Kayzen

Elə ağırdır ki xatirələrin,
Yanıb qovruluram eşqin odunda.
Ömürlük qalacaq həsrət izlərin 
Mənim bu əzablı ömür yolumda.




Gəl məni qınama mənimlə deyil,
Qəlbim həsrət dolu qəm yuvasıdır,
Qisməti dəyişmək əlimdə deyil,
Bu da taleyimin tərs yazısıdır.




Qələmin qırılsın, ay yazı yazan,
Tale yazısında çaşmaq olarmı?
Yoxdurmu yanında tərəzi mizan?
Qananı qanmaza yazmaq olarmı?



Yəqin ki belədir həyat qanunu,
Yaxşılar yamana qismət olarmış,
Görəsən fələyin insafı bumu?
Sevən sevdiyinə həsrət qalarmış.




Qəddimi əyəcək yazılan yazı,
Daha döz uzaqdan sevəsiyik biz,
Sındı taleyimin çalınan sazı.
Qismətdir buna da dözəsiyik biz...
Davamı →

Stalinizmlə, onun represiyaları ilə bağlı mübahisələr on illərdir davam etməkdədir. Məsələyə xüsusi diqqət yetirilməsi isə Aleksandr Soljenitsinin «İvan Denisoviçin bir günü» povestinin 50 illik yubileyi ilə bağlıdır. 1962-ci ildə povestin senzuradan yayınaraq işıq üzü görməsi sanki barıt çəlləyini ildırımın vurması effekti yaratmışdı. Amma daha böyük səs-küy müəllifin 1990-cı ildə çapa getmiş «QULAQ arxipelaqı» əsərindən sonra qalxmışdı. Həmin əsərdə artıq hansısa məhbusun bir günündən söhbət açılmırdı. Bolşevizmin yaratdığı qeyri-insani sistemdən danışılırdı.

Hazırda QULAQ (SSRİ dövründə islam-əmək düşərgələrinin baş idarəsi) barədə danışmaq asandır. Amma maraqlıdır ki, indi Rusiyada stalinizm və onun repressiyalarına münasibət ötən əsrin 90-cı illərinə nisbətən birmənalı deyil. Ölkənin liderləri belə demək mümkünsə, destalinizasiya barədə pafoslu danışmaqlarına baxmayaraq, bu mövzudakı diskussiyanı tez bir zamanda bağlayırlar. Əlbəttə, tarixçilər, siyasətçilər və tarixi keçmişlə maraqlanan vətəndaşlar üçün hər şey aydındır… Amma Rusiya əhalisinin müəyyən hissəsi heç də stalinizmin mənfi təsirlərindən danışmır. Bu günlərdə keçirilmiş rəy sorğularının nəticələri göstərib ki, respondentlərin 10 faizi Kobanın hakimiyyəti illərində kütləvi repressiyaların ümumiyyətlə olmadığını düşünür. 12 faizin fikrincə, baş vermiş zorakılıq hallarına bəraət qazandırmaq mümkündür. Maraqlıdır ki, rəyi soruşulanların üçdə biri məsələyə cavab verməkdə çətinlik çəkdiyini vurğulayıb. Düşüncələri dumanlı olanların sayının artacağı da proqnozlaşdırılır. Çünki 90-cı illərdə Rusiyanın birinci prezidenti Boris Yeltsinin fərmanı ilə təhqiqat işləri üçün açılan arxivlər yenidən bağlanıb. Maraqlıdır, belə bir addımın atılması kimə lazımdır?

