1. Ziqmund Freydin tam adı – Siqizmund Şlomo Freyddir.

2. Valideynləri Ziqmundun təhsil almasına böyük diqqətlə yanaşırdılar. Digər uşaqlar şam işığında dərslərini etdikləri halda, Ziqmunda neftlə işləyən lampa və ayrıca otaq ayırmışdılar.

3. Ziqmund Freyd latın, yunan, fransız, ingilis, italyan, ispan, qədim yəhudi dili və alman dilini bilirdi.

4. Freydin ilk elmi məqaləsi çay ilanbalıqlarının cinsi fərqlərinin müəyyən edilməsinə həsr olunmuşdu.

5. Hazırda ümumi qəbul edilən “uşaq serebral iflici” termini məhz Freydə məxsusdur.
Davamı →

Deyək ki, Vudi Allenin hansısa filmindəyik… Şərab içə-içə fəlsəfədən danışırıq. Və deyək ki, o gün dostlarımıza təsir etmək, biliyimizin nə qədər geniş olduğunu göstərmək üçün hansısa məşhur filosofun ifadəsindən söz açmağı münasib gördük.

Amma sözə gəlincə, baxdıq ki, məişət dilində ifadə edilərkən mənasını itirir. Yəni, əgər filosofumuzun istifadə etdiyi xüsusi terminologiyanı, özü icad etdiyi söz və anlayışları istifadə etməsək, başa saldığımızdan bir məna çıxmır… Bəzi söylədiklərimizi özümüz də anlamırıq, masadakıların başa düşəcəyinə ümid edirik. Çarəsizcə deyirik: "...Bilmirəm, başa sala bilirəmmi?"
Davamı →

Fridrix Nitsşenin “Tanrı Öldü” elanının üstündən 134 il keçsə də, bu cümlə XIX əsrdən bəri filosoflara kütləvi olaraq baş ağrısı verməyə davam edir. Bu bəlkə də bütün fəlsəfə tarixində ən məşhur ifadədir, hətta bunu ifadənin yazıldığı “Şən Elm” kitabını heç vaxt əlinə alıb oxumayanlar da eşidib. Bəs Nitsşenin dəqiq nəyi nəzərdə tutduğunu bilirikmi? Yoxsa daha əhəmiyyətlisi, bu bizim üçün nə ifadə edir?

Nitsşe cavan yaşlarından ateist idi və bu ifadə ilə Tanrının mövcud olduğunu və öldüyünü yox, bizim Tanrı anlayışımızın öldüyünü demək istəyirdi. Maarifçilik dövründən sonra dünyanın müqəddəs varlıq tərəfindən yox, fizika qanunları ilə idarə edilməsinə dair yaranan ideya artıq reallaşmışdı. Fəlsəfə göstərmişdi ki, dövlətlərin öz legitimliklərini əsaslandırmaq üçün Tanrıya müraciət etməyə ehtiyacları yoxdur, bu legitimliyi idarə edilənləri rasionallığı və ya razılığı ilə də əsaslandırmaq olar. Yəni, geniş və uyğun əxlaq fəlsəfəsi Tanrıya istinad etmədən mövcud ola bilər. Avropa daha bütün əxlaqın, dəyərlərin və təbiətdəki nizamın mənbəyi olaraq Tanrıya ehtiyac duymurdu; fəlsəfə və elm bu işin öhdəsindən gələ bilərdi. Düşüncənin bu cür artan sürətlə sekulyarlaşması filosofları sadəcə Tanrının öldüyünü dərk etməyə yox, həm də bizim Tanrını dünyanı daha yaxşı başa düşmək arzusu ilə öldürdüyümüzü deməyə vadar etdi.
Davamı →

Fikrimcə, fəzilət daxili aləmimizdə olan bəsit xeyirxahlıq meyillərindən fərqli olaraq daha ali bir şeydir. Doğuluşundan xeyirxah, ağıllı olan ruhlar eyni addımlarla yeriyirlər və davranışlarında fəzilətli bir ruhu təmsil edirlər.

Ancaq fəzilət özünü rahatca ağlın yolu ilə getməyə kifayətlənməkdən daha böyük, daha təsirli bir səy tələb edir. Yumşaq və üzüyola xarakterli insanlara qarşı edilən hərəkətləri düzgün başa düşmək üçün bu xeyirxah və yerində bir hərəkətdir. Daha yaxşısı isə odur ki, sizə qarşı edilən hər hansı bir hərəkət sizi çox yaralayanda intiqam arzusu ilə yaşamaq əvəzinə, ağlın silahlarından istifadə etmək və çətin bir döyüşdən sonra uğur qazanmaqdır.

