Anhedoniya həyatdan zövq almama vəziyyəti deməkdir və bəzi diaqnostik proseslərdə də təsirli olur. Bu, həm də müəyyən xəstəliklərin diaqnozu zamanı istifadə edilən bir simptomdur. Bu söz yunanca “-an” (-sən) və “hedone” (zövq) sözlərindən yaranmışdır. 

Bizə yaxından bələd olduğumuz bir çox psixoloji pozğunluqlarda özünü göstərsə də, bəzilərində fundamental əhəmiyyət kəsb etdiyini görürük. Məsələn, Amerika Psixiatriya Assosiasiyası tərəfindən nəşr olunan və ümumi diaqnostik dil kimi görülən DSM-5-ə əsasən, depressiv əhval-ruhiyyə və ya anhedoniyadan biri əsas depressiyanın diaqnozu üçün məcburi sayılır.

Heç nədən zövq almamaq xəstəliyi həqiqətən varmı ?
Yəni, heçnədən zövq almama (anhedoniya) sadəcə mücərrəd anlayışdır, yoxsa anhedoniyanın bioloji əsası var?
Harvey və digər araşdırmaçıların neyroimaging (2007) tədqiqatı göstərir ki, insanda anhedoniyanın dərəcəsi insanın beynindəki ventromedial prefrontal korteks (VMPFC) fəaliyyəti ilə düz mütənasibdir və ventral striatum fəaliyyəti ilə tərs mütənasibdir. VMPFC-nin emosional davranışların qarşısının alınmasında və avtomatik idarəetmənin təmin edilməsində, ventral striatumun isə beynin mükafat sistemi və davranış motivasiyalarının idarə edilməsində rol oynadığını nəzərə alsaq, anhedoniyanın bioloji əsasının olduğunu söyləmək olar.

Sosial anhedoniya və fiziki anhedoniya nədir ?
Anhedoniyanın növlərinə nəzər saldıqda bəzi tədqiqatçıların onu sosial və fiziki olaraq iki qrupda araşdırdıqlarını görürük. Sosial anhedoniyada insanlarla vaxt keçirməkdən həzz alınmasa da; Fiziki anhedoniyada qida, idman, musiqi və seksuallıq kimi fiziki stimullara biganəlik müşahidə edilir. Başqa sözlə desək, əgər insan sosial mühitlərdə heç bir duyğu oyada bilmirsə, bu mühitlərdə özünü yalnız mühitin tələblərini yerinə yetirməyə çalışırsa, özünü heç bir qrupa aid etmirsə və tək yaşamağa üstünlük verirsə, onun müxtəlif səviyyələrdə sosial səviyyələri ola bilər.
Digər tərəfdən, sizi həyəcanlandıran heç bir fiziki fəaliyyət yoxdursa və fiziki cəhətdən məmnunedici fəaliyyətlərə qarşı emosiyalar hiss edə bilmirsinizsə, müxtəlif dərəcələrdə fiziki anhedoniyanız ola bilər. Bundan əlavə, bir miqyasda anhedoniyanın səviyyəsini müəyyən etmək mümkündür. 1995-ci ildə yaradılmış 14 sualdan ibarət Snaith-Hamilton Pleasure Rating Scale (SHAPS) bu məqsədlə etibarlı hesab edilir.

Anhedoniyanın əlamətləri
Bu vəziyyətin əlamətləri arasında həyatdan zövq almamaq, həyata laqeydlik, əvvəllər zövq verən fəaliyyətlərdən həzz ala bilməmək, həddindən artıq yuxu və ya yuxusuzluq, həddindən artıq yemək istəyi və ya iştahsızlıq, zəiflik və tükənmə, konsentrasiyanın olmaması, depressiya əhval-ruhiyyəsi, yavaş qavrayış və hərəkətlər daxildir. Səbəblərə nəzər saldıqda yenə geniş spektrlə qarşılaşırıq. Maddələrdən istifadə etdikdən sonra həzz səviyyəsinin azalması (tolerantlığın inkişafı), travmadan sonra xarici aləmdən uzaqlaşma, genetik meyl, müxtəlif dərmanların yan təsirləri nəticəsində əhvalın dəyişməsi, hormonal dəyişikliklər nəticəsində anhedoniyaya meyllilik kimi amillər, xroniki xəstəliklər nəticəsində orqanizmdə baş verən dəyişikliklər və aşağı sosial-iqtisadi səviyyənin anhedoniya ilə əlaqəli olduğu bilinir.

