Hüseyn Cavid zamanın fövqündə duran, fikrin və xəyalın romantik uçuşunu kosmik ənginliklərə yüksəltməyi bacaran qüdrətli sənətkardır. Onun romantikasında fikrin qanadlarını ən uzaq fəzalara uçuşlar üçün tükənməz enerji ilə təmin edən yüksək tarixilik duyğusu var. Fəqət H.Cavidi dünyanın böyük romantik sənətkarlarından fərqləndirən qüvvətli bir cəhət var: Hüseyn Cavidin romantizmi Şərqin və bütün dünyanın ən kamil fəlsəfi cərəyanı olan sufizm bulağından dirilik suyu içib. Onun qəhrəmanları Haqqın dərgahına gözəllik və sevgi qanadlarında gedib çata bilərlər. “Mən fəqət hüsni-xuda şairiyəm // Yerə enməm də səma şairiyəm” – misraları H.Cavidin bütün çərçivələri söküb-dağıdan, əngin səmalara qapı açan romantik fəlsəfəsidir. Xudanın hələ heç kimin görmədiyi hüsnü ən kamil hüsndür. H.Cavid bu məchul, fəqət əbədi gözəllik mənbəyi olan ilahi hüsnü tərənnüm edir.

Füzuli Leylini yaratdığı kimi, Cavid də ülvi bəşər övladı olan Xumarı ilahi hüsnün, ilahi eşqin daşıyıcısı kimi yaradır və onun Şeyx Sənanla əl-ələ tutub haqqa doğru uçuşunu mayasında ilahi səadət olan nurlu faciə kimi yaradır. Sənan və Xumar öz anlayışları ilə insanları bir-birindən ayıran uçurum dərələri öz ölümləri ilə birləşdirməyə, insanlığın Tanrıya yetmək üçün körpü rolu oynaya bilirlər. Beləliklə, də H.Cavid öz yaradıcılığında yerləri və göyləri birləşdirməyə nail olur.

Könlüm quşu geyib yenə matəm libasını,
Ağaz edibdi nəğmeyi-möhnət fəzasını.
Oldu bəlayi-millətə hər kəs ki, mübtəla,
Dilxun olubdu Saliki biçarə bərmala.
Millət qəmilə az qalır axır cünun ola,
Hər dəm, odur ki, ney tək ucaldır sədasını.

Hüseyn Cavidin bu şeiri yaradıcılığının ilk illərində, “İrşad” qəzetinin 19 yanvar 1906-cı il tarixli sayında çap olunub. Diqqət çəkən budur ki, Cavid əfəndi bu şeirdə özünü “Salik”, yəni sufizmin təriqət yolçusu deyə təqdim edir. Hüseyn Cavid Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə milli romantizmin banilərindən biri kimi daxil olub. Belə çıxır ki, o, romantik olmaqdan öncə sufi (mistik) imiş. Yaxud özünü belə hesab edirmiş. Təbii ki, onun şeirlərində mistik-sufiyanə deyimlərdə var, fəqət Cavid sufizmi- XX əsr təsəvvüfçülüyü ən çox romantik filosofun “Şeyx Sənan” faciəsində təcəssüm tapıb. Bu günə qədər “Şeyx Sənan” müxtəlif aspektlərdən tədqiq və təhlil olunub. Görkəmli cavidşünas Zahid Əkbərov 1967-cı ildə “Hüseyn Cavidin “Şeyx Sənan” faciəsi” mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə edib, on il sonra əsər monoqrafiya halında “Elm” nəşriyyatında çap olunub.
Şeyx Sənan mövzusu həmişə H.Cavidi narahat edirmiş. Azərbaycanın xalq artisti, professor Rza Təhmasib xatirələrindən birində yazırdı: “Cavid özünün ilk mənzum dram əsəri” “Şeyx Sənan”ın ayrı-ayrı səhifələrini hələ 1912-1913-cü illərdə Tiflisdə mənə oxumuşdu. Yadımdadır, Cavid Tiflisdə “Şeytanbazar”da bir mənzil tutmuşdu. Oradan Şeyx Sənan dağı aydın görünürdü. Cavid, Əziz Şərif və mən bir neçə dəfə həmin dağa gəzməyə getmişdik. Cavid burada Şeyx Sənana istinad edilən qəbrin yanında xeyli dayanar, diqqətlə ona baxardı. Sonralar başa düşdüm ki, o ruhən və fikrən bu yerlərə yaxın olmağa bir ehtiyac duyurmuş”. H.Cavid Şeyx Sənan mövzusuna birdən-birə gəlməmiş, görünür, bu mövzunun ağırlığı üzərində xeyli düşünməli olmuşdur. Bunu biz “Şeyx Sənan” (Türbəsi önündə) adlı şeirdən də hiss edirik.

