Qonşularımızı tanıyırıqmı? Əlbəttə yox. «Onsuz da yanımızda, böyrümüzdə, çox yaxınımızdadırlar, onlar haqqında hər şeyi bilirik» deyə düşünürük. Bildiklərimiz isə əksər hallarda, ya da elə hər zaman onlara olan – mənfi ya da müsbət – münasibətimiz üzərində qurulmuş stereotiplərdən ibarət olur: «Erməni xaindir, pisdir, oğrudur», «gürcü bizi sevmir, bizi gözü götürmür» və s. Bunlar aydındır, necə deyərlər işin dadı-duzu, dəcəlliyi, folklorudur. Bəs azərbaycanlı dünyaya açılanda, məsələn xarici bir ölkədə hansısa auditoriyada qonşularımızın tarixi haqqında tamam fərqli şeylər eşitdiyi zaman keçirdiyi şok hissi ilə necə bacarır? Ya da şok keçirməlidirmi ümumiyyətlə?

«Dayanın, elə deyil!» qışqırmaq istəyirik, «nə Bizansı, nə Osmanlısı, nə Urartusu, biz və yalnız biz bu xain erməniləri yaxşı tanıyırıq, onların keçmişi haqda fikir bildirə bilərik. Sussun bütün dünya akdemiyaları və tarix institutları. Bütün dünya bizi dinləsin – ermənilər qaraçıdır, Qafqaza sonradan gəliblər…» və bu səpkidə özümüz danışıb, özümüz eşitdiyimiz gülməli mifologemlərimiz. Elə ona görə də dünya bizi ciddiyə almır.
Beləliklə, ermənilərdən başlayaq, növbəti yazıda isə gürcülərə keçərik. Erməni etnosu necə yaranıb? Ermənistanla Bizansın əlaqələri necə inkişaf edirdi? Erməni mədəni ənənələrində rahiblik və döyüş komponentləri necə uzlaşırdı? Bu və bu kimi suallara cavabları gəlin Rusiya Elmlər Akademiyasının Ümumdünya Tarixi İnstitutunun baş elmi əməkdaşı, Prinston Perspektivli Araşdırmalar İnstitunun tarixi araşdırmalar məktəbinin üzvü, Tarix elmləri namizədi Aleksey Muravyovdan dinləyək.
Erməni mədəniyyəti xristian Şərqinin Qafqazdakı üç böyük mədəniyyətindən – erməni, gürcü və qafqaz-alban (müasir Azərbaycan və Dağlıq Qarabağ ərazisi) – biridir. Gürcü və erməni mədəniyyəti günümüzə qədər çatıb, qafqaz-alban mədəniyyəti isə yalnız mədəniyyət tarixinə aid abidələrdə – əlyazmalarda, tarixçilərin, o cümlədən erməni tarixçilərinin əsərlərində və qeydlərində qalıb.
Ermənilər iki axının sintezi nəticəsində yaranmış etnosdur: onlardan biri – avtoxton qafqaz, yəni urartu etnosu, ikincisi isə “muşkilər” və ya Het dövlətinin süqutundan sonra Kiçik Asiyanın mərkəzindən müasir Ermənistanın ərazisinə köçmüş hind-avropa mühacirləridir. Bu iki axının qarışması nəticəsində erməni xristianlığının tarixi ilə əhəmiyyətli bağlılığı olan unikal, özünəməxsus, rəngarəng etnik mənzərə meydana çıxıb. Çünki ermənilər hind-avropa dilində danışırlar. Yunan, rus, alman, fransız və s. dillərlə qohumluğu olan erməni dili həm substrat urartu dili, həm də digər dillərdən – aramey, fars və s.- götürülən sözlər sayəsində son dərəcə zəngindir.
Ermənilər özlərini – “ayk” (cəm halında) adlandırırlar. Ermənistanın müasir adı – Hayastan – məhz, bu addan yaranıb.