Həyatdan zövq almama xəstəliyinin müalicəsi
Deyək ki, özümüzdə anhedoniyanın varlığını müşahidə etdik. Dəyişmək mümkündürmü, bu vəziyyətlə necə məşğul olaq? Anhedoniyanın çoxlu müxtəlif səbəblərini nəzərə alsaq, qəti və yeganə həll üsulu olduğunu deyə bilmərik. Vəziyyətin düzgün müəyyən edilməsi və həlli üçün tibbi və psixoloji səbəblərə görə bir mütəxəssisə müraciət etmək lazım olduğu görünür. Digər tərəfdən, Craske və digərlərinin (2019) sınadığı müsbət təsir metoduna ümumi bir həll təklifi olaraq baxdığımızda, araşdırmanın müsbət nəticə verdiyini görürük. 

Bu üsul ümumiyyətlə həyatımızda müsbət hisslər doğuran situasiyaları təsvir etmək, həyatımızda baş verən müxtəlif hadisələrlə qarşılaşaraq özümüzdəki müsbət komponentləri tanımaq qabiliyyətini artırmaq, bu məqsədlə sevgi və minnətdarlıq meditasiyaları etmək, mənəvi cəhətdən səxavətli olmaq üçün istifadə olunur. Tək bir nöqtədən baxma sistemliliyini qurmağı hədəfləyir. Müsbət effekt metodunun gözəlliyi ondan ibarətdir ki, biz onu öz həyatımıza tətbiq edə bilirik. Həyatımızdakı müsbət elementləri həyata keçirmək üçün şüurlu səylər göstərərək, beynimizin fiziki olaraq bu istiqamətdə formalaşmasını təmin edirik. 

Bunun əsas səbəbi beynimizin müvafiq hissələrini daha çox aktivləşdirərək bu bölgələri fiziki olaraq inkişaf etdirə bilməyimizdədir. Etməli olduğumuz şey, bu vəziyyət şüurlu səy göstərərək vərdiş halına gələnə qədər hər gün həyatımızda olan müsbət şeylərə diqqət yetirməkdir. Əgər idmanla məşğul oluruqsa, idmanın bədənimizə təsirlərini təsəvvür ediriksə, mükafatlandırma mexanizmimizi işə salırıq və hazırda idman edirəm deyə bilirik. Əgər musiqi dinləyiriksə, musiqinin bədənimizə təsirlərini müşahidə ediriksə və mümkün qədər dinlədiyimiz musiqini hiss etməyə çalışırıq. Bunları etməklə zehnimizi istədiyimiz istiqamətdə formalaşdırmaq mümkündür.

Anhedoniya əslində hamımızın tanıdığı və müxtəlif səviyyələrdə yaşadığı bir vəziyyətdir.
Müəyyən xəstəliklərin baş verdiyi hallarda kömək almaq ən yaxşı seçim ola bilər. Şüurlu və ya şüursuz həyata laqeydlikdən yarandığı hallarda həll yolu gözümüzün önündə dayanır. Necə ki, özümüzü laqeydliyə öyrəşdirmişik və zaman keçdikcə müvafiq zehni bölgələrimizi kütləşdirmişik, həyatı doya-doya yaşamağa və müsbətləri görməyə çalışaraq zamanla zehnimizi bu istiqamətdə gücləndirə bilərik.