Nominal və real əmək haqqı, onlara təsir edən amillər
Əmək haqqının kəmiyyətini müəyyən edərkən nomi-nal və real əmək haqqını bir-birindən fərqləndirmək lazım-dır. Nominal əmək haqqı işçinin pul formasında aldığı saat-lıq, gündəlik, həftəlik, aylıq, real əmək haqqı isə yaşayış vasitələri və xidmətlərdə öz əksini tapan əmək haqqıdır. Real əmək haqqı nominal əmək haqqının alıcılıq qabiliyyətini, onun real istehlak məzmununu əks etdirir. Deməli, nominal əmək haqqı işçinin yaşayış səviyyəsi haqqında düzgün təsəv-vür vermir. Bunu real əmək haqqı, qiymətlərin səviyyəsi və nominal əmək haqqı arasındakı qarşılıqlı əlaqə daha düzgün əks etdirir. Məsələn, real əmək haqqının dəyişməsini (%-lə) müəyyən etmək üçün nominal əmək haqqının dəyişməsi faizindən qiymətlərin səviyyəsinin dəyişməsi faizini çıxmaq lazımdır. Tutaq ki, nominal əmək haqqı 8%, qiymətlərin səviyyəsi 5% artmışdır. Bu, real əmək haqqının 3% artdığını göstərir. Buna əsasən demək olar ki, işçilərin əmək haqqının konkret məbləği və səviyyəsi istehsalda, bazarda, habelə sosial münasibətlər sahəsində meydana çıxan bir çox amil-lərdən asılıdır.
Bu amillərdən başlıcası iş qüvvəsinin dəyəridir. Hər bir işçi qrupu üçün iş qüvvəsi dəyərinin aşağı və yuxarı həddi vardır. Əmək haqqının aşağı həddi işçinin sərf etdiyi enerjini və ya əgər belə demək mümkündürsə, qabiliyyətini bərpa etməsi, müəyyən ixtisas alması və ailə üzvlərini saxlaması üçün zəruri olan yaşayış vasitələrinin dəyəridir. Ölkələrin çoxunda yoxsulluğun həddini müəyyən edən ən aşağı ixtisasa malik olan işçilərin həyat fəaliyyətlərini davam etdirə bilmələri üçün yaşayış minimumu hesablanır. Iş qüvvəsi dəyərinin yuxarı həddi müəyyən olunarkən bun-larla yanaşı, onun ənənəvi sosial–mədəni tələbatının ödənil-məsi ilə əlaqədar olan xərclər də nəzərə alınır.
Işçilərin əmək haqqına təsir edən amillərdən biri də onların ixtisasıdır. Odur ki, ixtisaslı iş qüvvəsi .özünün təkrar istehsalı üçün daha yaxşı həyat şəraitinin olmasını tələb edir.
Iri maşınlı istehsalın meydana gəldiyi ilk dövrlərdə sadə, ixtisassız əmək üstünlük təşkil etdiyinə görə sahibkar-lar işçilərin əmək haqqını onun aşağı həddi səviyyəsində müəyyən edirdilər. Elmi — texniki inqilab şəraitində isə vəziyyət dəyişir, işçilərin ixtisasının yüksəldilməsi obyektiv zərurətə çevrilir və buna görə də iş qüvvəsinin dəyəri və deməli, əmək haqqının məbləği artır.
Əmək haqqında milli fərqlər də vardır. Işçilərin gə-lirləri xeyli dərəcədə ölkələrin iqtisadi inkişaf səviyyələrin-dən asılıdır. Məsələn, Boliviya, Nigeriya və bir sıra ölkələr-də bir günlük əmək haqqı inkişaf etmiş ölkələrdə hətta bir saatlıq əmək haqqından 2,5-3,0 dəfə aşağıdır.
Əmək haqqının səviyyəsinə görə dünyada ABŞ uzun müddət irəlidə getmişdir. Lakin son illərdə yeni texnoloji in-qilabın inkişaf etdiyi ölkələrdə texniki-iqtisadi şəraitin bərabərləşməsi meyli özünü göstərdiyinə görə bu, həm nomi-nal, həm də real əmək haqqının səviyyəsində həmin ölkələr arasındakı milli fərqlərin azalmasına səbəb olmuşdur. Belə ki, keçən əsrin 50-80-ci illərində real əmək haqqı Böyük Bri-taniya, Fransa, AFR və Italiyada 2-3 dəfə, Yaponiyada 4 dəfə artmış və nəticədə onlar ABŞ-ın səviyyəsinə çatmışlar.
