“– Bu hündür dağ üstündə susub, nə düşünürsüz, Xaqanım?
– Düşünürəm ki, mən bu qədər çinlini hara göməcəm?..”

“Növbəti mövzu” istixarəsilə çox fikirləşib, “dağı arana, aranı dağa” köçürə-köçürə Qaradağ-QARAbağa vara-vara, bəzi media nümunələrimizdə, ictimai konsert salonlarımızda, şəxsi sinələrimizdə köklənilən sazlardan eşitdiyim saz-nasaz sədalara dala-dala gedib çıxdım eramızdan əvvələ...
Və… qulağıma başlıqaltıdakı sözlərin sədası gəldi…

Və bu sözlər mənə dünyanın “eramızdan əvvəl” adlı üzügeriyə işləyən sonsuzluq tarixinə məxsus böyük Qalibiyyət və Məğlubiyyət səhnəsinin əzəmətli Söz-Dialoq tablosu kimi göründü…
Davamı →

Dünyada Altay qədər türklərə əziz olan bir yurd yeri tapmaq mümkün deyil. Altay dünya türklərinin anası hesab edilir desək, bəlkə də, səhv etmərik. Bunun da səbəbləri aydındır. Belə ki, bu gün gündoğandan günbatana kimi səpələnmiş bütün türk xalqlarının məhz Altaylardan çıxdığı və Altayın türklərin ilk yurd yeri olduğu məlumdur. Təsadüfi deyil ki, qədim türklər Altayı altun, al-tan adlandırmışlar və tədricən bu söz Altay halına düşüb. Türk xalqlarından danışarkən onların milli kimlikləri və dilləri məhz Altay dilləri qrupu ilə müəyyən edilir.

Altay dünya sivilizasiyasına möhtəşəm bir mədəniyyət bəxş edən qədim şumerləri, kuşanları, osmanlıları və digərlərini verib. Yeri gəlmişkən, şumerlərin eramızdan 3000 il əvvəl Mesopotamiyaya məhz Altaylardan köç etdikləri barədə kifayət qədər tarixi sübutlar var. Şumerlərin Altaylardan çıxdığını bu yaxınlarda Ursul çayı ətrafında yerləşən Karakol (Qaragöl) kəndində üzə çıxarılan qədim məzarlıq da təsdiq edir. Bu məzarlıqda tapılan qədim mədəniyyət nümunələri eramızdan 3000-3500 il əvvəllərə aiddir və onlar şumer mədəniyyət nümunələri ilə sanki əkizdir. Bundan əlavə, son arxeoloji qazıntılar zamanı üzə çıxarılan analoji mədəniyyət nümunələri şumer mədəniyyət nümunələrindən daha qədimdir və bütün bunlar da şumer sivilizasiyasının köklərini Altaydan aldığını göstərir və şumerlərin özləri ilə Mesopotamiyaya böyük bir elmi, mədəni bilik xəzinəsi gətirdikləri şübhə doğurmur.
Davamı →

Günlərin birində Sultan Fateh Mehmetin qızı Cövhərxan xəstələndi. Saray həkimləri onu müalicə edə bilmədilər. Yenə də çarəsiz qalıb Ağ Şəmsəddinə müraciət etdilər. Ağ Şəmsəddin Cövhərxanı da müalicə etdi. Ona görə də Sultan Fateh Mehmet taxta çıxan kimi xalq arasında hörmət qazanan adamların saraya dəvət edilməsini əmr etdi. Onların içində Ağ Şəmsəddin də vardı. Fateh Mehmet Ağ Şəmsəddinə xüsusi hörmət edir və özünü onun şagirdi adlandırır, ondan hər gün nə isə öyrənirdi. Sultanla Ağ Şəmsəddin arasında müəllim tələbə münasibətindən daha çox, ata-oğul münasibətləri yaranmışdı. Sultan Ağ Şəmsəddinin bir sözünü iki etmirdi.