Rusiya ictimaiyyətinin çox hissəsi buna qarşı çıxır. Çünki kütləvi repressiyaların və qorxu mühitinin ümumilikdə xalqın mənəvi-psixoloji durumuna mənfi təsir göstərdiyi şübhəsizdir. Amma adamlar sadə sovet insanının, həmçinin azərbaycanlının da həmin vaxtkı mühitdə necə dözdüyünə, hansı məşəqqətlərdən keçdiyinə, yaşantılarının xüsusiyyətlərinə dair çox az şey bilir. Məlumatların əksəriyyəti ümumi səciyyə daşıyır, yaxud digər siyasi proseslərin tərkib hissəsi kimi nəzərdən keçirilir. Rusiyada məsələyə önəm həm də ona görə aktualdır ki, ictimaiyyətin əhəmiyyətli kəsimi baş verənlərin heç də keçmişdə qalmadığını vurğulayır. Belə düşünənlərin qənaətincə, ölkə və xalq zorakılığa, təcavüzə və yalana qarşı loru desək, peyvənd olunmayıb. Görünür, elə buna görədir ki, Rusiyada stalinzmin mahiyyəti ilə əlaqədar yeni əsərlər meydana çıxmaqdadır. Bu baxımdan tanınmış yazıçı-jurnalist Vyaçeslav Kostikovun «Həbsxanada duzlu uşaqlıq» kitabına maraq böyükdür. Hələ kütləvi nəşri həyata keçirilməmiş əsər barədə söz-söhbətlər indidən başlayıb. Deyilənə görə, əsəri oxumaq «İvan Denisoviç»in bir gününü mütaliə etməkdən daha qorxuludur. Məsələ burasındadır ki, kitab müəllifin uşaqlıq gündəliyi əsasında yazılıb. Kostikov əsərində bədiiliyə qaçmır və mövcud cəhət onun həqiqətini daha təsirli edir. Hansısa mənada gündəliyi məşhur «Anna Frankın gündəliyi» ilə də müqayisəyə gətirmək mümkündür. Qeyd edək ki, «Anna Frankın gündəliyi» 1942-1944-cü illərdə Hollandiyanın paytaxtı Amsterdamdam şəhərindəki evlərin birinin gizli sığınacağında ailəsi ilə birlikdə faşistlərdən qorunan yəhudi qızının xatirələrindən bəhs edir. Onu da deyək ki, İkinci Dünya Müharibəsindən dərhal sonra çap olunmuş gündəlik böyük rezonans doğurmuşdu.

«Həbsxanada duzlu uşaqlıq» «Anna Frankın gündəliyi» kimi tutarlı yaradıcılıq nümunəsi olacaqmı, bu barədə indidən nə isə söyləmək çətindir. Hər halda kitab haqqında irəli sürülən fikirlər ilkin təəssüratları formalaşdırmaq baxımından maraqlıdır.

Məlumat verək ki, müəllif Pixtov komendant zonasının düşərgə həyatının əzablarını təsvir edir. O, yeni kitabı ilə bağlı deyir: «Yenidənqurma vaxtı bütün dünya düşərcələrlə və həbsxanalarla bağlı həqiqətlərdən agah oldu. Amma heç vaxt bizim Pixtov həbsxanası barədə eşitməmişik. Bizimlə bir yerdə məşhur adamlar — güllələnmiş Nikolay Buxarinin (sovet partiya xadimi) qızı Svetlana Buxarina, güllələnmiş yazıçı Artyom Vesyolının qızı Zayara Vesyolaya yaşayıblar. Çoxlu sayda aktyorlar, musiqiçilər, alimlər, rəssamlar, zabitlər, mühəndislr, iqtisadçılar, həkimlər, sadə insan var idi. Burada «Stalinin çəkməsi» tamamilə heç bir günahı olmayan adamları təpikləyirdi…»

Müəllif əsərində Vasyuqansk bataqlığından keçən Bakçar yolunun tikintisindən söhbət açır. Bu yolun inşası əmrini Pixtov həbsxanasının rəhbərliyi 1949-cü ildə, yəni repressiyaların növbəti dalğasının başlandığı vaxt verib. O zaman ərazidəki köhnə yol məhbusların daşınmasının öhdəsindən gələ bilmirmiş. Yeni yol həm bu vəzifəni asanlaşdırmağa yönəlibmiş, həm də bataqlıqda boğulub ölən belə desək, köhnələrin yeri boşaldılırmış. Beləcə yenilərin saxlanılması üçün xərclərdən qənaət edilirmiş: «…Bizim yolumuz tayqanın dərinliklərinə uzanırdı. Yolun hər iki tərəfi isə xaçsız qəbirlərlə dolu idi. Bunu izin qalmaması üçün edirdilər. Ölənləri ya kiçik xəndək qazıb orada basdırır, ya da bataqlığa atırdılar. Bizi adam yerinə qoymurdular. İtdən də betər yanaşırdılar. Əgər gündəlik plan yerinə yetirilmirdisə, döyürdülər. Azacıq danışanı qorxulu ölümlə qətlə yetirirdilər — çılpaq soyundurur, ağaca bağlayırdılar. Soyuqda sabahadək saxlayır, dondurur, isti havalarda isə bataqlıqdan qalxan ağcaqanad və digər həşəratların dəstəsinə yem edirdilər. Səhərə yaxın qışqırıq səsləri azalır, tədricən sakit ah-naləyə çevrilirdi. Səhər ağarmış, qan çıxmamış meyitləri ağacdan açırdılar. Dəhşətli səhnə idi! Bu vəhşiliyi edənlər gülüb danışırdılar. Onları hansı ana dünyaya gətirmişdi? Onlar haradan idilər?»