İlk halda xeyirxah iş görmüş, ikinci halda isə fəzilətli iş görmüş olursunuz. Birinci davranış, “xeyirxahlıq”, ikincisi isə “fəzilətdir”. Bəlkə də, buna görə Allahın xeyirxah, güclü, comərd və adil olduğunu deyirik, amma fəzilətli demirik. Çünki o gördüyü işi səy sərf etmədən edir. 

Tərcümə edən: Fərid
Davamı →

İntellektual çevrənin yaranması üçün də yer lazımdır (“yer”in həm hərfi, həm də məcazi mənasında). Belə yer (məsələn, universitetlərdə akademik azadlıqlar) olmayanda, intellektuallar da çevrə qura bilmir. Ya ölkədən köçüb orada hazır çevrələrə qoşulur, ya da əllərini işdən üzüb gündəlik qayğılarıyla yaşayırlar. Ölkədə və bölgədə gedən tarixi proseslərdən də çox şey asılı ola bilir.

Məsələn, hamının bildiyi Alman İdealizmini götürək. Hamının bildiyi örnək üzərində izah qurmağın öz üstünlükləri var – asan olur. Alman İdealizmi, bir fəlsəfi cərəyan kimi, bir nəslin işi olub. Təxminən 1781-ci ildən 1819-cu ilədək davam edib. Bununla bitməyib, təbii ki, davamçıları sonradan da olub. Amma əsas işi bir nəsil görüb: Fichte, Schelling, Schopenhauer, Hegel və Kant. Kant və Hegel bu çevrənin, belə demək olarsa, intellektual liderləri, Schelling və Schopenhauer isə “dissidentləri” olub. Bəs, Fichte? Fichte’nin fəlsəfəçiliyini dəyərdən salmadan qeyd etməliyəm ki, onun bu çevərinin yaranmasında əsas rolu intellektual olmayıb. Fichte Alman İdealizminin təşkilati lideri olub. Alman İdealizmi bir təşkilat kimi heç zaman mövcud olmayıb (kimsə yanlış anlamasın), Bununla belə, intellektual çevərlərin də təşkilati işləri üzərinə götürən adamlara ehtiyacı olur.
Davamı →

Deyirlər ki, ölüm bizi bütün çətinliklərdən xilas edir. Amma mən başqa cür insanlar da görmüşəm. Öz imkanlarımızın və gücümüzün xaricində olan şeylər üçün and içməməliyik. Çünki hadisələr həmişə bizimlə bağlı deyil və həqiqi mənada əlimizdə olan yeganə şey istəməkdir: İnsanın vəzifələri ilə əlaqəli bütün qaydalar mütləq istəklə reallaşır.

Başqalarına aid malları əlində saxlayan və bunu dərk edərək vicdan əzabı çəkdiyi üçün vəsiyyəti ilə ölümdən sonra bu mallardan qurtulmaq istəyən bir neçə insan tanımışam. Bu qədər vacib bir şeyin sonraya saxlanılmasının, xətalarını bu qədər az bir peşmanlıq hissi və zərərlə ödəmək istəməklərinin heç bir mənası yoxdur. Daha artığını verməlidirlər. Bu nə qədər cansıxıcı və narahatlıq yaradan bir şey olsa da, bir o qədər də yüksək qiymətləndirilərək tərifə layiq olurlar. Bu adamlar, həyatı boyunca gizlədikləri nifrəti etiraf etmək üçün son nəfəsi gözləyən insanlar, günahlandırdıqları adamın özünü kinlə xatırlamasına nail olaraq artıq qürurlarını heç düşünmədiklərini açıqca göstərirlər.
Davamı →

Madam ki, ölümün qarşısını almaq mümkün deyil, onda ürəyi nə vaxt istəyir, gəlsin. Sokrata deyəndə ki: «Otuz Zalım səni ölümə məhkum etdi», «Təbiət da onları!» cavabını vermişdi.

Bütün dərdlərin qurtardığı yerə gedəcəyik deyə dərd çəkmək necə də axmaqlıqdır! Necə ki, doğulmağımız bizim üçün hər şeyin doğuşu oldusa, ölümümüz də hər şeyin ölümü olacaq. Elə isə, daha yüz il yaşaya bilməyəcəyik deyə ağlamaq, yüz il əvvəl yaşamadığımıza görə ağlamaq qədər dəlilikdir.