Iş qüvvəsinin qiyməti olan əmək haqqının həqiqi məbləği əmək bazarının konyukturasından, yəni iş qüv-vəsinə olan tələblə təklif arasındakı nisbətdən, onun sa-tıcıları ilə alıcıları, habelə alıcılar və satıcıların öz arala-rındakı rəqabət mübarizəsinin kəskinliyindən də asılıdır. Belə ki, əmək haqqı tələb və təklif qanunlarına uyğun ola-raq dəyişir. Əmək bazarında iş qüvvəsinə olan tələb təklif-dən irəlidə getdikdə iş qüvvəsinin qiyməti yüksəlir. Hazırda elmi-texniki inqilabın təsiri ilə qərb ölkələrində yüksək ixtisaslı iş qüvvəsinə olan tələb tamamilə ödənilmir, bu da orta və ali təhsilli mütəxəssislərin əmək haqqının artmasına şərait yaradır. Əmək bazarındakı rəqabət təbii olaraq əmək haqqının səviyyəsini əməyin qiymətinə yaxınlaşdırır. Bu prosesdə o, «vasitəçi» rolunu oynayır. Müəyyən peşəyə və ixtisasa malik işçilərə bir qayda olaraq bərabər əmək haqqı verilir. Başqa sözlə, əmək bazarında gedən rəqabət nəti-cəsində bərabər əmək üçün bərabər haqq verilməsi prinsipi qərarlaşır.
Bazarda inhisarlar da – birinci növbədə investisiya əmtəələrini istehsal edənlər – nəyə qadir olduqlarını göstərir, özlərinin əmək haqqı vermək şərtlərini qəbul etdirməyə çalışırlar. Ümumiyyətlə, bir-birinə qarşı duran qüvvələri zə-iflədən işsizlər ordusunun olması sahibkarların öz şərtlərini qəbul etdirmələrinə şərait yaradır.
Bazar iqtisadiyyatının inkişaf etdiyi ölkələrdə vətən-daşların həyat səviyyəsinin aşağı düşməsinin qarşısını almaq üçün bir sıra sosial tədbirlər həyata keçirilir.
Bu ölkələrdə əhalinin sosial müdafiəsi, onun inflyasiyadan qorunması sahəsində görülən ən mühüm tədbir-lərdən biri əmək haqqının indeksləşdirilməsidir. Ona görə də həmkarlar ittifaqları sahibkarlarla kollektiv müqavilə bağlayarkən çalışırlar ki, istehlak mallarının ümumi qiymət indeksinin artmasına dair rəsmi məlumatlara uyğun olaraq nominal əmək haqqı da artırılsın.
Real əmək haqqına təsir edən amillərdən biri də əm-təə və xidmətlərin qiymətlərinin dəyişməsidir. Belə ki, qiy-mətlər bahalandıqda real əmək haqqı aşağı düşür, əksinə, qiymətlər aşağı düşdükdə real əmək haqqının səviyyəsi yüksəlir.
Real əmək haqqı ilə qiymətlər arasındakı nisbətin əsas variantları aşağıdakılardan ibarət ola bilər: 1) Nominal əmək haqqı sabit qalmaqla, pərakəndə satış qiymətləri aşağı düşdükdə, real əmək haqqının səviyyəsi yüksəlir, əksinə ol-duqda isə aşağı düşür; 2) Pərakəndə satış qiymətləri sabit qalmaqla nominal əmək haqqının artması real əmək haq-qının səviyyəsinin yüksəlməsinə, əksinə olduqda isə aşağı düşməsinə səbəb olur; 3) Nominal əmək haqqı artmaqla yanaşı, pərakəndə satış qiymətləri aşağı düşdükdə real əmək haqqının səviyyəsi daha çox yüksəlir;4) Nominal əmək haqqı artmaqla yanaşı, pərakəndə satış qiymətləri də qalxa bilər. Bu zaman bunların artma dərəcəsindən asılı olaraq real əmək haqqının səviyyəsi arta, yaxud da aşağı düşə bilər. Işçilərin mənafeyi və onların rifahının yüksəldilməsi baxı-mından üçüncü variant daha əlverişlidir.
Əmək haqqının səviyyəsi və dinaminkasına müharibələr və sürətlə silahlanma da güclü təsil göstərir. Çünki müharibələr ölkənin iqtisadiyyatına böyük ziyan vurur, bütün maddi və mənəvi dəyərləri məhv edir, əmək qabiliyyətli əha-lini dinc quruculuq fəaliyyətindən uzaqlaşdırır. Bunların təsiri ilə məhsul istehsalı azalır, onlara olan tələb artır, təda-vül kanalları kağız pullarla dolur, inflyasiya görünməmiş dərəcədə güclənir və «dördnala çapır», qiymətlər sürətlə qal-xır, real əmək haqqının səviyyəsi çox-çox aşağı düşür.