«Onları hansı dünyaya gətirmişdi?» deməklə müəllif əslində Stalin repressiyaları dövrünün ən ağır suallarından birinə toxunur. Hazırda repressiya qurbanlarını yada salarkən çoxları məsələnin qeyd etdiyimiz tərəfinə diqqət yetirmir. Görəsən, onların sayı nə qədər idi? Söhbət prokurorlardan, «NKVD» təhqiqatçılarından, mühafizəçilərdən, «işverənlərdən» gedir. Məsələn, Soljenitsinin «QULAQ arxipelaq»ına diqqət yetirsək, belələrinin sayı on minlərlədir. «Kimlərdir onlar?» sualını verən dahi belələrini anadangəlmə cəllad adlandırır və deyir: «…və ya onlar «böyük dəyişikliklər» əsrinin məhsulları, Stalinin murdar uşaqları idilər».

Vyaçeslav Kostikov üsyana qalxan barakla (kiçik dəstə düzümü) qəddar rəftardan da söhbət açır: «Üsyançıları qovurdular. Hamısı çılpaq və əlləri bağlı halda idi. Bayırda isə şaxtalı hava hökm sürürdü. Mühafizəçilər onları üç tərəfli dövrəyə alırdılar və itləri üzərilərinə salırdılar. Artıq müqavimət də göstərmirdilər, qarın üzərində uzanırdılar. Onlara başqalarının gözləri önündə əzab verirdilər ki, digərləri sınsın, mübarizəyə qalxmasın. Bu adamların bədən üzvlərini, gözlərini, bağırsaqlarını çıxarıb itlərə yedizdirirdilər. Görəsən, ölkədə bu qədər vəhşi haradan tapılırdı?»

Ümumən bu dövrü tədqiq edən müəlliflərinin bir çoxu bildirir ki, boşşevizmin, sonra isə stalinizm mahiyyətcə insanları təkcə ağlagəlməz qəddarlıqla öldürməklə məhdudlaşmır, eyni zamanda onların daxilində vəhşi, mutant yaradırdı. Bu baxımdan «Həbsxanada duzlu uşaqlıq»da yer alan qeydlər də maraq doğurur. Əsərin kuliminasiya anı isə ondadır ki, müəllif o zaman tikilən yolun hazırda yenidən bataqlıq olduğuna diqqət çəkir və mistikaya varır: «Deyilənə görə, hərdən insan sümükləri bataqlığın üzərinə çıxır. Hətta insanların gözünə ölənlərin ruhları görünür. Bu ruhlar «Stalin xöşbəxtliyi» yolunu salırdılar, indi o yolun yerində bataqlıqdır. Bütün bunları unutmaq olarmı?»

Davamı →

Bugünkü gündə fərqli təsirə malik bitkilərdən və bitki qarışıqlarından ibarət məcunlara maraq daha çoxdur. Bitkiləri ayrı-ayrılıqda dəmləməyə vaxtı olmayanlar və rahat şəkildə fitoterapiyadan yararlanmaq istəyənlər bitki tərkibli təbii məcunları yemək şəklində istifadə edirlər.  Bir sıra xəstəliklərdə praktikamda da tətbiq etdiyim  məcunlarla sizi tanış edəcəm.

Boy-inkişafı artırmaq üçün məcun:

Bal – 1 kq,  Çiçək tozu – 100 q, Arı südü – 20 q, keçibuynuzu meyvəsi tozu – 200 q və Şirin biyan kökü – 100 q. Bir-birinə qarışdırlır və 2 gün qaldıqdan sonra istifadə etməyə başlamaq olar.