Oyan, ey piri-xoşdil! Qalq,
ayıl bir xabi-rahətdən!
Qiyamətdir, qiyamət!..

Qalq, oyan, zevq al bu fürsətdən.
Mələklər göydən enmiş,
feyz alırlar xaki-pakindən,
Seçilməz şimdi əsla məqbərin
gülzari-cənnətdən...

Məlumdur ki, “Şeyx Sənan” həm də Azərbaycan ədəbiyyatında ilk mənzum tarixi faciədir. Və bu mövzunun tarixi, yaxud əfsanəvi olub olmaması xüsusi bir söhbətin mövzusudur.Fakt budur ki, H.Cavid bu möhtəşəm əsərində-romantik faciədə ilahi eşq problemini qoyur. Və əgər əsərin sonluğunu sufizmdən ayırsaq, “Şeyx Sənan” əhəmiyyətsiz fəlsəfi ricətlər yığınına çevrilər. Bu sonluğa gəlmək üçün bir sıra məsələlərə aydınlıq gətirməliyik. Mərhum Cavidşünas Zahid Əkbərov “Hüseyn Cavidin “Şeyx Sənan” faciəsi” (1977) monoqrafiyasında əldə olan tədqiqatlara əsaslanaraq aşağıdakı qeydləri vurğulayır: “Bəziləri “Şeyx Sənan” dastanını sufi sənətkar Fəridəddin Əttarın (1119-1230) şair xəyalının məhsulu zənn edir, Şeyx Sənan surətini yaradarkən onun özünü nəzərdə tutduğunu güman edirlər”. “Dastan, heç şübhəsiz folklor materialı əsasında yaranmışdır”, “Şeyx Sənan əfsanəvi bir şəxsin adıdır”, “Şeyx Sənanı tarixi şəxsiyyət kimi təsvir edirlər”, “bəziləri Şeyx Sənanı Əttarın mürşidi sayırlar”, “Sənan Şamda bir şəhərin, bir də yeddi yüz nəfər müridi olan bir şəxsin adıdır”, “Şeyx Sənan və İbn Səqqa ayrı-ayrı şəxsiyyətlər deyil, eyni bir şəxsin adlarıdır”, “Şeyx Sənan adlı tarixi bir simanı axtarmaq əbəs yerə vaxt itirməkdən başqa bir şey deyildir”, “Şeyx Sənan” qissəsinin qəhrəmanı Şeyx Sənan (İbn Səqqa) əfsanəvi deyil, XI-XII əsrlərdə yaşamış, tarixi bir şəxsiyyət olmuşdur. Şərqşünas və cavidşünasların fikrincə, F.Əttarın “Məntuqüt-teyr” traktatına daxil olub, Şərqdə oxucular arasında çox sevilən “Şeyx Sənan” hekayəsi H.Cavidin eyni adlı romantik faciəsinin əsasında dayanmışdır. Bizcə bu fikir həqiqətə daha çox uyğundur.
“Cavidnamə” (2010) müəllifi Azər Turan yazır ki, “Şeyx Sənan” “Dünya ədəbiyyatında təsəvvüf anlamlarının bir küll halında dramaturgiyaya tətbiq edildiyi ilk əsərdir...” Şeyx Sənanı türkləşdirən ilk “Şeyx Sənan”dır. “Şeyx Sənan” haqqında bu ən müasir fikir onun sufi əsər olduğunu təsdiq edir.

