Quraqlıq- eroziya-denudasiya relyef yaradan proseslərin nəticəsində dağlar, təpələr və müxtəlif qayalar onun ərazisi üzərində formalaşdı. Onların yarısı intruziv süxurlardan ibarətdir (İlanlıdağ, Naxacar, Əlincə və Naxçıvan MR da başqa dağlar) bəzi yerlərində isə Devon dövrünün qədim kristal süxurlarından ibarətdir (Dəhnə, Sarıdağ, Vəlidağ və Naxçıvanda başqa qalıq dağlar), başqa yerlərdə Pliosen dövrünün yataqları ( Ambizler qalıq dağlar, Qobustanda Quşqayası). Eroziya və intensiv denudasiya proseslərinə görə süxurlar asanlıqla yuyulur. Cənub-şərqi Qafqazda təbaşir dövrünün Lusitan əhəngdaşlarından ibarət olan Dibrar növünün qayaları var. Bütövlükdə onlar kəskin qayalar ilə ifadə edilir . Turistlər və alpinistlər keçmişdə bu qayalarda müdafiə məqsədilə tikilmiş qalaların qalıqlarını maraqla müşahidə edirlər (Çıraqqala, Şexubqala və s.); Onların bəziləri Dəvəçi (Çıraqqala) və İsmayıllı (Talıstan) regionlarında yerləşir. Kəpəz dağı Yura dövrünün əhəngdaşlarından ibarətdir və öz gözəlliyi ilə turistləri cəlb edir.

Keçmişdə Kiçik və qisməndə Böyük Qafqazda karyer yolu ilə istismar olunmuş dağ-mədən yataqları aşkar edildi. Bu mədənlər müxtəlif göllər və bulaqlar ilə antropogen mağaralar kimi dağların yamaclarında qaldı. XIX əsrə kimi Abşeronda dərinliyi 10-15 km olan əl ilə çıxarılan quyulardan neft istehsal edilirdi. İstehsal edilmiş neft su quyularına yaxın yarğanlarda toplanmışdı. Belə quyular Xırdalan, Balaxanı, Binəqədi, Fatmayi və Hökməli kəndləri ətrafında qalmışdır. Bu abidələr Azərbaycanda neft yataqlarının zənginliyini , Yer səthinə neft yataqlarının yaxın yaranması və həmçinin o keçmiş zamanda neft istehsalçılarının ağır və təhlükəli işini göstərir. Gələcək nəsillər üçün bu abidələri saxlamaq qədim neft buruqlarının bərpa olunması üçün zəruridir və bu ərazi qorunmuş zona kimi elan edilməlidir, necə ki bu abidələr Azərbaycanın tarixinin tədqiqatı üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Hesab edilir ki, neft yataqları bəzi dərələrin yamaclarında səthə çox yaxın yerləşir və yarğanlardan torpağa neft süzülür və buna görə də bu yerləri neft bulaqları adlandırırlar. Neft bulaqları turistlər tərəfindən heyranlıqla müşahidə edilir.

Təbii qazın öz-özünə yanması yer səthində tektonik birləşmələrdən sızıb keçir, onun alovu yaşıllığın fonunda və ya qar örtüyündə təbii landşaft yaradır. Yerdən çıxan təbii qaz qədim zamanlarda insanların ibadətgahına çevrilmişdir. Burda Hindistandan olan zəvvarlar oda sitayiş edənlər üçün məbəd tikmişdilər. Azərbaycanda fəaliyyətdə olan palçıq vulkanlarının kraterlərində metan qazının izinə rast gəlmək olar.  Qızılqaya platosunun cənub ətəyindən təbii qaz qərbdə yerləşən 2200m mütləq hündürlükdə Xınalıq kəndinə sızıb keçir, və alov əmələ gətirərək sıldırım qayalar və dağ çəmənlikləri arxa fonda çox gözəl mənzərə yaradır. Burda isti qumun üstündə turistlər kabab çəkə bilərlər. Belə yerlərin qorunması ictimai vəzifədir. Tektonik quruluşlardan keçərək çaylar dərə və yarğan relyefi yaradır. Əzilmiş dağ süxurları, qumdaşları, qumlu əhəngdaşı, əhəngdaşı, şistlər və s. tektonik yerdəyişmə - sınmalar, qalxmalar və əyilmələr unikal geoloji quruluşu yaradaraq turistləri ovsunlayır.