Bu təbii məcunun tərkibi sink, kalsium və mis kimi elementlərlə zəngindir və bu maddələr  boy uzanması üçün olduqca lazımlı mikroelementlərdi. Boy üçün lazım olan vitamin və mineralları cəmləyən bitki mənşəli boy və inkişaf məcunu yaşa uyğun boyun korreksiyasını həyata keçirir.

10 yaşa qədər 1 çay qaşığı 3 dəfə yeməkdən sonra.

10 yaşdan sonra 1 xörək qaşığı 3 dəfə yeməkdən sonra.

Qızlarda 15 yaşa, oğlanlarda isə 18 yaşa qədər təyin edilir. Orqanizmdə boyatma imkanının olması rentgenoloji təsdiq olunan hallarda təbii məcun qızlarda 18 yaşa, oğlanlarda isə 20 yaşa qədər təyin edilə bilər.

 

Ardı →

Yeni layihəmizdir. Azərbaycanda resurs inkişafı naminə. axı nə qədər olar bizim youtube izləyiciləri türk və rus youtube kanallarını izlədi? artıq biz də istehsal edirik.
Davamı →

Ustad Dekartı oxumağın və düşünməyin önəmi, son dərəcə böyükdür; hətta o qədər ki, onu anlamamaq, ondan faydalanmamaq mənasını daşımır. Çünki insanda doğuşdan ümumi təməli bulunan potensial zəka və düşüncə sxemlərini maksimal səviyyədə qurub düzənləmiş olan bu mütəfəkkirin təsvirini; cizdiyi və insanlara göstərdiyi bu qəlib və çertyojlari, şübhəsiz ki zəka və bilgi səviyyəsindən, başqa sözlə düşüncə mexanizminin nə qədər formalaşmış olmasından asılı olaraq hər kəs fərqli nisbətdə anlasa da, ən minimal səviyyədə təsvirə sahib olan zehinlər belə, ona göstərilən mənzərədə, nəyin nə olduğuna dair, əvvəlkindən daha aydın bir təsəvvürə sahib ola bilirlər. Bu, eynilə buna oxşayır; bir binanı və onun çertyojunu götürək; potensial olaraq bir binanın necə ola bilməsi barədə bizdə ümumi bir qənaət, doğuşdan var. Yəni bina və ya ev deyə adlanan nəsnənin; aşağı-yuxarı mütləq bir özülü, həmçinin divarları olmalı, daha sonra işığı buraxması üçün də arakəsmələr bulunmalı və yuxarısı da yağıntıya qarşın, örtülü olmalı və s.

