Hə­mid Aras­lı­nın ilk gənc­lik döv­rü XX əs­rin 30-cu il­lə­ri­nə, yə­ni Azər­bay­can­da to­ta­li­tar so­vet re­ji­mi­nin ağır ke­çid mər­hə­lə­si­nə tə­sa­düf edir. Mə­lum­dur ki, 30-cu il­lə­rin so­nu­na doğ­ru dəh­şət­li rep­res­si­ya ma­şı­nı bir çox zi­ya­lı­la­rı, ədə­biy­yat xa­dim­lə­ri­ni küt­lə­vi tə­qib və məh­və mə­ruz qoy­du­ğu bir dövr­də, sağ qal­ma­ğa ma­cal ta­pan­lar Azər­bay­can xal­qı­nın mə­də­niy­yət və ədə­biy­ya­tı­nı ya­şat­dı­lar, təd­qiq və təb­liğ edə­rək, gə­lə­cək nə­sil­lə­rə ər­mə­ğan et­di­lər. O ağır 1937-39-cu il­lər­də bö­yük Azər­bay­can şai­ri Ni­za­mi Gən­cə­vi ir­si­nin öy­rə­nil­mə­si və təb­li­ği işi ədə­bi ic­ti­ma­iy­yə­tin qar­şı­sın­da du­ran əsas və­zi­fə­lər­dən bi­ri idi.

Yazıçı aid olduğu əsri, cəmiyyəti əsərlərində güzgü kimi əks etdirən insandır. Emil Zolya da yaşadığı cəmiyyətdə baş verən prosesləri, həyatı əsərlərində ən dolğun təsvir edən yazıçılardandır. Sözsüz ki, Zolyanının yaradıcılığından  XIX əsrin elmi kəşfləri, dövrün fəlsəfi cərəyanları təsirsiz ötüşməmişdir. Ogüst Kontun yaratdığı «Pozitivizm» fəlsəfi cərəyanı dövrünün ziyalıları arasında geniş yayılmışdı. Təsadüfü deyil ki, Darvinin «Təkamül» nəzəriyyəsinin yaranması da həmin illərə aiddir. Fransanın ikinci imperiya dövrünü təsvir etdiyi romanları ilə ədəbiyyatda uğur qazanmış yazıçının yaradıcılığı ilə ilk tanışlığım «Yaradıcılıq» romanı ilə olmuşdu.

Professor Bədirxan Əhmədlinin "Ədəbiyyat qəzeti«nin 28 noyabr 2020-ci il tarixli „Orxan Arasın Əsəd bəy — Qurban Səid gerçəklikləri“ məqaləsini dərin təəccüb hissilə oxudum. O səbəbdən ki, hörmətli professor bəhs etdiyi tədqiqatda müəllifin „faktların köməyi, təhlili və təkzibedilməz arqumentlərlə“ çıxış etməsindən bəhs edir, ancaq bu „təkzibedilməz faktların“ nədənliyi üzərinə gələndə ümumi, uzun illərdən bəri ədəbi cameyə tanış olan fikirlər üzərində dayanır.

Sənətdə, ədəbiyyatda, elm sahəsində istedadlar çoxdur. Allah Azərbaycandan maddi sərvətləri əsirgəmədiyi kimi, mənəvi sərvətlərin əsası olan istedad payını da əsirgəməmişdir. Ancaq istedadın çoxluğu bir xalqın böyüklüyü üçün müəyyən meyar olsa da, həlledici meyar sayıla bilməz. Bu istedad şəxsiyyət formulu ilə birləşəndə böyüklüyün meyarına çevrilir. Görkəmli tənqidçi, ədəbiyyatşünas, professor Qulu Xəlilov sözün əsl mənasında şəxsiyyət idi. Təbii ki, onun bir şəxsiyyət kimi formalaşması birdən-birə baş verməmişdir. İlk növbədə, onun xalqsevərliyi, öz xalqının tarixdə yetirdiyi görkəmli şəxsiyyətlərə, Azərbaycan ədəbiyyatına, onun əsrlər boyu yetirdiyi böyük sənətkarlara məhəbbəti əsas rol oynamışdır.