(1990-cı il, Nobel nitqi)
Çıxışıma insanların insan olduqları gündən bu yana hamılıqla səsləndirdiyi sözlə başlayacam: Təşəkkür edirəm. Bu söz bütün dillərdə var və bütün dillərdə onun təyinat qamması mürəkkəbdir. Roman dillərində “gracia” sözünün mənalar dəsti mənəvidən fizikiyə doğru inkişaf edir: bu, həm Allahın insanları yanılmalardan, ölümdən xilas etmək üçün göndərdiyi lütf, həm rəqs edən qız bədəninin zərifliyi, həm də cəngəlliklərdə oynayan pişikkimilər fəsiləsindən bir heyvanın qrasiyasıdır. Bu söz roman dillərində həm mərhəmət, həm bağışlama, həm təvəccöh, həm xeyirxahlıq, həm ilham, həm natiqlik bacarığı, həm incəsənət istedadı, həm xoş rəftar, həm də comərdlik deməkdir. Bu istedad havayı verilir: təşəkkür edilən istedadlı adamdır və əgər nacins deyilsə, o da təşəkkür edir, minnətdarlığını bildirir. Mən də bu gün bunu edirəm, ola bilsin, kifayət qədər səmimi alınmır. Lakin ümid edirəm ki, hisslərimin dərinliyi söylədiyim sözlərin yüngüllüyünün yerini dolduracaq. Fəqət əgər bu sözlərin hər biri şəffaf olsaydı, mənim nələr hiss etdiyimi sezərdiniz: minnətdarlıq. Bundan başqa özümü sizin qarşısınızda, eyni zamanda, isveç ədəbiyyatının yuvası, dünya ədəbiyyatının iqamətgahı olan bu mühitdə görəndə, məni bürüyən qorxu, hörmət və təəccübün qeyri-müəyyən qarışığını da hiss edərdiniz.

Dillər bizim millətlər adlandırdığımız siyasi və tarixi bütövlüklərdən daha böyük miqyaslı reallıqdır. Misal üçün, bizim Amerikada danışdığımız Avropa dillərini götürək. Bizim ədəbiyyatlarımızın İngiltərə, İspaniya, Portuqaliya və Fransa ədəbiyyatlarına münasibətdə xüsusi mövqeyi bu dillərlə əlaqədardır: bizim ədəbiyyatlarımız başqa torpağa köçürülmüş dillərdə yazılıb. Axı dil müəyyən torpaqda doğulur, böyüyür və ümumi tarixdən qidalanır. Doğma torpaqdan və öz ənənəsindən qoparılan, naməlum və adsız torpaqlara köçürülən Avropa dilləri orada kök atıb, Amerika kontinentinin cəmiyyətləri ilə birlikdə böyüyüb və dəyişiblər. Bu, həm həmin bitkidir, həm də deyil. Köçürülmüş dillərlə əlaqəli dəyişikliklər bizim ədəbiyyatlarımız üçün də izsiz ötüşməyib: ədəbiyyatlar da dillərin taleyini bölüşərək özləri də tranformasiya prosesini sürətləndirdilər. Tezliklə bizim ədəbiyyatlar okeanın o tayındakı əks-səda olmaqdan çıxdılar, onlar hətta Avropa ədəbiyyatı ilə mübahisələrə də girirdilər, lakin daha çox təqlid edirdilər.
Amerikada ədəbiyyatın yaranması əsrimizin mədəni həyatında böyük hadisə oldu. Əvvəlcə anqlo-amerikan ədəbiyyatı, daha sonra XX əsrin ikinci yarısında isə Latın Amerikası ədəbiyyatı, onun iki böyük şaxəsi – ispan-amerikan və braziliya ədəbiyyatları yarandı. Fərqli olsalar da, bu üç ədəbiyyatın ümumi bir cizgisi var. Bu cizgi ədəbi olmaqdan daha çox, kosmopolitlik və yerli tendensiyalar, avropaçılıq və amerikanizm arasındakı ideoloji mübarizədir. İndi bu çəkişmələrdən nə qalıb? Onlar unudulub, əsərlər isə qalır. Bununla yanaşı, bu üç ədəbiyyat arasındakı fərqliliklər dərin və çoxsaylıdır. Onlardan biri ədəbidən olmaqdan daha çox, tarixi xüsusiyyət daşıyır: anqlo-amerikan ədəbiyyatının inkişafı Birləşmiş Ştatların dünya derjavasına çevrildiyi dövrə təsadüf edir, bizim ədəbiyyatın formalaşması isə ixtişaşlar və sosial-siyasi qeyri-sabitlik dövrünə düşür. Mən bunda sosial-tarixi determinizmin məhdud olmasının daha bir sübutunu görürəm. İmperiyaların qürubu və ictimai sarsılmalar bəzən böyük əsərlərin yaranması, incəsənətin və ədəbiyyatın çiçəklənməsi ilə birlikdə mövcud olur: Li Bo və Du Fu Tan xanədanının tənəzzülünə şahidlik etmişdilər, Velaskes IV Filippin sənətçisi idi, Seneka da, Lukan da Neronun müasirləri və qurbanları idilər. Digər fərqlər (ədəbi xüsusiyyətə malik olanlar) ədəbiyyatların xarakterindən daha çox konkret əsərlərə aiddir. Ümumiyyətlə ədəbiyyatların xarakteri varmı, onlar bir ədəbiyyatı digərindən fərqləndirən hansısa ümumi əlamətlər məcmusuna malikdirlərmi? Məncə, yox. Ədəbiyyat hansısa ximerik, qeyri-müəyyən xarakterlə müəyyənləşmir. O, qarşıdurma ilə doğmalığın münasibətləriylə əlaqəli unikal əsərlərin cəmini təşkil edir.