Bunu, dünyaya gələn hər kəs avtomatik olaraq, yəni heç bir əlavə bilgiyə və təcrübəyə ehtiyac duymadan dərk edə bilər. Lakin sözügedən, əgər mükəmməl və ustaca qurulmuş (və ya qurulması gərəkən) bir bina isə onun sxemini əlbəttə özlüyündə və asanlıqla qurmaq mümkün deyil. Bunun üçün bizim 2 şeyə ehtiyacımız var; 1-cisi struktural və mükəmməl bir bina çertyoju və təsviridir. Lakin bu, hələ yetərli deyil. Binanın çertyoju və quruluşunu çözə bilsək belə, onu qurmaq üçün bizə lazım olacaq hissələrin (özül, pəncərə, divar, dam və s.) xassəsi (davamlılığı, bərkliyi və s.) başqa sözlə kimyəvi tərkibi barədə da yetərli bilgiyə sahib olmalıyıq.
Bax, yüksək düşüncə və zəka sxemi də eynilə belədir. Bizim bunun üçün, 2 bir-biri ilə sıx bağlı amma mahiyyətcə bir-birindən ayrı olan şeyə ehtiyacımız var:
1)Məntiq. 2)Savad.
Bayaqkı analogiyanı davam etdirsək; məntiqi; bir binanın quruluşu və onu təşkil edə biləcək hissələr (özül, divar, dayaq, pəncərə və s.); savadı isə binanı təşkil edəcək olan bu hissələrin tərkibi, kimyəvi quruluşu, xassəsi şəklində təsvir edə bilərik.
Baxmayaraq ki məsələn bir divar ya da pəncərə (şüşə), özlüyündə elə konkret bir kimyəvi birləşmənin sonucudur, amma nəhayətdə o, ayrı bir ünsür və anlayışdır. Məntiqlə savadın fərqi də belədir; məntiq elə savaddan təşkil olunub amma özlüyündə ayrı bir anlam və nəsnədir.
Beləliklə sadə bir binanın necə olmasını və hansı quruluşa sahib ola biləcəyini biz fitri olaraq təsəvvür edə bilərik lakin əgər bizə lazım olan, qaba və ümumi bir bina anlayışından daha çox, mükəmməl və düzənli bir sənət əsəridirsə və bunun üçün əgər bizim struktural və kamil bir bina barədə təsəvvürümüz yoxdursa, yəni zəka sxemimiz, formalaşmış deyilsə; nə qədər savadlı olsaq da yəni binanı təşkil edə biləcək hissələrin kimyəvi tərkibi və xassəsi barədə nə qədər detallı və zəngin məlumata sahib olsaq da bu, ümumi bina anlayışımıza praktik bir fayda gətirməyəcəkdir.
Bax, Dekart, insana, məhz birbaşa olaraq binanın potensial sxemi barədə bir görüntü və təsəvvür verir. Və kimdə, mövcud bina təsəvvürü nə qədər güclüdürsə Ustadın verdiyi bina sxemi təsəvvürünün, ona faydası və qatqısı da daha çox olur. Təbii ki pritimiv təsəvvürü olan birisinə göstərilən bu mürəkkəb bina çertyoju, bina tikmək üçün heç bir halda köməklik etməyəcəkdir. Lakin müəyyən həddə qədər təsəvvürləri və bir məntiq özülü olan insana isə bu, tam köməklik edəcəkdir(Amma əlbəttə istənilən halda bu çertyoj, hər dəfə ona baxdıqda bizim bina təsəvvürümüzə müsbət təsiri olacaqdır; Dekartı oxumaq bütün hallarda dəyərli və önəmlidir).
Dekartın ümumi təsiri, bizdəki bu fitri düşüncəni gücləndirir; həyat, əslində sahib olduğu genişlik qədər, növ və fərqliliyə malik deyildir; həyatda heç də hər şey, ayrı-ayrı növ və subyektlər deyildir; əksinə, əslində həyatda cəmi bir neçə çeşid subyekt və ya ölçü vardır; məsələn eynilə uzunluq və en, ya da mənfi ədədlər və müsbət ədədlər kimi. Ya da örnək üçün, rəng kateqoriyaları (sarı, yaşıl, qırmızı) sonsuz sayda olmadığı kimi əslində həyatdakı hər bir şey də özlüyündə bir ya da (bir neçə) meyar üzrə qruplaşmışdır; hər şey, mütləq ki hansısa kateqoriya və meyara daxildir. Və biz əgər həyatdakı kateqoriyaların nə olduğunu, nədən ibarət oldugunu bilsək, qarşımızdakı subyekt ya da anlayışların da nə olduğunu və hansı kateqoriyaya daxil olduğunu bilə bilərik; dolayısıyla da özlüyündə bir anlayışlar sistemi və düzümü olan həyatın özünü də tam çözə bilərik.
Gerçəkdən hər şeyin mütləq bir kontekstə və ya da bir növə aid olduğunu ən azından sezgisəl olaraq bir çox insanlar görə bilir; məsələn elə ən əsas subyekt olan insan adlı canlı, sayca dünyada milyardlarca olsa da prinsipcə insan növü və onun keyfiyyət fərqi, heç də bu qədər qalabalıq və çox deyildir; əslində tutaq ki 7-8 növ ya da uzaqbaşı 30-40 növ insan vardır; hansı ki bir çox insanların, aralarındaki digər fərqliliklərə baxmayaraq, üz ifadələrindəki çalarların son dərəcə oxşar olması (məsələn cinayətkar insanların üz ifadələri arasındakı oxşarlıqlar, digər insanlarla onların arasındakı oxşarlıqdan bariz bir şəkildə çoxdur) bunun sonucudur və bu, çox çarpıcıdır. Bu, onların əslində elə eyni və ya oxşar tipə aid olmalarından qaynaqlanır.
Ya da digər misallar da çəkmək olar. Məsələn dünyadakı dövlət və məmləkət başçıları, əgər yaxşı insan deyillərsə və qarşılarında maneə yoxdursa hamsı bir qayda olaraq elə eyni xəstəliyə yoluxurlar və eyni yolu gedirlər. İstər Bəşər Əsəd və ya Qəddafi olsun istər Pinoçet, istər Hitler ya da Stalin olsun və hansı millətə, irqə, yerə, zamana və s. aid olursa olsun, onların, əksi bir istiqamətdə hərəkət etməsi, sıfır ehtimalıdır. Beləliklə bu tip insanlar, daha hakimiyyətə gəlmədən öncə onların sonrakı dönəminin necə olacağını asanlıqla bilmək olar.
Bütövlükdə biz həyatdakı kateqoriya və ölçülərin hamsını və tam şəkildə çözə bilsək əslində bütün olay və anlayışları da aid olduqları sxemə oturda bilərik və beləliklə qurduğumuz bu düzgüyü, bir-bir və ardıcıl toxuduqca, bütün həyatı və hər şeyi olduğu kimi, elə gələcəkdə baş verə biləcək, və istər fərdi çapda istərsə də qlobal miqyasdakı, bəşəriyyət üçün çox mühüm olan hadisə və tendensiyaları da əvvəlcədən görə bilərik.
Bunun üçün də bizə, hansısa nəqli və empirik bilgi və ya fikirlər deyil, biləvasitə düşüncəmizə və əqli gərəksinimizə yönələn koqnitiv və məntiqi element və görüşlər lazımdır; Dekartınkı kimi.
 