Dağəmələgəlmə proseslərinin təsiri altında sonuncu yaranan dağ relyefi zaman və məkan baxımından müxtəlif dəyişikliyə uğradı. Onun strukturunu və istiqamətini dəyişən çay vadilərinin izləri sonuncu yaranan relyefdə yaxşı saxlanmışdır. Çay vadilərinin izləri allüvium, allüvium-prolüvium ( suayrıcı, Xızı kəndinin yaxınlığında Tuğçayın mənbəyində yerləşir, Kişçayın hövzəsində Meşəbaşı, Suvadel kəndindən şərqə doğru Muxaxçay hövzəsində Əlişçay vadisinin sağ yamacındakı suayrıcıda yerləşir) və allüvium-fluvioloji yataqlardan (Kyam morena və konqlomeratlar ) ibarətdir. Azərbaycanın bu cür əraziləri gərək turist marşrutlarına daxil edilsin. Çay terrraslarının deformasiyaya uğramış əraziləri, Böyük Suval və Kələki yamaclarının düzənliklərində qədim dreyf konuslarının terrasları onlarla əlaqəli olur.


Neogen dövründən fəaliyyətdə olan Palçıq vulkanları Azərbaycan ərazisində unikal hadisə hesab edilir. Yeraltında və sahildə yerləşən palçıq vulkanları onlarla əlaqəli olur. Düzənliklərdə və dağlarda onlar konusun, platonun, təpələrin və başqa relyef formalarının quruluşundadır. Palçıq vulkanları püskürməsi hündürlüyü 1km-dən artıq olan qaz alovu və palçıq daş brekçiyasının qovması ilə izlənilir. Qara tüstüyə bürünmüş alovlu dillər qorxu təəssüratı yaradır. Hətta palçıq vulkanlarının püskürməsindən sonra palçıq brekçiya axını yamacda alovlu lava axınını xatırlatmağa davam edir. Palçıq vulkanlarının böyük hissəsi turist marşrutlarının yolunun üstündə yerləşir (Bozdağ, Otman, Lökbatan, Kürsənqaya, Qalmaz və s). Bu vadilər Padar pəncərəsi kimi adlanır. Orogenezis nöqteyi nəzərindən Qaraməryəm dağ silsiləsi ən zəngin təbii laboratoriyadır. Bu Girdimançay vadisinin qədim dreyf konusunun yerində 600 min il ərzində formalaşmışdı (uzunluğu 25km, eni 6km və hündürlüyü 50 m). Bakı-Tbilisi yolunun üstündə Girdimançayı keçərkən bunu aydın müşahidə etmək olar və o ümumi diqqəti cəlb edir. Bu daş fiqurlar dağ yamaclarına unikal gözəllik verir.

Silslər çox güclü kəmiyyətə malikdir. Bir baxımla Onlar dağlardan 6-7 milyon m3 turş maddələri özləriylə apara bilir. 6-8 km kənara aparılmış qırıntılar arasında hündürlüyü 200 ton olan təbiətin möcüzə bəxş etdiyi sil mərkəzləri, nəhəng daşlar tapmaq olar. Dağ yamaclarında eroziya- denudasiya prosesləri nəticəsində gilli çöküntülərlə örtülmüş şoran torpaqlar formalaşmışdır. Gilli karst ilə şoran torpağın kombinasiyası spesifik landşaft formalaşdırır. Xəzər sahilində diyirlənən çınqıldan ibarət olan tirlər, kiçik qumlu təpələri, müşahidə etmək olar.


Mənbə: B.Budaqov, Təbiət abidələri