Şeyx Sənan kimdir? H.Cavid burada mübahisə üçün imkan yeri qoymur. Onu aydın şəkildə təqdim edir:

Səni annən doğurdu Turanda,
Yaşadın bir zaman da İranda,
Kəsbi-İrfan için, fəzilət için
Sonra İranı tərk edib gəldin,
Ərəbistanl ixtiyar etdin.
Gənc ikən kəsbi-iştihar etdin.

Lakin ən son yerin, zəki Sənan!
Olacaq son nəfəsdə Gürcüstan.
Qapılıb hissə olmasan gümrah,
Olacaq məqbərin ziyarətgah.

Mürşidi-əzəm Şeyx Kəbrin bu sözləri Şeyx Sənanın təkcə bioqrafiyasını yox, həm də taleyini əks etdirir. Mürşidi-əzəm Şeyx Sənana eşqin bəlasına, ehtiras və nəfsini faciəsinə düçar olacağını bildirir.

Şeyx Sənan ustadına belə cavab verir:
Bən otuz yıl cihanda zahidvar,
Nə qadar bəndə varsa hissü həyat,
Ehtirasatə düşmənim… heyhat!
Bana biganə, zevqi-nəfsani,
Sevdiyim yalnız eşqi-ruhani...

Otuz yaşlı, sağlam ruhlu böyük dinü-iman sahibi, nüfuzlu bir şeyx, şeyxlərin rəhbəri vaxt gəlir ki, xəyalət aləmində bir gavur qızını, xristian imanlı gürcü qızı Xumarı görür və şaşırır. Xumar ona nəinki ülviyyət rəmzi olan Zəhranı və bütün dünyanı, dinü-imanı, ərşü-əlanı unutdurur. Bəlkə Şeyxin əqidəsi möhkəm deyil? Yox, o, dini sevən və onun fəlsəfi mahiyyətini külli-aləmə bəyan edən bir mübəlliğdir. Əsərdə Şeyx Sənana qarşı duran mənfi obraz kimi düşünülmüş Şeyx Mərvan Sənandan soruşanda ki, sən ki qadından ürkərdin, indi niyə fikrini dəyişdin, Şeyx Sənan ona belə cavab verir:

Onu seçməz sənin gözün əsla,
O mələkdir, qadın deyil, haşa!...

Şeyx Sənan Xumara qovuşmaqdan ötrü qarşısına qoyulan bütün şərtləri qəbul edir: dini-imanı atır, şeyxlərdən ayrılır, boynundan xaç asır, şərab içir, iki il donuz otarır, yalnız bir şərti – Quranı yandırmaq təklifini qəbul etmir. Bütün bunlar Şeyx Sənanı romantik bir sevgi qəhrəmanından çox, ilahi eşq sahibi, sufi-mistik filosof kimi səciyyələndirir. Artıq onun üçün dinlərin, məscid və kilsənin, məscid və meyxanənin heç bir fərqi yoxdur. H.Cavidin böyük mürşidi dahi Füzuli yazırdı:

Ayrı bilmişsən, Füzuli,
məscidi meyxanədən,
Səhv imiş ol kim,
səni biz əhli-irfan bilmişiz.

“Şeyx Sənan” da sufi plan Dərviş obrazı ilə bağlıdır. Elə əsərdə Şeyxi və Xumarı, ümumən onların məhəbbətinin ilahi səviyyəsini dərk edən yeganə obraz da məhz dəli Dərvişdir.
Şeyx Sənan ona “piri-mürşid” – deyə müraciət edir. O, Xumarı görüncə, “Lailahə illəllah!” – deyə kəlmeyi – şəhadət gətirir, ona ilahi bir varlıq kimi səcdə qılır, onu “nuri-həqq” adlandırır. Xumar da Şeyx Sənanı eyni ucalıqda qiymətləndirir.