                                                                                                                                                                                                     Yunis Dürüst, düşünür
Davamı →

Öz bacarıqlarını genişləndirmək üçün heç də başını keçəl qırxdıraraq Tibetin şəhər kənarında monax olmaq və ya şübhəli özünü təkmilləşdirmə kursuna yazılmaq mütləq deyil. Məsələn, əldə adicə balaca xatırlatma işarələri qoymaq yaddaş texnikasının daha məhsuldar növüdür.  
Yaddaşın, müşahidə qabiliyyətinin, məntiqin və təxəyyül qabiliyyətinin inkişafı üçün sizə bir neçə faydalı məşq üsulu təqdim edirik. Bu kiçik məşqləri digər işlərdən ayrılmadan da həyata keçirmək olar.
Davamı →

Bədbəxtlik gətirən bəxşiş.

 

I

 

Troya atı və Dil.

 

                                                                                                                                                                                 “Məğlub millətlər, qalib və fateh millətlərin

                                                                                                                                                                                       örflərini, adətlərini və ənənələrini təqlid edər.”

                                                                               İbn Xəldun.             

 

 “Babil Qülləsi və Afaziya” adlı yazıda ələ salınacaq insanlar olaraq özümüzü tanımağımız üzərindən dil mövzusuna fəlsəfi zəmində olan yanaşmamın ümumi çərçivəsini xülasə etməyə çalışaraq və şahidi olduğum gedişatın mənzərəsinin teoloji, fəlsəfi, elmi, tarixi, ədəbi, ictimai və başqa yönlərinə diqqət çəkməyə cəhd edərək dilin mahiyyətinin və hər bir sahədə olan bir çox natamamlığın kökünün haradan qaynaqlandığını  araşdırmaq baxımından ümumi müşahidələrimi yazmışdım. Həmin yazının davamı və  bir çox başqa təfərrüatların ifadə olunması zərurətindən bəzi məsələləri qeyd etmək ehtiyacı hiss etdim. Dil mövzusu fəlsəfi zəmində çox dərin mövzu olmaqla yanaşı tarix boyu bir çox mütəfəkkirlər, alimlər, filosoflar, şairlər buna elə bir yön veriblər ki, burda artıq bütün sözlərin deyildiyi zənninə qapıla bilərik, lakin mənim məsələm sırf yeni bir söz demək naminə nəsə yazmaq yox, keçmişdən miras qalan biliyi və hikməti hazırki problemləri göstərə biləcək şəkildə keçilmiş yoldan indiyə gətirə biləcəyimiz məsələni ifadə etməkdir. Həmçinin lisanımız, ədəbiyyatımız, düşüncə həyatımız ilə bağlı üzərində durulmadığını düşündüyüm bəzi ümumi məsələlərlə əlaqədar müşahidələrimi yazmaq niyyətindəyəm.                                                                                                                             