Həmin dövrdə bir müddət Osmanlı daxilində baş verən hadisələr nəticəsində ölkədə zəifləmə hiss edilirdi. Bu isə Bizansı çox sevindirirdi. Xüsusi ilə olduqca gənc olan Fateh Mehmet taxta çıxanda Bizans artıq Osmanlının əvvəlki gücünü itirdiyini düşünərək bayram edirdi. Ancaq Bizansa ən ağır zərbə də məhz onların uşaq hesab etdikləri Sultan Fateh Mehmetdən gəldi.
Davamı →

Qədim hunların ərazisi və məşğuliyyəti. Hunlar türk mənşəli tayfalardan biri olmuşlar. Onlar Orxon və Selenqa çayları arasındakı ərazidə yaşamışlar. Hunların əsas məşğuliyyəti ovçuluq, sonralar isə köçəri maldarlıq olmuşdur. Ona görə də geniş otlaq sahələrinə olan ehtiyac onları daim yeni ərazilər ələ keçirməyə sövq edirdi.
 
İlk Hun dövlətinin meydana gəlməsi. Böyük Hun dövləti Mərkəzi Asiyada yaranmış ilk türk dövləti olmuşdur.
Davamı →

Qədim türklərin ilk məskənləri. Türklərin yaşadıqları ərazilər şimalda Sibirdən cənubda Himalay dağlarına, şərqdə Xinqan dağlarından qərbdə Xəzər dənizinə və Ural dağlarına qədər olan torpaqları əhatə edir və Böyük Türküstan adlanır.
Türklərin ən qədim tarixi arxeoloji qazıntılar nəticəsində tapılan maddi mədəniyyət nümunələri əsasında öyrənilmişdir. Özbəkistan və Türkmənistan respublikaları ərazisində Daş və Tunc dövrünə aid yaşayış məskənləri aşkar edilmişdir. Bunlardan biri Namazqan yaşayış yeridir. Burada möhrədən evlər, metaləritmə kürələri və qəliblər, tunc oraqlar, bıçaqlar, ox ucları, bəzək əşyaları, dən daşları, boyalı qablar, gil qadın fiqurları və s. tapılmışdır.
Davamı →

Deyirlər ki, dahilər Yer üzünə səmadan göndərilir, hər birinin böyük Tanrı tərəfindən müəyyənləşdirilmiş fövqəladə vəzifələri olur. Onlar bəşəriyyətin mədəni-tarixi inkişafına istiqamətləndirilmiş ali əməllərin carçılarına çevrilirlər, cismən yox olsalar da, mənən əbədiyyətə qovuşurlar.
Belə müdrikləri yolunda min bir əziyyətə qatlaşdıqları xoş əməlləri yaşadır. Türk elm dünyasının şəxsiyyəti həmişə yüksək tutulan həmişəyaşar alimlərindən biri də Mahmud Qaşqaridir. Onun doqquz yüz il bundan əvvəl yaratdığı «Divan lüğəti ət-türk» («Türk dillərinin lüğəti») türk dilinin və ədəbiyyatının böyük abidəsidir. Görkəmli alim, türk leksikoqrafı, qrammatika mütəxəssisi və dialektoloqu Mahmud Qaşqarinin (Mahmud ibn əl-Həsən ibn əl Məhəmməd əl -Qaşqarinin) lüğəti sözün əsl mənasında bir türk ensiklopediyasıdır.
Davamı →

HƏŞTƏRXAN XANLIĞI (1466-1556)

XV əsrin ortalarında Qazan xanlığı ilə eyni vaxtda Volqa çayının aşağı axarında mərkəzi Həştərxan şəhəri olan Həştərxan xanlığı yarandı. Xanlığın əsasını Kiçik Məhəmmədin nəvəsi Qasım xan qoymuşdu. Onun ərazisi Aşağı Volqa sahillərindən Şimali Qafqaza qədər olan ərazini əhatə edirdi. Xanlıq bir əsrə qədər müstəqil olmuş, sonra isə o, Qızıl Ordadan, Krım xanlığından, Noqay ordusundan asılı olmuşdu.
Xanlığın əhalisi, əsasən, maldarlıqla məşğul olmuş, ovçuluq və balıqçılıq etmişdi. Əkinçilik ölkədə qismən inkişaf tapmışdı.