Latın Amerikası və anqlo-amerikan ədəbiyyatlarının bir-birinə bənzəməməsinin əsasında onların mənşəyinin fərqliliyi dayanır. Hamımız Avropanın proyeksiyası kimi başlamışıq. Lakin onlar adadan, biz isə yarımadadan gəlmişdik. Coğrafi, tarixi və mədəni mənalarda iki qeyri-adi region. Onların arxasında İngiltərə və Reformasiya, bizim arxamızda İspaniya, Portuqaliya və Kontr-reformasiya dayanırdı. İspan-amerikan situasiyasını təhlil edərkən İspaniyanı digər Avropa millətlərindən fərqləndirən və onun tarixi simasının əhəmiyyətliliyini, orijinallığını öncədən müəyyənləşdirən şeylər üzərində dayanmağa dəyərmi? İspaniya ən azı İngiltərə qədər əcaibdir, lakin öz üslubunca. Ada mənşəli ingilis ekssentrikliyinin əsas fərqləndirici xüsusiyyəti təkliyidir, bu, özünəqapalı ekssentriklikdir. Yarımada mənşəli ispan ekssentrikliyi üçün isə müxtəlif sivilizasiyaların və zaman mərhələlərinin birlikdə mövcudluğu səciyyəvidir, bu açıq ekssentriklikdir. Axı daha sonralar katolik İspaniyanın yaranacağı yerdə vestqotlar arianizmi təbliğ edirdilər, mən hələ ərəb sivilizasiyasının hökmranlıq etdiyi əsrlərdən, yəhudi fikrinin təsirindən, rekonkistdən və digər xüsusiyyətlərdən bəhs etmirəm.
Bu ispan ekssentrikliyi Amerikada təkrarlanır və çoxalır, xüsusilə, Meksika və Peru kimi möhtəşəm, qədim sivilizasiyaya malik ölkələrdə. Axı ispanlar Meksikanın təkcə coğrafiyasını yox, həm də tarixini kəşf etmişdilər. Və bu tarix hələ də sağdır: o, keçmiş yox, indiki zamandır. Bu tarix kolumbaqədərki Meksika məbədləri və tanrıları ilə birlikdə xarabalıqlarda qalır, lakin onun ruhu bu dünyanı canlandırmağa davam edir və hələ ölməyib. O, bizim gözümüzə miflərin gizli dilində, əfsanələrdə, ümumi yaşayış formalarında, xalq incəsənətində və ənənələrdə görünür. Meksikalı yazıçı olmaq indiki zamanda bu ruhun bizə nə dediyini anlamaq deməkdir. Ona qulaq vermək, onunla danışmaq, onu aşkarlamaq, onu dilləndirmək…
Bəlkə də bu qısa haşiyə bizi Avropa ənənəsi ilə bağlayan, eyni zamanda, ondan uzaqlaşdıran qəribə münasibətlərdən baş açmağa kömək edəcək.

Şəxsi tənhalığın dərki – mənəvi tariximizin dəyişilməz motividir. Biz bəzən bu tənhalığı bizi özünütəhlilə həvəsləndirən bir yara, daxili ixtilaf, parçalanmış şüur kimi hiss edirik, bəzi hallarda isə o, çağırış, hərəkətə keçmək üçün stimul, digərlərinin və dünyanın görüşünə çıxmaq üçün bir dəvət kimi qəbul edilir. Əlbəttə, təklik duyğusu universaldır və ispan-amerikanların üstünlüyü hesab edilə bilməz. Bu münasibətlərin qopması və başqa dünyaya atılmışlıq hissi bizimlə birgə doğulur. Bu ağrılı təcrübə daha sonra sağalmayacaq yaraya çevrilir. Lakin insan elə bu dərin uçurumdan ibarətdir. Əl atdığımız, etdiyimiz və arzuladığımız hər bir hərəkət mahiyyətcə tənhalığı qırmaq, dünyaya və özümüzə bənzərlərə qoşulmaq üçün qurduğumuz körpülərdir. Bu baxımdan hər bir insanın həyatı və bütün insanların kollektiv tarixi başlanğıc situasiyasını rekonstruksiya etmək cəhdi kimi nəzərdən keçirilə bilər. Daim həyata keçirilən, yerinə yetirilməsi mümkün olmayan ixtilaf və ayrılıqdan xilas olmaq cəhdi. Və bir daha bu hissin təsvirinə qayıtmaq fikrim yoxdur. Lakin vurğulamaq istəyirəm ki, bizdə bunu daha çox tarixi terminologiyanın köməyi ilə qeyd edirlər. Beləliklə, o, bizim tarixi şüurumuza çevrilir. Bu duyğu nə zaman və necə yaranır, şüur formasını necə alır? Bu ikili sualın cavabı həm nəzəriyyə, həm də şəxsi şahidlik formasında verilə bilər. Mən ikinciyə üstünlük verirəm: çoxsaylı nəzəriyyələr mövcuddur, lakin onların heç biri tam etibarlı deyil.