Xristianlıq Ermənistana bizim eranın başlanğıcında gəlib. 301-317-ci illər arasında yunandilli və suriyadilli xristianlığın təsirləri Ermənistanda duyulmağa başlayır və Maarifpərvər Qriqorinin (ermənicə Lusavoriç) sayəsində Arşaki knyazlığı hakimlərinin xristianlığı qəbul etməsinə gətirib çıxarır. Bütün bunlar ölkənin xristianlaşdırılması ilə nəticələnir. Bu istiqamətdə göstərilən səyləri Ermənistanın iki böyük maarifçisi – Sahak Partev və Mesrop Maştots istiqamətləndirirdi. Erməni əlifbasının yaradılması da, məhz, M.Maştotsun adı ilə bağlıdır. Sözügedən əlifba gürcü və qafqaz-alban mədəniyyətlərinin əlifbaları ilə əlaqəlidir və xristian Şərqinin digər əlifbalarına bənzəmir. Ki, bu da alimlərə böyük problemlər yaradır. Hər üç yazı sisteminin Mesrop Maştots tərəfindən kəşf olunması fikri (erməni tarixşünaslığı, bizə, məhz, belə düşünməyi təklif edir) bəzi alimlərdə şübhə doğurur. Hər halda biz hazırda bu problemi həll edə bilmərik.
Erməni mədəniyyəti sonrakı dövrlərdə digər mədəniyyətlərlə, o cümlədən Bizansla mürəkkəb münasibətlər şəraitində inkişaf edir. Onun Bizansdan dini prinsiplərə görə ayrılması V əsrdə baş verir və VI-VII əsrlərdə tamamilə rəsmiləşir. Ermənistan pravoslavlığın monofizist adlandırılan qeyri-xalkidon versiyasını qəbul edir. İş ondadır ki, bizanslı ilahiyyatçılar İsa Məsihdə iki təbiətin – ilahi və insani – olduğunu düşünürdülər. Suriya və erməni ilahiyyatçıları isə hesab edirdilər ki, İsa Məsihin bir ipostasda birləşmiş vahid mürrəkkəb təbiəti var. Bu fikir ayrılığı ucbatından, Xalkidon kilsəsini qəbul etməyən xristianları Bizansda “μόνη φύσις» (moni fisis) – “vahid təbiət” ifadəsi ilə xarakterizə edirdilər. Amma bu, heç vaxt erməni kilsəsi və erməni pravoslavlığının ilkin adı olmayıb.

Erməni xristianlığının maraqlı tərəfləri çoxdur. Birincisi, o, arxaik xristian rəvayətlərindən əksəriyyətini qoruyub saxlayıb. Bu, xristian Şərqində əksər mədəniyyətlərin ortaq tipoloji cəhətidir – onlar öz milli ənənələrində keçmişi qoruyurlar. İkincisi, erməni ənənəsi son dərəcə zəngin, maraqlı ədəbiyyatın yaranmasına səbəb olub. Bu silsilədən tarixçi Movses Xorenatsinin, məşhur şair Narekli Qriqorun, filosof Yeznik Koxbatsinin və dünya ədəbiyyatının zirvəsi sayılan dahiyanə əsərlər yaratmış digər yazıçı və şairlərin adlarını çəkmək olar.
Erməni mədəniyyətinin ikinci vacib qolu unikal erməni əlyazmalarıdır. Xüsusən də, miniatür sənətində əksər erməni rəssamları keyfiyyətinə görə fantastik sayıla biləcək, hətta Bizans örnəklərini belə ötüb keçən miniatürlü əlyazmalar yaradıblar.
Təbii ki, erməni ibadətxana inşaatı ənənəsini unutmaq olmaz. Belə ki, erməni məbəd memarlığı öz sahəsində unikal sayılır – söhbət tipik erməni kilsəsi adıyla tanınan təbilli kilsələrdən gedir. Bu kilsələr tarixi-memarlıq baxımından maraqlı struktura malikdir və dahiyanə memarlıq örnəkləri kimi mütəxəssislər və alimlər tərəfindən öyrənilir.