  Bədbəxtlik gətirən bəxşiş ifadəsini biz Troya atı üçün eşitmişik, hərçənd ilk əvvəl bu atın tanrılar tərəfindən troyalılara bəxş edildiyi, xoşbəxtlik və sülh gətirəcəyi zənn edilsə də tarixdən biz bunun bədbəxtlik gətirdiyini və fəsad çıxardığını bilirik. Əslində tarixdə filosofların biliyin mənbəyi və dilin fəlsəfəsi ilə əlaqəli çox dərin və uzun müzakirələrinin ümumi görüntüsünə baxsaq və həmçinin çox vaxt teologiyada da dilin heç də insan üçün müsbət xarakterdə anılmadığını nəzərə alsaq dilin mahiyyət olaraq insana bəxş olunmasının bəlkə də bədbəxtlik gətirdiyini və fitnə çıxardığını deyə bilərik.  Amma Kantın Tanrının əsəri olması etibariylə təbiətin tarixinin yaxşılıqla başladığı, insanın əsəri olması etibariylə azadlığın tarixinin isə pisliklə başladığı fikri sanki həm Prometeyin göyün odunu oğurlayıb insanı aydınlatmasıyla həm də qadağan olunmuş meyvəylə əlaqəli bir işarə kimi insan biliyinin mənşəyinin oğurluğa dayandığı və onu pislik vasitəsiylə əlçatan edilməsi düşüncəsi müəyyən fəlsəfi nəticələrə gətirib çıxarıb ki, bu məsələnin bəzi filosofları da məşğul etdiyi görünür, halbuki Adəmə Allah tərəfindən əsmae küllehanın* öyrədilməsi sadəcə mövcudluğunun əvvəlindən insanı oğru qismində cəzalandırılmış kimi görməkdən tam başqa bir yanaşmanı və nəticəni ifadə etmiş olur.(1)

    Troya müharibəsi ilə təqribən yaxın zamanda olduğu ehtimal olunan tarixdə Hz. Musanın öz qövmünü Misirdən çıxarması hadisəsnin və kəlimullah* adlandırılan Hz. Musanın Tur dağından geri qayıdarkən qövmünü qızıl buzova sitayiş etdiyini gördükdə əlindəki lövhələri yerə salması, qövmün vəd olunmuş torpağa girməkdən imtina etməsiylə 40 il ərzində dəlalət içində çöldə dolaşması hadisələrini bilirik. Bu misalı təsadüfi çəkmədim, belə ki, Hz. Musa ilə bağlanan əhddəki “Öldürməyəcəksən”, “Oğurluq etməyəcəksən” kimi əmrlərin gətirilməsiylə əslində həm də bir əxlaqi qayda, bir dil, bir ictimayi quruluş gətirilmiş olur, çünki təbiətdə heyvanlar üçün bu kimi əmrlər əhəmiyyət kəsb etməz, digər canlılar arasında qətl, oğurluq, zina kimi anlayışlar əxlaqi yox, kortəbii  impulslarla nizamlanıb, amma insan isə peyğəmbərlər vasitəsiylə əhd bağlamaqla əmanətlə yüklənmişdir və ona öyrədilmiş dəyərlərin daşıyıcısıdır. Bununla da əhdin bağlanması sonrası qızıl buzovun bir troya atı kimi peyda olması və daha sonra da bu qövmün 40 il çöllükdə zəlalət içində dolaşmasına gətirib çıxardı.  Troya atını həm bir kateqoriya olaraq dil kimi həm də ayrı-ayrı xalqların danışdıqları lisanlar mənasındakı dil kimi və həmçinin başqa geniş bir çərçivədə rəmzi mənada işlətdiyimin və bir az provokativ başlıq qoyduğumun fərqindəyəm. Qeyd edim ki, dil və lisan kimi ayırımları Fərabidən əxz etmişəm və bunların izahına həmçinin dil ilə əlaqədər bir çox ümumi məqamlara və təfərrüatlara toxunmağa çalışacam.