Tənhalıq hissi yaddaşımda ilk göz yaşı, ilk qorxularla eyni sırada, erkən və bulanıq xatirələr arasından ortaya çıxır. Bütün uşaqlar kimi mən də özümdən müxtəlif əhvalatlar uydururdum, onlar bir körpü kimi məni digər insanlarla və dünya ilə birləşdirirdi. Mən Mexiko ətrafında, ot-ələf basmış həyəti və kitablar qalaqlanmış böyük otağı olan köhnə, uçuq-sökük evdə yaşayırdım. İlk oyunlarımı orada oynadım, ilk həyat təcrübəmi orada qazandım. Bağ mənim üçün dünyanın mərkəzi, kitabxana isə tilsimli mağara idi. Mən oxuyur, qohumlarımın uşaqlarıyla və sinif yoldaşlarımla oynayırdım. Orada yaşıl çadır kimi əncir ağacı, dörd küknar, üç göyrüş, “gecənin şahzadəsi” kaktus, nar, çəmənliklər, tünd-bənövşəyi cızıqlar qoyan qanqallar var idi. Divarlar palçıqdan hörülmüşdü. Zaman elastik idi, məkan dövr edirdi. Daha doğrusu, real və xəyali bütün zamanlar bir “indi”də qovuşurdu, lakin məkan da öz növbəsində sonsuz dəyişikliyə məruz qalırdı: ora elə bura idi, ümumiyyətlə hər yer bura idi: dərə, dağ, uzaq ölkə, qonşu həyət. Acgözlüklə vərəqlədiyimiz şəkilli kitablarsa, xüsusilə, tarix haqqında olanlar, təxəyyülümüzü qidalandırırdı: səhralar və selva, saraylar və daxmalar, döyüşçülər və şahzadələr, kasıblar və şahlar. Biz Sindbad və Robinzonla birlikdə gəmi qəzasına düşür, Dartanyanla birgə döyüşür, Sidlə birlikdə Valensiyanı işğal edirdik. Hələ Kalipso adasında qalmağı necə arzulayırdım! Yay vaxtı əncir ağacı yaşıl budaqlarını bir karavellanın və ya pirat gəmisinin yelkənləri kimi yelləyirdi. Küləkdə yellənən bu hündür dor ağacından adalar və qitələr – ayaq basan kimi yox olan torpaqlar – kəşf edirdik. Bu ucsuz-bucaqsız dünya həmişə əlimin altında idi və zaman parçalanmadan bütöv indiki zaman boyunca uzanırdı.
Bəs bu ovsun nə zaman bitdi? Yox, bu qəfil baş vermədi, addım-addım, tədricən oldu. Axı dostun xəyanətinə, sevgilinin yalanına, xilas ideyalarının isə tiraniyanın maskası olduğuna alışmaq elə də asan deyil. “Özünə hesabat vermək” adlanan şey uzun və kaprizli prosesdir. Çünki biz öz səhvlərimizin və yanılmalarımızın iştirakçısıyıq. Buna baxmayaraq, tez unudulsa da, mən ilk zəng rolunu oynayan hadisəni kifayət qədər aydın xatırlayıram. Altı yaşım var idi, məndən bir az böyük əmim qızlarından biri mənə deyəsən Nyu-Yorkun böyük bir küçəsində addımlayan əsgərlərin şəkilləri olan amerikan jurnalı göstərmişdi. “Onlar müharibədən qayıdırlar” – demişdi. Bu bir neçə kəlmə məni elə təlaşlandırmışdı ki, elə bil, mənə dünyanın sonu və ya Məsihin ikinci zühuru barədə xəbər vermişdilər. Mən bulanıq olsa da, dərk edirdim ki, uzaqlarda hardasa bir neçə il əvvəl hansısa müharibə bitib və əsgərlər qələbə nişanı olaraq addımlayırlar. Lakin mənim üçün bu müharibə başqa ölçüdə baş verirdi, burada və indi yox. Şəkil hər şeyi darmadağın etdi. Mən özümü sözün hərfi mənasında indidən kənara atılmış hiss etdim.