Ölüm başqa bir həyatın qaynağıdır. Bu həyata gələrkən də ağladıq, əziyyət çəkdik; bu həyata da əvvəlki formamızı soyunaraq girdik. Bircə dəfə başımıza gələcək hadisə böyük dərd sayıla bilməz. Bir anda baş verib sona çatan bir şey üçün bu qədər çox qorxu hiss etmək ağıllı işdirmi?
Davamı →

Qədim yunan mütəfəkkiri Pifaqoras (Pythagoras) (e.ə. 580-500) Samos adasında anadan olmuşdur. Sonra o, Cənubi İtaliyaya köçüb, orada Kroton şəhərində dini ittifaq (təriqət) yaratmışdı. Pifaqorasın özündən heç bir əsər qalmamışdır. Buna görə də Pifaqoras və onun ardıcıllarının dünyagörüşü yalnız nisbi təsvir edilə bilər. Onlar tərəfindən hansı fikirlərin irəli sürülməsi haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Məlumdur ki, e.ə. V-IV əsrlərdə pifaqorçuluq ideyaları təkmilləşdirilib, yeni keyfiyyət və məzmun almışdı, oraya çoxlu yeni ideyalar daxil olunmuşdu. Yalnız onu demək olar ki, Pifaqorasın yaşadığı dövrdə, onun təliminin ümumi nəzəriyyəsi, ondan sonra isə, pifaqorçuluğun fəlsəfəsi yaranmışdı. Daha sonra isə pifaqorçuluq yeni platonçuların fəlsəfəsi ilə birləşib, onun daxilində ərimişdi.
Davamı →

İnsanlarda din ehtiyacını yaradan, hər şeydən əvvəl qorxudur. İnsan özünü gücsüz hiss edər. Onu qorxudan üç şey vardır. Biri, təbiətin ona edə biləcəyi şey: Onu ildırım vura bilər və ya bir zəlzələ ilə yox ola bilər. O biri, başqa insanların ona edə biləcəyi şeylər: Bir döyüşdə onu öldürə bilərlər. Üçüncüsü, ki dinlə daha çox əlaqədardır, insanın öz ehtiraslarının ona etdirəcəyi şey; durğun bir zamanında, etdiyinə peşman olacağı şeylər. Buna görə bir çox insan böyük bir qorxu içində yaşayır. Din də bu qorxulara daha çox təslim olmasına yardım edər.

Dinin çox böyük pis təsirləri olmuşdur; çünki dinin əmri ilə insanlar, varlığı tam sübut edilməmiş şeylərə inanmaq məcburiyyətində qalmışlar və bu, hər kəsin düşüncəsini və tərbiyə sistemlərini pozmuş və tam bir əxlaq azğınlığına yol açmışdır. Nəyin doğru, nəyin səhv olduğu üzərində durmadan, araşdırmadan bəzi şeylərə inanmaq doğru, bəzi şeylərə inanmaq isə səhv sayılmışdır. Din, mühafizəkarlığı və köhnə vərdişlərə bağlılığı Allah buyruğu halına gətirməklə böyük ölçüdə zərərli olmuşdur; insanlar arasında tolerantsızlığı və kinləri ucaldıb bəsləməklə daha da zərərli olmuşdur.
Davamı →

1.
Yüz il əvvəl hamının çox pis insan kimi tanıdığı Ceremi Bentam adlı bir filosof yaşayıb. Uşaq olanda onun adını ilk dəfə eşitdiyim anı heç vaxt unutmamışam. Bu, Bentamın insanların ölmüş nənələrindən şorba bişirmələri lazımlığını iddia etdiyi barədə müqəddəs ata Sidney Smitin sözlərini eşitdiyim an idi. Belə bir şey, mənə aşpazlıq yönündən olduğu kimi, əxlaq baxımından da dadsız görünmüşdü. Buna görə Bentam haqqında pis fikirdə idim. Bu sözlərin, hörmətli insanların xeyirxahlıq uğrunda deməyə vərdiş etdikləri məsuliyyətsiz yalanlardan biri olduğunu sonralar başa düşdüm. Bundan başqa, Bentama qarşı həqiqi ittihamın nə olduğunu da anladım. Təqribən belə bir şey idi:

O, «yaxşı» insanı yaxşılıq edən insanla eyniləşdirmişdi. Ağlı başında olan bir oxucunun dərhal başa düşəcəyi kimi, bu eyniləşdirmə həqiqi əxlaq prinsiplərini alt-üst edən fikir idi. “Yaxşılıq ondan faydalanan insana duyulan sevgidən qaynaqlanırsa, deməli xeyirxahlıq naminə edilməyib, yox əgər əxlaq prinsiplərindən qaynaqlanırsa, deməli xeyirxahlıq naminə edilib” deyən Kantın düşüncəsi daha alidir. Eyni qaydalar, təbii ki, əks istiqamətdə, qəddar davranışlara da yol aça bilər. Xeyirxah olmağın mükafatının xeyirxahlığın özü olduğunu bilirik. Bundan yəqin bu nəticə çıxır ki, ona dözmək də onun cəzasını meydana gətirir. Bu səbəbdən Kant, Bentamdan daha ali bir moralistdir və xeyirxahlığı xeyirxahlıq olduğu üçün sevdiyini söyləyən hamı onun tərəfini saxlayır.
Davamı →