaq gərəkdiyi kimi, həm də səbr və istək(dolayısıyla da məsuliyyət və bəsirət) də vacib amildir. Məsələn ortalama bir nəqli düşünürün, ortalama bir kitabına sərf edilən zehni və biloji səy və enerji, demək olar ki Dekartın bir əsərinin, uzaqbaşı bir neçə səhifəsinə sərf edilənə bərabərdir. Dolayısıyla Dekart, özlüyündə insan üçün bir “başağrısı”, “çətinlik” və “mübarizə” anlamını daşıyır. Zatən bu, o deməkdir ki, ona maraq və həvəs göstərib də bu ilgisi və həvəsi, çox keçməmiş, mənfi və əks-duyğuya çevrilənlərin həm ümumi sayı yetərincə çoxdur həm də ümumilikdə filosof və elm və fəlsəfə maraqlıları içində onların faizi, olduqca böyükdür.
Ümumiyyətlə, daha böyük və insan həyati üçün daha mühüm seçim anlarında; indiki halda isə elm, əql və dolayısıyla da insanın həyatı üçün ola biləcək ən önəmli müsbət dəyişim yarada biləcək bir situasiyanın qərar məqamında, düzgün seçim etmək; təbiəti etibarilə insan üçün daha çətin və daha ağır bir qərar deməkdir; dolayısıyla da məsələn siqaret asılılğını tərk etmək, Dekartın dühasının fərqinə varmaqla müqayisədə çox asan bir problemdir; insan üçün belə inqilabi bir sonuc doğuracaq bir qərarın oluşması, təbii olaraq çox daha ciddi və mühüm faktorları və şəraiti qaçılmaz etdiyi kimi, insanın daha böyük dəyişimini və təkamülünü gərəkdirir.
Digər önəmli bir səbəb də; vərdişkarlıq, adət faktorudur; onillərdən, hətta yüzillərdən bəri məhz belə formalaşmış olduğu üçün, bu alışqanlığın davam etməsi, zatən ümumi ictimai nəzər və şüurda öz məcrasında gedəcək olan bir tendensiyadır; necə ki məsələn rüşvətin yayğın olduğu x bir toplum, onunla eyni xarakter və səviyyəyə sahib olan amma rüşvətin az yayğın olduğu y bir toplumla müqayisədə; deyək ki 10 və ya 20 il ərzində o toplumdan bariz bir şəkildə daha çox müqavimət və səy göstərsə belə, bu müddətdən sonrası üçün, y toplumdan daha az bu mərəzə yoluxmuş durumda olması, zəif bir ehtimalıdır.
Bəli, qismən genetiksəl amma əsas olaraq da metodiki olaraq cəmiyyətlərin düşüncə və davranışları, vərdişkarlıq və alışqanlıq kəsb edir.
Amma ümumi aspektdən yanaşdıqda, Dekart fenomeninin, insanların nəzərində və qavrayışında, lazımı və adekvat qarşılığı bula bilməməsi reallığının təməl səbəbi, elə zəka və bəsirət amili, əsas olaraq da zəka elementindən başqası deyil.
Yunis Dürüst, elmi tədqiqatçı
İnsanın evolyusiyası onun get-gedə ağlından az istifadə etməyə məcbur edir. Bir zamandan sonra insanlar demək olar ki, ətrafına yığdığı əşyalardan asılı olacaq. Bircə o qalmışdı ki, ayaqqabıdan da asılı olaq. Beləliklə...
Ağıl təvazökar olmağı da özü ilə gətirər. Bəlkə siz dilinizə gətirmirsiniz, amma biz sizin ağıllı olduğunuzu görürük.
Özünüzə çox təzyiq edirsiniz.
Əslində bir çox şeyi anlamaq sizin üçün elə də çətin deyil. Ancaq qarşınıza ağlınıza gəlməyən, tam qavraya bimədiyiniz bir şey çıxdıqda ondan əsla əl çəkməzsiniz. O mövzunu, o anlayışı, o faktı anlayana qədər özünüzü məcbur edirsiniz. Təslim olmaq sizə görə deyil.
Ətrafınızda olub bitənlərdən xəbərdarsınız.
Çevrənizdən ayrılmış biri deyilsiniz. Ailənizdən, məhəllənizə, məktəbinizdən, ölkənizdə, dünyada olub bitən hər şeydən xəbəriniz vardır. Yaşadığınız dünyada olub-bitənlər sizin üçün olduqca vacibdir və buna bütün diqqətinizi ayırırsınız.
Başqalarının xətalarını izləmirsiz.
İnsanların müsbət tərəflərinə nəzər yetirirsiniz. Başqa insanların xətalarını görüb bunları onların üzünə vurmaq çox asandır. Ancaq siz qətiyyən belə insanlardan deyilsiniz. Sizin üçün əsas olan insanların müsbət tərəfləridir, bunları görüb təşviq etməkdə heç çətinlik çəkmirsiniz. Onsuz heç bir zaman asan olan yolla getmədiniz ki.
Səhv anlaşıldığınız zamanlar çoxdur.
Çünki fərqli və qarma-qarışıq düşünürsünüz. Sizə sadə gələn bir şeyi başqalarına söylədiyinizdə tərəddüd edirlər. Məsələn, incə zarafatlarınız layiq olduğu münasibəti görmür, çünki anlamırlar.