Nəhayət, erməni mədəniyyəti rahiblik və döyüş komponentlərinin uzlaşması baxımından da maraqlıdır. Ermənilər uzun müddət farslara, ərəblərə, türklərə qarşı mübarizə aparıblar – burda qəhrəmanlar və cəngavərlərdən bəhs edən məşhur Mamikonyanlar saqasını xatırlaya bilərik.
Bu mədəniyyətlərarası və etniklərarası mürəkkəb tarixin son mərhələsi isə 1915-ci il hadisələridir. XX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyasının havadarlığı sayəsində Ermənistan öz dövlət sərhədlərini formalaşdırır və hazırda monoetnik dövlət çərçivəsində inkişaf edir.
Erməni mədəniyyətinin əhəmiyyətli edən məqamlardan biri də ermənilərin bir hissəsinin tarixən Yaxın Şərqin ərazisində – Suriya, Livan və Misirdə məskunlaşmış olmasıdır. Bu, qismən də olsa, XII-XIII əsrlərdə Xaç Yürüşləri zamanı Şərqdə səlibçilərin öz dövlətlərini qurması prosesində ermənilərin aktiv iştirakının nəticəsi idi. Hətta Rubenidlərin Erməni Kilikiya knyazlığı da vardı və müsəlmanların – məmlüklər, Əmir Teymur, monqollar və digərləri – hücumlarına qədər Yaxın Şərqdə mövcudluğunu qorumuşdu. Buna görə də, müasir erməni dilində iki dialekt var: Ermənistanda istifadə olunan şərq dialekti və Livanda, Suriyada istifadə olunan qərb dialekti.
Ermənilər müasir Yaxın Şərqin – Livan, Suriya və qismən İordaniyanın mədəni palitrasında da kifayət qədər əhəmiyyətli rol oynayırlar. 1950-ci illərdə həyata keçirilən repartasiya dalğasında ermənilərin əksəriyyəti Misiri tərk edib.

Erməni mədəniyyətinin tədqiqində hansı problemlər var?
Hər şeydən əvvəl mənbələr – bir çox məsələlərlə bağlı kifayət qədər mənbə yoxdur. Bura, əsasən, erməni mədəniyyətinin Yaxşın Şərqin digər mədəniyyətləri, o cümlədən Suriya mədəniyyəti ilə əlaqələrinə dair mənbələr aiddir. Biz suriyalıların V-VII əsrlərdə erməni kilsə siyasətində aktiv iştirak etdiklərini bilirik, ancaq bu iştirakın miqyası və ermənilərin Bizansı yox, məhz, Yaxın Şərq-Suriya ənənəsini seçməsində suriyalıların rolu kifayət qədər öyrənilməyib. Odur ki, hazırda bununla bağlı çoxlu müzakirələr aparılır.
İkinci problem, Aleksandr Petroviç Kajdanın da haqqında kitab yazdığı mühüm bir tarixlə – ermənilərin Bizans imperiyasının idarəetməsində iştirakı ilə bağlıdır.
Bizansın hakim sinfinin tərkibində ermənilər çoxluq təşkil edirdilər: sparapetlərin və kuropalatların əksəriyyəti ermənilərdən ibarət idi.
Erməni mədəniyyətinin digər Yaxın Şərq mədəniyyətləri ilə əlaqəsində vacib məqamlardan biri də, erməni-efiopiya xəttidir: erməni mədəniyyəti hansısa şəkildə efiopiya mədəniyyətinə təsir edib, elmdə bu problemə həsr olunmuş silsilə məqalələr var.
Və son olaraq adını çəkməli olduğumuz daha bir məqam –itirilənlərin, hər şeydən əvvəl 1915-ci il hadisələri və XX əsrin əvvəllərində baş verən digər dramatik, mürəkkəb hadisələr nəticəsində yoxa çıxmış əlyazma və incəsənət predmetlərinin bərpasıdır. Hazırda bu istiqamətdə doldurulması gərəkən boşluqlar var.