Əvət, ən möhtərəm, nəcib insan...
Hələ dursun kəmalı, mərifəti,
Onda var sanki evliya sifəti.

Bu, artıq insani yox, ilahi-mistik bir qiymətləndirmədir. Şeyx Sənan sevgini ucalığa doğru hərəkət, ülvi bir yüksəliş hesab edir: “Bəni hər kim sevərsə, yüksəlsin!”-deyir, “Şeyx Sənan” əsəri mistik-sufi bir sonluqla başa çatır. Romantik faciənin səbəbi ilahi eşqdir. Eşq və etiqad, ibadət və məhəbbət arasındakı konfliktdə eşq etiqada… qalib gəlir. Şeyx Sənan Xumara olan ilahi sevgidə məxluqdan Xaliqə gedən yolu intixab edir.

Əsərin sonunda Şeyx Sənan Xumarın əlindən tutub “Ya allah!” deyərək sonuncu pənahgaha – UÇURUMA atılırlar. “Ucalım, haqqa doğru, gəl ucalım!” deyir Şeyx Sənan. Şeyxlər və müridlər “uçdular” deyərək onları yola salırlar. Sənanın “O donuzlar ki, otladır Sənan // Hiç fərqi yoxdur onlardan” deyə donuz adlandırdığı şeyxlər və müridlər də, Xumarın atası Platon da, gürcülər də, xristian dininin xadimi Papas da bu uçuşa mat qalırlar.
Şeyxlər və müridlərin sözləri ilə desək, bu UÇUŞ “müdhiş səadət”, “dilbər fəlakət” idi.
Cavidşünas A.Turan bu uçuşun mahiyyətini belə izah edir: “Türk təsəvvüf düşüncəsində və eyni zamanda bu düşüncənin hələ hasilə gəlmədiyi çox-çox əvvəlki çağlarda bəlkə də ən ciddi məqamlardan biri həmin uçmaq məsələsidir.
Yunis Əmrə “Divan”ında cənnət—uçmaq şəklində belə ifadə edilmişdir.:
 
Uçmaq – uçmağım dedigün,
möminləri yeltəndigün
Vardur ola burğac huri arzum
yoğdur uçmağ içün.