Həmin andan zaman çat verməyə başladı və bu çatlar getdikcə çoxaldı. Məkan isə çilik-çilik oldu. Məkanlar. Tarix dönə-dönə təkrarlanırdı. Hansısa xəbər, təsadüfi söz, qəzet başlığı, dəbdə olan mahnı dünyanın kənarda mövcud olduğunun sübutu və fərdi xəyaliliyin kəşfi idi. Mən dünyanın parçalandığını və artıq “indi”də olmadığımı hiss etdim. Mənim “indim” parçalara ayrıldı, üstəlik, həqiqi zaman hardasa başqa yerdə idi. Mənim vaxtım isə bağın, əncir ağacının, dostlarla oyunların, günortalar ot üstündə üç saat mürgüdə olmağın, köz kimi ağ-çəhrayı partlamış, təzə və şirin əncirin uydurulmuş vaxt idi. Duyğularımın şahidliyinə baxmayaraq, əsl, indiki zaman o tərəfdəydi, başqalarının zamanı idi. Və mən qəbulolunmazı qəbul etdim: böyüdüm. Beləcə, indidən qovulmağım başladı.
İndiki zamandan qovulmağınız barədə sözlər paradoks kimi gələ bilər. Lakin bu belə deyil. Hamımız nə vaxtsa bu cür təcrübə yaşamışıq. Kimsə bunu əvvəlcə cəza kimi qəbul etsə də, sonradan o şüuru oyatdı və insanı hərəkətə sövq etdi. “İndi”nin axtarışı yer üzündəki cənnətin və ya eynitipli əbədiyyətin axtarışı deyil; bu, indiki reallığın axtarışıdır. Biz ispan-amerikanların ölkələrində bu cür real indiki zaman olmayıb; başqalarının – almanların, ingilislərin, fransızların zamanı olub; Nyu-Yorkun, Parisin, Londonun zamanı. Axtarışa çıxıb onu bizim diyarlara gətirmək lazım idi. Həmin illərdə mən ədəbiyyatı kəşf etdim. Şeir yazmağa başladım. Məni nəyin şeir yazmağa təşviq etdiyini bilmirəm, hansısa ifadəolunmaz daxili tələbatdan hərəkətə gəlirdim. Bəlkə də mən ancaq indi başa düşdüm ki, indidən qovulmaq adlandırdığım şeylə şeir yazmaq arasında məhrəm bir əlaqə var idi. Poeziya “an”a aşiqdir, onu şeirlərdə həyata qaytarmaq istəyir və axından qopardaraq dayanıqlı indiyə çevirir. Ümumiyyətlə həmin dövrlərdə özümə bunu niyə edirəm sualını vermədən yazırdım. Mən indinin darvazalarını axtarırdım, öz zamanıma, öz əsrimə aid olmaq istəyirdim. Bir qədər sonra bu xəyal dəqiq forma almağa başladı: mən müasir şair olmaq istəyirdim. Mən müasirlik axtarışına başladım.

Axı müasirlik nədir? Hər şeydən əvvəl terminin özü birmənalı deyil, axı cəmiyyətlərin sayı qədər müasirlik var. Hər cəmiyyətin öz müasirliyi. Terminin mənası qeyri-müəyyən və şərtidir, şərti olaraq müasir dövrdən əvvəlki dövrü orta əsrlər adlandırırlar. Əgər biz orta əsrlərə nisbətdə müasiriksə, hansısa gözlənilən müasirliyə nisbətdə biz də orta əsrlər deyilikmi? Əgər ad vaxtdan asılıdırsa, bu adlandırma həqiqidirmi? Müasirlik hələ də öz mənasını axtaran sözdür. Bəlkə bir ideya, bəlkə də bir ilğım və ya tarixin anıdır? Biz müasirliyin övladlarıyıq, yoxsa o bizim əsərimizdir? Heç kim düzünü bilmir. Əslində bu məsələ heç vaxt bitən deyil, biz müasirliyə uyur, müasirliyi izləyirik. Mənim üçün həmin illərdə müasirlik indiki zamanın simasında çıxış edirdi, daha doğrusu, indiki zamanı yaradırdı, indiki zaman müasirliyi taclandırırdı. Belə baxanda, mən tənha deyildim, simvolistlərdən başlayaraq, epoxanın bütün şairləri bu sehrli və əllərindən sürüşüb gedən obrazla ovsunlanmış, ona can atmışdılar. Ən birinci də Bodler. Bodler ona toxunan, barmaqlarının arasından axıb gedən zamandan başqa bir şey olmadığını  anlayan ilk şair idi. Mən öz müasirlik qovğamın peripetiyalarından bəhs etməyəcəm: əsrimizin bütün şairlərində bunlar oxşardır. Müasirlik ümumi ehtirasa çevrilmişdi. O, 1950-ci ildən bizim ilahəmiz və iblisimizdir. İndilərdə onun öhdəsindən gəlməyə niyyət edənlər var və onlar “postmüasirlik”, yaxud postmodernizm haqqında danışırlar. Lakin postmodernlik daha modern modernlikdən başqa nə ola bilər ki?