Real əmək haqqının səviyyəsinə həmçinin, sosial sığorta ayırmaları, əmək haqqından tutulan vergi məbləğlərinin dəyişməsi və s. təsir edir.
Beləliklə, nominal əmək haqqı əhalinin başlıca gəlir mənbəyi, real əmək haqqı isə onun həyat səviyyəsini ifadə edən ən mühüm iqtisadi göstəricidir.
Bu amillərdən başlıcası iş qüvvəsinin dəyəridir. Hər bir işçi qrupu üçün iş qüvvəsi dəyərinin aşağı və yuxarı həddi vardır. Əmək haqqının aşağı həddi işçinin sərf etdiyi enerjini və ya əgər belə demək mümkündürsə, qabiliyyətini bərpa etməsi, müəyyən ixtisas alması və ailə üzvlərini saxlaması üçün zəruri olan yaşayış vasitələrinin dəyəridir. Ölkələrin çoxunda yoxsulluğun həddini müəyyən edən ən aşağı ixtisasa malik olan işçilərin həyat fəaliyyətlərini davam etdirə bilmələri üçün yaşayış minimumu hesablanır. Iş qüvvəsi dəyərinin yuxarı həddi müəyyən olunarkən bun-larla yanaşı, onun ənənəvi sosial–mədəni tələbatının ödənil-məsi ilə əlaqədar olan xərclər də nəzərə alınır.
Işçilərin əmək haqqına təsir edən amillərdən biri də onların ixtisasıdır. Odur ki, ixtisaslı iş qüvvəsi .özünün təkrar istehsalı üçün daha yaxşı həyat şəraitinin olmasını tələb edir.
Iri maşınlı istehsalın meydana gəldiyi ilk dövrlərdə sadə, ixtisassız əmək üstünlük təşkil etdiyinə görə sahibkar-lar işçilərin əmək haqqını onun aşağı həddi səviyyəsində müəyyən edirdilər. Elmi — texniki inqilab şəraitində isə vəziyyət dəyişir, işçilərin ixtisasının yüksəldilməsi obyektiv zərurətə çevrilir və buna görə də iş qüvvəsinin dəyəri və deməli, əmək haqqının məbləği artır.
Əmək haqqında milli fərqlər də vardır. Işçilərin gə-lirləri xeyli dərəcədə ölkələrin iqtisadi inkişaf səviyyələrin-dən asılıdır. Məsələn, Boliviya, Nigeriya və bir sıra ölkələr-də bir günlük əmək haqqı inkişaf etmiş ölkələrdə hətta bir saatlıq əmək haqqından 2,5-3,0 dəfə aşağıdır.
Əmək haqqının səviyyəsinə görə dünyada ABŞ uzun müddət irəlidə getmişdir. Lakin son illərdə yeni texnoloji in-qilabın inkişaf etdiyi ölkələrdə texniki-iqtisadi şəraitin bərabərləşməsi meyli özünü göstərdiyinə görə bu, həm nomi-nal, həm də real əmək haqqının səviyyəsində həmin ölkələr arasındakı milli fərqlərin azalmasına səbəb olmuşdur. Belə ki, keçən əsrin 50-80-ci illərində real əmək haqqı Böyük Bri-taniya, Fransa, AFR və Italiyada 2-3 dəfə, Yaponiyada 4 dəfə artmış və nəticədə onlar ABŞ-ın səviyyəsinə çatmışlar.
Iş qüvvəsinin qiyməti olan əmək haqqının həqiqi məbləği əmək bazarının konyukturasından, yəni iş qüv-vəsinə olan tələblə təklif arasındakı nisbətdən, onun sa-tıcıları ilə alıcıları, habelə alıcılar və satıcıların öz arala-rındakı rəqabət mübarizəsinin kəskinliyindən də asılıdır. Belə ki, əmək haqqı tələb və təklif qanunlarına uyğun ola-raq dəyişir. Əmək bazarında iş qüvvəsinə olan tələb təklif-dən irəlidə getdikdə iş qüvvəsinin qiyməti yüksəlir. Hazırda elmi-texniki inqilabın təsiri ilə qərb ölkələrində yüksək ixtisaslı iş qüvvəsinə olan tələb tamamilə ödənilmir, bu da orta və ali təhsilli mütəxəssislərin əmək haqqının artmasına şərait yaradır. Əmək bazarındakı rəqabət təbii olaraq əmək haqqının səviyyəsini əməyin qiymətinə yaxınlaşdırır. Bu prosesdə o, «vasitəçi» rolunu oynayır. Müəyyən peşəyə və ixtisasa malik işçilərə bir qayda olaraq bərabər əmək haqqı verilir. Başqa sözlə, əmək bazarında gedən rəqabət nəti-cəsində bərabər əmək üçün bərabər haqq verilməsi prinsipi qərarlaşır.