Bu bir həqiqətdir ki, türk özünün səma adamı olması inamını heç zaman tərk etməyib, göy mənşəli bir xilqət olduğuna inanıb.
Tək Tanrılı türkün müqəddəs “Quran” vasitəsilə öyrəndiyi cənnətin qədim türk dilindəki sinonimi uçmaq idi.
Dərvişin xəbər verdiyi və ümumun şəhadət gətirdiyi kimi, Şeyx Sənanla Xumarın fəzada sanki bir mələk olaraq uçduqlarını bütünlüklə romantizm ədəbi metodunun imkanları çərçivəsində incələmək yetərli deyil, burada göyə qayıdan türk oğlu Sənan var, Tanrı sevgisinin müqabilində cənnətlə – uçmaqla müjdələnmiş Sənan var”. (Hüseyn Cavid. 2007, s. 77). Beləliklə də aydın olur ki, H.Cavid ilahi eşq sahibi Şeyx Sənanın Tanrıya qovuşma məkanı olaraq uçmağı-cənnəti seçir. M.Füzulidən misal gətirdiyimiz beyt də sübut edir ki, sufi üçün nə Allaha qovuşmağın vasitələrinin, nə də cənnət və cəhənnəmin fərqi yoxdur. Bu yerdə ekstaza gəlməyin bütün vasitələri – məscid də, meyxanə də, şer də, şərab da, rəqs də, musiqi və məşuqə də eyni səviyyədə məqbuldur. Əsas odur ki, insan arif olsun, bəsirət gözü mənziləsində səmimi (və sevən) qəlb sahibi olsun.
Sufizmdə bir qadına olan məhəbbət tanrıya qovuşmaq yollarından biridir. Burada ibadət, poeziya, musiqi, rəqs kimi vasitələr mövcuddur. Filosof alim, AMEA-nın müxbir üzvü, professor S. Xəlilov yazır: “Konkret bir qadına olan məhəbbətin ilahi eşqə aparan yolda bir vasitə kimi dəyərləndirilməsi sufi poeziyasının heç də bütün klassik formalarına aid olmayıb, “məhəbbət dini”nin tərənnümçülərinə xasdır ki, bunların da ən böyük nümayəndələri İbn Ərəbi və Mövlanadır.
İbn Ərəbi qadına həsr olunmuş şeirlərdə həddindən artıq açıq-saçıqlığa yol verdiyinə görə lənətlərə məruz qalmış… Məhz bu xəttin nümayəndəsi olan F.Əttar isə “Şeyx Sənan” hekayətində belə deyir: “Həqiqi aşiq heç bir dini tanıya bilməz, belə ki, onun imanı məhəbbət özüdür Onu cəmiyyətdə tutduğu mövqe də maraqlandırmır, çünki aşiqlikdən daha yüksək mövqe yoxdur”. H.Cavidin də bu konuda qənaətləri, güman edirik ki, bütün oxuculara bəllidir: “Mənim tanrım gözəllikdir, sevgidir!”, “məhəbbətdir ən böyük din” və s.
M.Füzuli yaradıcılığına həsr olunmuş yazılarımızda göstərmişdik ki, sufi poeziyada məşuqə rolunu əvvəlcə gözəl qadın oynayır, aşiqin sevgisinin ilahi gücü ilə o tədricən Allah səviyyəsinə yüksəlir – allahlaşır. Məşuqə əslində Allahdır.
H.Cavidin “Şeyx Sənan” faciəsində də belədir. Artıq qeyd etdiyimiz kimi Sənan ilahi eşqin faciəsini yaşayır və o, əslində bu faciənin qəhrəmanı kimi ucalır. Cavidin cəsarəti və əslində əsərin sufi gücü bundadır ki, o, məşuqə olaraq xristian qızı Xumarı seçir. Şeyx Sənanın mürşidi Şeyx Kəbirin qızı ülviyyət rəmzi olan Zəhranı da seçə bilərdi.
Və daha bir fakt maraqlıdır: Xumar Şeyx Sənanın aləminə röyada, xəyalda daxil olur. Amma Cavid onu röyada saxlamır, yerə endirir, Sənana real şəkildə təqdim edir. Sənan öz qeyri-adi, ilahi məhəbbəti ilə onu yerdən göyə-səmalara qaldırır, ona mələk kimi uçmaq qüdrəti bəxş edir. Şeyx Mərvan Şeyx Sənanı bir qadından ötrü dini-imanı atmaqda qınayanda Sənan Xumar “qadın deyil, mələkdir” deyir, onu “üluhiyyət heykəli” adlandırır.
Xumara olan ilahi eşq sayəsində allahlaşdığını Dərviş Şeyx Sənana söyləyir: “camalında nuri-həqq”, “xuda qiyafətində” olduğunu irəlicədən bəyan edir.
“Şeyx Sənan” həqiqətən də H.Cavidin “hüsni-xuda şairi” olduğunu təsdiq edən möhtəşəm sənət əsəridir.
H.Cavidin “Şeyx Sənan ” əsəri romantik faciə olmaqla bərabər, eyni zamanda sufizmi səhnəyə gətirən ilk dram əsəridir. Deyə bilərik ki, müəllif bu əsərlə ilk mənzum tarixi faciənin, poetik teatrın, eyni zamanda həm də sufi-mistik teatrın əsasını qoymuşdur.