Biz latın amerikanların poetik müasirlik axtarışları usanmadan millətlərimizi modernləşdirmək cəhdləri ilə paralel gedir. Bu tendensiya ilk dəfə XVIII əsrin sonlarında hətta İspaniyaya belə təsir edərək özünü göstərməyə başladı. Birləşmiş Ştatlar müasir doğulmuşdu, Tokvilin sözlərinə görə, onlar artıq 1830-cu ildə özlərində gələcəyin proobrazını ehtiva edirdilər. Biz isə İspaniya və Portuqaliyanın müasirlikdən üz çevirdiyi günlərdə doğulmuşduq. Buna görə də bəzən deyirlər ki, bizim ölkələri modernləşdirmək lazımdır. Müasirlik haradasa kənarda yerləşirdi, onu idxal etmək lazım idi. Meksikanın tarixində bu proses müstəqillik uğrunda müharibələrdən bir qədər əvvəl başlamışdı, bir qədər sonra o, meksika cəmiyyətini parçalayan və XIX əsr ərzində meksikalıları sarsıdan səs-küylü ideoloji və siyasi döyüşə çevrildi. Bircə hadisə islahatçı cəhdlərin qanuniliyindən çox onların həyata keçirilmə üsullarını şübhə altına aldı: bu hadisə Meksika inqilabı idi. XX əsrin digər inqilablarından fərqli olaraq, Meksikadakı inqilab bu və ya digər dərəcədə utopik ideyaların gerçəkləşməsindən daha çox, tarixi reallığın partlamasına, əzilmiş şüurun üsyanına bənzəyirdi. O, siyasi nəzəriyyələri həyata tətbiq etməyə çalışan hansısa ideoloqların əl işi deyildi, o, həmin dövrədək daxilə həbs olunmuş şeyləri azad edən xalq partlayışı idi. Buna görə də baş verənlər inqilabdan daha böyük bir şey idi, kəşf idi. Meksika indini öz sərhədlərindən kənarda axtarırdı, lakin onu öz daxilində basdırılmış, amma hələ də canlı halda tapdı. Müasirklik axtarışları bizi öz ulu tariximizin, millətin gizlənmiş simasının kəşfinə gətirib çıxardı. Nəticədə biz gözlənilməz tarixi dərs aldıq; düzü bilmirəm, bunu hamı başa düşdümü: ənənə ilə müasirlik arasında uçurum yoxdur. Ənənə müasirlik olmadan daşlaşır, müasirlik isə ənənələr olmadan buxarlaşır. Eyni zamanda vəhdətdə olarkən müasirlik ənənəni canlandırır, ənənə isə müasirliyə yük və əhəmiyyət verir.

Poetik müasirlik axtarışları bu sözün XII əsrdə istifadə edildiyi alleqorik və cəngavərlik mənasında əsl quete idi. Müasirlik axtarışında mən çoxaylı “bəhrəsiz torpaq” görsəm də, güzgülü qəsrlərdə, xəyali tayfaların açdığı çadırlarda olsam da, Qraal qazanmadım. Və mən müasir ənənəni kəşf etdim. Çünki müasirlik poetik məktəb deyil, iki əsr boyu taleyin çoxlu oyunlarına dözməli olmuş və xeyli kədərli hadisələr yaşamış, cəmiyyətin laqeydliyini, tənhalığı, dindar, siyasi, akademik və seksual ortodoksların mühakimələrini görmüş qədim nəsil müxtəlif qitələrə səpələnmiş ailədir. Lakin o, doktrina yox, ənənə olduğu üçün, eyni zamanda, həm bir yerdə qala, həm də dəyişə bilirdi. Onun müxtəlifliyi də buradan gəlir: heç bir poetik macəra digərinə bənzəmir və hər bir şair danışan möcüzəli meşədə digərlərinə bənzəməyən ağac əkir. Lakin əgər bütün əsərlər bir-birilərinə bənzəmirsə və onlara aparan yollar müxtəlifdirsə, bəs bütün şairləri nə birləşdirir? Onları ümumi estetika yox, axtarış birləşdirir. Mən ximeranı axtarmırdım, lakin müasirlik ideyasının özü bir ilğım, işıqlı bir atəşfəşanlıq imiş. Və bir gün mən qabağa getməkdənsə, başlanğıc nöqtəyə qayıtdığımı kəşf etdim: müasir olanın axtarışları mənbələrə çıxış imiş. Müasirlik məni başlanğıcıma, qədimliyimə gətirib çıxardı. Aralanma barışmaya çevrildi. Mən anladım ki, şair nəsillərin gicgahında döyünən nəbzdir.