Bazarda inhisarlar da – birinci növbədə investisiya əmtəələrini istehsal edənlər – nəyə qadir olduqlarını göstərir, özlərinin əmək haqqı vermək şərtlərini qəbul etdirməyə çalışırlar. Ümumiyyətlə, bir-birinə qarşı duran qüvvələri zə-iflədən işsizlər ordusunun olması sahibkarların öz şərtlərini qəbul etdirmələrinə şərait yaradır.
Bazar iqtisadiyyatının inkişaf etdiyi ölkələrdə vətən-daşların həyat səviyyəsinin aşağı düşməsinin qarşısını almaq üçün bir sıra sosial tədbirlər həyata keçirilir.
Bu ölkələrdə əhalinin sosial müdafiəsi, onun inflyasiyadan qorunması sahəsində görülən ən mühüm tədbir-lərdən biri əmək haqqının indeksləşdirilməsidir. Ona görə də həmkarlar ittifaqları sahibkarlarla kollektiv müqavilə bağlayarkən çalışırlar ki, istehlak mallarının ümumi qiymət indeksinin artmasına dair rəsmi məlumatlara uyğun olaraq nominal əmək haqqı da artırılsın.
Real əmək haqqına təsir edən amillərdən biri də əm-təə və xidmətlərin qiymətlərinin dəyişməsidir. Belə ki, qiy-mətlər bahalandıqda real əmək haqqı aşağı düşür, əksinə, qiymətlər aşağı düşdükdə real əmək haqqının səviyyəsi yüksəlir.
Real əmək haqqı ilə qiymətlər arasındakı nisbətin əsas variantları aşağıdakılardan ibarət ola bilər: 1) Nominal əmək haqqı sabit qalmaqla, pərakəndə satış qiymətləri aşağı düşdükdə, real əmək haqqının səviyyəsi yüksəlir, əksinə ol-duqda isə aşağı düşür; 2) Pərakəndə satış qiymətləri sabit qalmaqla nominal əmək haqqının artması real əmək haq-qının səviyyəsinin yüksəlməsinə, əksinə olduqda isə aşağı düşməsinə səbəb olur; 3) Nominal əmək haqqı artmaqla yanaşı, pərakəndə satış qiymətləri aşağı düşdükdə real əmək haqqının səviyyəsi daha çox yüksəlir;4) Nominal əmək haqqı artmaqla yanaşı, pərakəndə satış qiymətləri də qalxa bilər. Bu zaman bunların artma dərəcəsindən asılı olaraq real əmək haqqının səviyyəsi arta, yaxud da aşağı düşə bilər. Işçilərin mənafeyi və onların rifahının yüksəldilməsi baxı-mından üçüncü variant daha əlverişlidir.
Əmək haqqının səviyyəsi və dinaminkasına müharibələr və sürətlə silahlanma da güclü təsil göstərir. Çünki müharibələr ölkənin iqtisadiyyatına böyük ziyan vurur, bütün maddi və mənəvi dəyərləri məhv edir, əmək qabiliyyətli əha-lini dinc quruculuq fəaliyyətindən uzaqlaşdırır. Bunların təsiri ilə məhsul istehsalı azalır, onlara olan tələb artır, təda-vül kanalları kağız pullarla dolur, inflyasiya görünməmiş dərəcədə güclənir və «dördnala çapır», qiymətlər sürətlə qal-xır, real əmək haqqının səviyyəsi çox-çox aşağı düşür.
Real əmək haqqının səviyyəsinə həmçinin, sosial sığorta ayırmaları, əmək haqqından tutulan vergi məbləğlərinin dəyişməsi və s. təsir edir.
Beləliklə, nominal əmək haqqı əhalinin başlıca gəlir mənbəyi, real əmək haqqı isə onun həyat səviyyəsini ifadə edən ən mühüm iqtisadi göstəricidir.
0 şərh