Baxmayaraq ki, Dekartın, əxlaqlı olub-olmamasını təyin edə biləcək 1-dən artıq yöntəm söz konusudur, lakin bunlardan biri olan; sifət ifadəsinə əsasən təyin etmə metodu; zamanın elmi və texniki imkanlarına paralel olaraq aydın formada bir fotosunun və əksinin olmaması faktoru səbəbindən, effektivliyini xeyli dərəcədə itirir. Düzdür, sözügedən şəxsin, nəticədə rəsminin çəkilmiş olması və özəlliklə bunun, bir neçə dəfə edilmiş olması, özlüyündə onun sifət ifadəsinin əsas cizgilərinin ortaq keyfiyyətlərinin xeyli dərəcədə aydınlaşması imkanını versə də; nəhayətdə, mövzu bəhsi olan şəxsin özünün razılığı ilə bu şəklin çəkilmiş olması, və dolayısıyla da rəsminin, daha «nur»lu və daha yaraşıqlı olması üçün hətta gerçəkliyi əks elətdirmə faktorunun gözardı edilmə ehtimalının, heç də zəif olmaması amili söz konusudur.
Lakin bundan daha effektiv metod varkən bu metoda(qeyri-müəyyən və abstrakt rəsmə) zatən həyati bir ehtiyac qalmır.
O daha effektiv metod da bundan ibarətdir: Düzdür, bir insanın, ən üst səviyyədə dərrakəli olması; əxlaq amili olmadan belə, onun böyük və dərin həqiqətlərə ulaşmasını və sezgisəl(bəsirəti) potensialının yüksək olmasını prinsipcə bəzən təmin edə bilir; hansısa zəki bir insanın özəl yetənəkləri, eynilə müsbət istiqamətdə olduğu kimi, mənfi anlamda da onun daha, və çox böyük işlər yapa bilməsi deməkdir; bu durumda isə, mənfiliyin təmsiliçisi olan qüvvənin(və ya qüvvələrin) belə bir kəsi, xüsusi olaraq təlimləndirməsi və onun potensialını doldurması mümkündür; beləliklə də mənfiliyin təmsilçisi olan qüvvə, eynilə özünün sahib olduğu böyük agahlıq və bilmə imkanını, çox böyük mənfiliklərə sərf etdiyi kimi, insan cinsindən də belələrini özəl olaraq yetişdirməsi mümkündür; dolayısıyla da Dekart dühasının, agahlıqda və sezgidə bu qədər irəli getməsi, əslində bəsirət amili olmadan(əxlaqlı olmadan) da mümkündür. Elə isə belə olduğunu varsaysaq; yetərincə uzun müddət yaşamış olan və həyatda, kifayət qədər iradəsini və anlayışını sərgiləyə bilmə imkanı əldə etmiş sözügedən şəxsin, bu təyinata uyması və mütləq ki bəlirgin və ciddi mənfiliklərə yol vermiş olması və bu mənfiliklərin miqyasının da ən üst sərhəddə olması gərəkir; beləliklə də bu neqativliklərin, mütləq ki hər kəs tərəfindən bilinməsi ya da üstünün örtüləməyəcəyi bir həddə olması lazımdır; reallıq isə bunu göstərmir; onun, bəlirgin bir mənfi cəhətinin, ən azından bilinməmiş olması və onun adıyla yanaşı çəkilməmiş olması amili, təkbaşına onun əxlaqlı bir insan olduğunu göstərən veridir; çünki belə bir insan,«ortada» olamaz; bu qədər agahlıq şəraitində o, mənfi istiqamətdə əgər açıq bir fəaliyyət ortaya qoymayıbsa demək ki tam əksi bir istiqamətdə fəaliyyət ortaya qoyubdur.
Elə isə biz Dekartın əxlaqlı bir insan olması sonucuna vara bilərik.

P.S. Burdan, onun tutaq ki peyğəmbər səviyyəsində bir mərtəbədə olması gərəkdiyi sonucu çıxmır.

Yunis Dürüst