Müasirlik təsəvvürü tarixin ardıcıl, qarşısıalınmaz, düzxəttli proses kimi dərk edilməsinin məhsuludur. Bu konsepsiyanın mənbələri yəhudi-xristianlıqda yatsa da, mahiyyətcə, bu, xristian doktrinasından qopmadır. Xristianlıq bütpərəstlərin tsiklik zamanını kənara tullamışdı: tarix təkrarlanmır, onun əvvəli olub və sonu olacaq. Xristianlıqda ardıcıl zaman dünyəvi zamana, tarixi zamana, alçalmışların rol aldığı teatra çevrildi. Bununla belə bu zaman başlanğıcsız və sonsuz başqa bir müqəddəs zamana tabedir. Məhşərdən sonra nə göylərdə, nə də cənnətdə gələcək olacaq. Əbədiyyətdə heç nə baş vermir, çünki artıq hər şey var. Bu, mövcudluğun təşəkkül üzərində qələbəsidir. Yeni zaman, bizim zamanımız xristianlığınkı kimi düzxəttlidir, lakin sonsuzluğa açılır və əbədiyyətdən asılı deyil. Bizim zamanımız dünyəvi tarixin zamanıdır. O, qarşısıalınmaz və dəyişilməz şəkildə tamamlanmayıb; o, sona yox, gələcəyə yol alıb. Tarixin günəşi gələcək, gələcəyə hərəkət isə inkişaf adlanır.
Xristianlıq üçün dünya, yaxud əvvəllər deyildiyi kimi, dünyəvi həyat sınaq yeridir, bu dünyada ruhlar ya məhv olur, ya da xilas. Yeni təsəvvürlərə görə tarixin subyekti artıq individual ruh deyil, bütün insan nəsli isə bəzi hallarda vahid bir bütöv kimi dərk edilir, digər hallarda isə hansısa seçilmiş qrup kimi təqdim edilir: Qərb millətləri, proletariat və ağ irq tərəfindən inkişaf etdirilmiş və s. Bütpərəst və xristian fəlsəfi ənənələri varlığı, tamamlanmış bütövlüyü, dəyişilməz mükəmməlliyi öyürdü, biz isə cəmiyyətlərimizin yönəldiyi dəyişikliyə, inkişafın hərəkətverici qüvvəsinə təzim edirik. Dəyişikliklər əsasən iki cür olur: təkamül və inqilab, ağır yeriş və ya təkan. Müasirlik tarixi hərəkətin, təcəssümün və ya təkamülün, yaxud inqilabın, ikiüzlü inkişafın ən yüksək zirvəsidir. Nəticə etibarilə inkişaf elmin və texnikanın təbiətə yiyələnməyə, onun saysız zənginliklərindən istifadəyə etməyə yönəlmiş ikili təsiri nəticəsində həyata keçirilir.

Müasir insan özünü tarixi varlıq kimi dərk edib. Lakin digər cəmiyyətlər özlərini dəyişiklik bacarığı ilə yox, başqa dəyərlər vasitəsilə ifadə etməyə üstünlük verirdilər: yunanlar polisə və çevrəyə itaət edirdilər, inkişafdan bixəbər idilər; Seneka bütün stoiklər kimi əbədi qayıdış xəyalı ilə yaşayırdı; müqəddəs Avqustin ehtimal edirdi ki, dünyanın sonu qaçılmazdır; Akvinalı Foma isə bəndədən Yaradanda doğru varlıq dərəcələrinin şkalasını qurmuşdu. Bu ideyalar və inanışlar dalbadal geridə qalırdı. Mənə elə gəlir ki, indi də inkişaf ideyasıyla, deməli, bizim zaman, tarix və özümüz haqqında təsəvvürlərimizlə də eyni şey baş verir. Gələcək gözümüzün qabağında qürub edir. Müasirlik ideyası qiymətsizləşir, “postmodernizm” kimi şübhəli anlayışın dəbi təkcə incəsənətdə yox, ədəbiyyatda da keçir. İki əsr boyu insanların başını qatan əsas ideya və inanclar böhran keçirir. Mən artıq bu barədə ətraflı şəkildə danışmışam. İndi isə qısaca bəhs edə bilərəm.
Əvvəla, əbədiyyətə doğru açıq hərəkətin fasiləsiz inkişafın sinonimi olması konsepsiyasının özü şübhəlidir. Hamının bildiyi şey barədə geniş danışmağa dəyməz: təbii ehtiyatlar məhduddur və günlərin bir günü tükənəcək. Bundan başqa biz təbiətə elə bərpaolunmaz zərər vurmuşuq ki, bəşəriyyət təhlükədədir. Digər tərəfdən inkişafın silahları – elm və texnika – dəhşətli aydınlıqla nümayiş etdirdilər ki, asanlıqla dağıdıcı vasitə də ola bilərlər. Nəhayət, nüvə silahının mövcudluğu inkişafın, belə deyək ki, tarixin ayrılmaz xüsusiyyəti olması ideyasını inkar edir. Və bu həqiqətən sarsıdıcı nəticədir.