Ardı →

Qızıl ordanın ərazisi. Monqol imperiyasının parçalanması nəticəsində XIII əsrin 40-cı illərində Şərqi Avropada bir türk dövləti yarandı. Bu dövlət rus mənbələrində «Qızıl Orda», şərq mənbələrində «Cuci ulusu» adlanır. Onun ərazisinə qərbdə Dnestr sahillərindən şərqdə Tobol çayının İrtış çayına töküldüyü yerə və Sırdərya çayının aşağılarınadək olan torpaqlar daxil idi. Rus knyazlıqları Qızıl Ordaya daxil deyildi, onun vassalı idi.

Monqol qoşununun əsas hissəsini türklər təşkil edirdi. Bu dövrdə Qara dənizdən Altaya qədər ərazidə monqollar yaşayırdılar. Azlıq təşkil edən monqollar türklərlə qaynayıb-qarışır, onların dilini, mədəniyyətini qəbul edirdilər. Qızıl Orda xanlarının rəsmi fərmanları XIV əsrdən başlayaraq türk dilində yazılırdı.

Ardı →

Dehli sultanlığının yaranması. Feodal ara müharibələri Hindistanı zəiflədirdi. Hind icmaları arasında sosial narazılıq kəskinləşdi, kastalar arasında çəkişmə, Hindistanın türk tayfaları tərəfindən işğalına şərait yaratdı. 1175-cı ildə sərkərdə Sahabəddin Məhəmməd Gurlu Pəncabı tutdu, Qəznəvi sülaləsinin hakimiyyətinə son qoydu (1178). Gurlu 1192-ci ildə Hind knyazlarını məğlub edib bütün Doab vilayətini tutdu. O, 20 il ərzində Şimalı Hindistanı ələ keçirmişdi, lakin Pəncab üsyanmı yatırarkən öldürüldü. və canişin Qütbəddin Aybək (1206-1210) onu əvəz etdi və Şimali Hindistanda Dehli sultanlığının əsasını qoydu (1206). ölümündən sonra hakimiyyətə onun kürəkəni Eltutmuş xan gəldi. Onun dövründə feodal ara müharibələri gücləndi. 1221-ci ildə Cəlaləddini təqib edən monqollar Hindistana soxularaq oranı qarət edib geri döndülər. Bundan sonra monqolların hücumları tez-tez təkrarlanırdı. Yerli feodallar Dehli sultanı Nəsrəddin Mahmudun (1246-1265) ətrafında birləşməyə məcbur oldular. 1265- ci ildə baş vəzir Qiyasəddin Balaban xırda və orta feodalların köməyi ilə Nəsrəddini hakimiyyətdən saldı və özünü sultan elan etdi. Güclü qoşun yaradaraq monqolları ölkədən çıxarmağa nail oldu.

Ardı →

Osmanlı dövlətinin yaranması. Böyük Səlcuq imperatorluğunun dağılmasından bir müddət sonra Kiçik Asiyada yeni bir müsəlman-türk dövləti — Osmanlı imperatorluğu meydana çıxdı. Onun əsasını oğuzların qayı boyundan olan Osman bəy qoymuşdu. (1299)

Monqolların Mərkəzi Asiyaya yürüşü zamanı 70 min oğuz türkü Anadoluya köçdü. Onlara Gündüz Alp başçılıq edirdi. Qayı sərkərdəsinin oğlu Ərtoğrul qəbiləsi ilə birlikdə Əhlət yaxınlığında məskunlaşdı. Ərtoğrul 1231-ci ildə qayı tayfasını Ankara yaxınlığına gətirmiş, səlcuq sultanından Söyüdlər qəsəbəsini, Domançı yaylağını iqta şəklində almış, bunun müqabilində Bizans sərhədini qorumağı üzərinə götürmüşdü. Rəvayətə görə, qayılar Anadoluya gələrkən burada vuruşan iki ordunun zəifinə kömək etmişdi. Bu səlcuq sultanı Əlaəddin Keyqubad idi. O, Biləcik tərəfi «yurd» kimi onlara vermişdi. 1289-cu ildə Ərtoğrul vəfat etdi. Bundan sonra qayılar onun qəbrini ziyarət edirdilər. Bu «Türkmən bayramı» adlanırdı.

Ardı →