İkincisi, mən XX əsrdə tarixi subyektin, başqa sözlə, insan cəmiyyətinin taleyini nəzərdə tuturam. Nadir hallarda xalqlar və ayrı-ayrı insanlar belə əziyyət çəkiblər: iki dünya müharibəsi, beş qitədə tiranik rejimlər, atom bombası və insanlara məlum olan ən qəddar institutlardan birinin – konslagerlərin yayılması. Müasir texnikanın yaxşı işləri saysızdır, lakin dövrümüzdə milyonlarla insanın məruz qaldığı kütləvi qətllərə, işgəncələrə, alçaltmalara, rəzilliklərə göz yummaq olarmı?
Üçüncüsü, inkişafa inam barədədir. Atalarımız və babalarımız üçün tarixin xarabalıqları, meyitlər, boşalmış döyüş meydanları, dağıdılmış şəhərlər tarixi inkişafın zəruri dəyərini inkar etmirdi. Edam kötükləri və tiraniya, müharibələr və vətəndaş çəkişmələrinin vəhşiliyi inkişafın qiyməti, tarix tanrısına verməli olduğumuz qanlı ödəniş idi. Tanrıya? Bəli, hegelçi şüurda qəddar və hiyləgər əməllərlə ilahiləşdirilmiş, təkmilləşdirilmiş tanrıya. Və budur, tarixin ehtimal edilən rasionallığı uçub getdi. Nizamın, düzgünlüyün və bağlılığın mərkəzində (dəqiq və təbii elmlərdə) yenidən təsadüf və gözlənilməzlik kimi qədim anlayışlar canlanır. Və bu təlaşlı dirilmə məni minilliyin dəhşətləri haqqında və asteklərin hər kosmik dövrün sonundakı kədərli öncəgörmələri barədə fikirləşməyə sövq edir.

Tələsik sadalamanı tamamlayaraq deyim ki, mən tarixi inkişafın qanunlarını dərk etməyə iddialı olan bütün fəlsəfi və tarixi hipotezlərin dağılması barədə danışacağam. Bu ideyaların tərəfdarları inanmışdılar ki, tarixin açarları onların əllərindədir, qalaqlanmış meyitlər üzərində qüdrətli dövlət qurublar. Nəzəriyyədə insanları xilas etmək üçün nəzərdə tutulmuş məğrur tikililər tezliklə nəhəng həbsxanalara çevrildi. Bu gün biz bu türmələrin tənəzzülünə şahidlik edirik, onları ideoloji rəqibləri yox, yeni nəsillərin mənəvi yorğunluğu və xilasolma coşğusu yıxdı. Elədirsə, bəlkə utopiyaların sonu gəlib? Daha doğrusu, tarixi inkişafı əvvəldən bəlli olan fenomen kimi görmək ideyasının sonu gəlib. Tarixi determinizm dəyərli və qanlı fantaziya idi. Tarix gözlənilməzdir, çünki onun hərəkətverici qüvvəsi – insan – gözlənilməzliyin təcəssümüdür.
Bu ötəri icmal göstərir ki, yəqin biz bir tarixi dövrün sonunda və yenisinin başlanğıcındayıq. Bu, yeni zamanın sonudur, yoxsa modifikasiyasıdır? Demək çətindir. Hər halda utopiyaların tənəzzülü böyük boşluq yaratdı – özü də bu ideologiyanın sınaqdan keçib uğursuzluğa düçar olduğu ölkələrdə yox, çoxlarının onu sevinc və ümidlə qarşıladığı yerlərdə. Tarixdə ilk dəfədir ki, insanlar bir növ mənəvi tutqunluq yaşayırılar, axı əvvəllər onlar eyni zamanda həm sıxan, həm də təsəlli edən dini və siyasi sistemlərin kölgəsində yaşayırdılar. Cəmiyyətlər tarixdə yaşayır, lakin onların hamısına metatarixi ideyalar və inancları rəhbər tutur, onlardan ilham alırlar. Bizim cəmiyyət birinci dəfədir metatarixi doktrinalar olmadan yaşamağa hazırlanır, çünki bizim dini, fəlsəfi, etik və estetik dəyərlərimiz kollektiv yox, şəxsidir. Bu riskli təcrübədir. İndi biz ənənəvi olaraq ictimai həyata aid ideyaların, hərəkətlərin və inancların özəlləşdirilməsiylə bağlı konfliktlərin nəyə gətirib çıxaracağını bilmirik. Bu, bütün ictimai quruluşun tənəzzülünə səbəb olmayacaq ki? İnsanlar yenidən dini vəsvəsəyə və millətçi fanatizmə düçar ola bilərlər. Abstrakt ideologiya idolunun süqut etməsi nəsli kəsilmiş tayfa, sekta və dini ehtirasların yenidən doğulmasına gətirəcəksə, dəhşətdir. Təəssüf ki, narahatlıq doğuran əlamətlər var.
Metatarixi adlandırdığım, tarixə konkret istiqamət və sonluq yazan ideologiyaların qürubu, qlobal həll yollarına olan iddialardan sakitcə imtina ehtimalını nəzərdə tutur. Biz hamımız konkret problemlərin məhdud vasitələrlə həll olunmasına getdikcə daha çox meyl edirik və bu ağılsız meyl deyil. Gələcəyin necə olacağını göstərməmək daha yaxşı olar. Lakin indiki zaman da təkcə ani tələbatların keşməkeşi deyil, o, bizdən ciddilik və miqyaslı düşüncə tələb edir. Mən çoxdan və qəti şəkildə inanıram ki, gələcəyin qürubu indinin gəlişini qaytarır. Lakin bugünü düşünmək hər şeydən əvvəl ona qarşı tənqidi mövqe tutmaq deməkdir. Məsələn, rəqib üzərində default qələbə təkcə həzz mənbəyi deyil. Bazar effektli mexanizmdir, lakin bütün mexanizmlərdə olduğu kimi, onun da vicdanı yoxdur və o mərhəmətdən bixəbərdir. Onu cəmiyyətə elə nüfuz etdirmək lazımdır ki, ictimai razılıq əsasında fəaliyyət göstərsin və ədalət, bərabərlik ideyasına zidd olmasın. İnkişaf etmiş demokratik cəmiyyətlər qibtə oyadan çiçəklənməyə nail olublar, bununla belə, onlar qlobal yoxsulluq okeanında bolluq adalarıdır. Bazar mövzusunun yaşayış mühitinin pisləşməsinə birbaşa dəxli var. O təkcə havaya, çaylara, meşələrə yox, ruhlara da yoluxub. Maniakal dərəcədə çox istehlak etmək üçün daha çox istehsal etmək ehtirasına mübtəla olan cəmiyyətlər ideyaları, hissləri, incəsənəti, dostluğu, sevgini və insanların özünü istehlak obyektinə çevirməyə can atırlar. Hər şey alınan, istifadə edilən, zibilliyə atılan əşyaya çevrilir. Heç bir cəmiyyət bizimki qədər zibil istehsal etməyib: həm mənəvi, həm də maddi zibil.
İndiki zaman barədə düşüncələr nə gələcəkdən imtinanı, nə keçmişin unudulmasını nəzərdə tutur: indiki zaman hər üç zamanın görüş yeridir. Onu səthi hedonizmlə qarışdırmayın. Həzz ağacı nə keçmişdə, nə də gələcəkdə bitir, o, İndidədir. Ölüm də indinin bəhrəsidir. Ondan qaça bilməzsiniz, o həyatın bir parçasıdır. Növbə ilə gözqamaşdırıcı və alaqaranlıq olan indiki zaman hərəkətlə düşüncənin kəsişdiyi sahədir. Necə ki, bizdə keçmişin və gələcəyin, əbədiyyətin və yoxluğun fəlsəfələri əldə etmişdik, sabah indiki zamanın da fəlsəfəsinə malik olacağıq. Və poetik təcrübə bu fəlsəfənin əsaslarından biri olacaq. Biz indiki zaman barədə nə bilirik?

Heç nə və ya demək olar ki, heç nə. Lakin şairlər bir şeyi bilirlər: indi – burada olandır, varlığın mənbəyidir!

Müasirlik axtarışına çıxdığım səfərlərimdə çox azmışam və dəfələrlə çıxış yolu tapmışam. Mən öz başlanğıcıma qayıtdım və müasirliyin kənarda yox, içimizdə olduğunu kəşf etdim. Bu gün elə ən köhnə qədimlik imiş, eyni zamanda, sabahın və dünyanın başlanğıcı imiş, onun min yaşı var, o həm də elə indicə doğulub. O, naua tayfasının dilində danışır, IX əsrin çin heroqliflərini çəkir və televizor ekranında peyda olur. Bütöv şəkildə indicə qazılıb çıxarılmış indiki zaman illərin tozunu silkələyir, gülümsəyir və birdən əldən çıxır, nəfəslikdən qaçır. Bütün dövrlər və yaşantılar çulğalaşır: müasirlik sırf min illik keçmişi əldə etmək və neolit dövründən qalma məhsuldarlıq ilahəsi fiqurunu bizim müasirimizə çevirmək üçün yaxın keçmişlə əlaqələrini kəsir. Biz müasirliyin arxasınca düşürük, lakin o, simasını dəyişdirir və onu tutmaq qeyri-mümkündür. Hər görüş qaçışla nəticələnir, müasirlik həmişə sivişib əldən çıxır. Onu qucaqlayırsan, o isə bir ah kimi buxarlanaraq yoxa çıxır. An – ətrafımızda uçuşan və heç yerdə olmayan quş belə adlanır. Onu canlı tutmaq istəyirsən, lakin o, qanad çalır və dimdiyindən bir ovuc heca tökərək səmaya qarışır. Və sən əliboş qalırsan. Bax onda irfanın darvazaları aralanır və bu darvazaların arxasından nə olduğunu bilməyə-bilməyə axtardığımız əsl zaman peyda olur – burdaca dayanıb duran, burdaca mövcud olan indiki zaman.


Tərcümə etdilər: İlahə Əkbər və Qismət