  Çox sayda Aristotel külliyyatına şərhləri olan əsərləri günümüzə gəlib çatmasa da bir çox başqa özünəməxsus əsərlərini bildiyimiz Fərabi Platon ilə Arsitotelin düşüncələrinin uyğunlaşdırılmasına aid ifadə etdiyi fikirləriylə yanaşı ilahi dinlə fəlsəfənin də uyğunlaşa biləcəyi düşüncəsində olması onun bu mövzudakı qənayətinin hikmətin Mesopotamiyadan Misirə və ordan da Yunana keçməsi və yazılı hala gəlməsi düşüncəsindən irəli gəldiyi hesab olunur ki, burda Fərabinin niyyəti də onu öz yurduna geri qaytarmaqdır.(2) Dini həqiqət ilə fəlsəfi həqiqət üsul olaraq bir-birindən fərqli olsa da mahiyyətində bunların bir olduğunu düşünən Fərabi fəlsəfəni dini bir yolla izah edərkən dini həqiqətlərə də şərhlər gətirdi və beləcə həqiqətin təməldə bir olduğunu fərqliliklərin isə dilin istifadəsindən və şərhlərdən irəli gəldiyini göstərməyə çalışdı. Müəllimi Saninin* elmlərin təsnifatında dil elmini (ilmü’l lisan) birinci yerdə təyin etməsinin səbəbi hər növ elmin və düşüncənin özünü dillə ifadə etməsi zərurətindəndir ki, düşüncə vasitəsiylə  varlıqlardan əldə etdiyimiz biliklərin əsas aləti dildir. Bu təsnifatda ikinci yerdə məntiq elmi və sonra da digər elmlər sıralanır, belə ki, məntiq elmi Fərabiyə görə universal mahiyyəti etibariylə əqli olanları ifadə etməsi səbəbindən insanı xətaya düşməkdən qoruyan qanunları verir.(3). Fərabi hər sahənin özünə aid terminologiyası olduğunu və eyni kəlimələrin fərqli sahələrdə fərqli mənaları ola biləcəyinə işarə edir. Əgər cəmiyyəti təşkil edən insanlar bilik öyrənməyə meyilli deyillərsə və bununla bərabər idarə ediciləri də eyni vəziyyətdə olarsa dil inkişaf etmədən ilk meydana gəldiyi şəkildə qalır. Artıq o cəmiyyətdə elmlərin, sənətlərin və fəlsəfənin varlığı mümkün olmaz.  Lisan və dil (lüğət) terminləri arasında etdiyi ayırım dil fəlsəfəsi üçün yeni bir açıqlamadır. Lisan terminini danışılan dil mənasında istifadə edərkən dil (lüğət) insanda var olan düşüncəni ifadə etmə vasitəsi olaraq danışmaq qabiliyyətinə əsaslanır. Hər cəmiyyətin öz xüsusiyyətlərini daşıyan, öz mədəniyyətləri ilə inkişaf edən lisanları var. Buna görə lisanlar  düşüncələr kimi çoxdur, ancaq ağlın fəaliyyəti nəticəsində ortaya çıxan dil, ağıl kimi bir dənədir.

  Müasir dil fəlsəfəsi anlayışının əsas problemləri  B. Rassel, G.Frege, L. Wittgenstein və başqalarının əsərlərindən formalaşıb. Məntiq sahəsindəki yeni əsərlər fəlsəfəyə və həmçinin dil fəlsəfəsinə də yeni baxış gətirir. Kvant fizikasının və Lütfi Zadənin qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin (4) də sosiologiyada, dildə, fəlsəfədə yeni bir baxış gətirməsi ilə yanaşı onu ədəbiyyatda, fəlsəfədə, düşüncə həyatımızda görməyimizin və bu kimi prosesləri yazıçıların, şairlərin, alimlərin, sosioloqların da izləməsinin zəruri olduğunu düşünürəm. Çünki hazırki dünyada düşüncə, siyasi, ictimai, elmi, fəlsəfi prosesləri görməzdən gəlməyin bədəli gələcək üçün mədəniyyətimiz, ədəbiyyatımız, fəlsəfəmiz, siyasətimiz, həyatımız yəni mövcudluğumuzu haqqlı edə biləcək, bizə nəfəs aldıra biləcək hər şeydən məhrum edilməyimiz ola bilər və bizim Troya atının necə içəri daxil olduğundan heç xəbərimiz də olmaz.

 

II

 

Şrödingerin Pişiyi və Dil.

                   “Bir insan kilidli olmayan, amma içəriyə açılan bir qapını əks tərəfə itələyir

                                    və özünə tərəf çəkmək ağlına gəlmirsə o insan otaqda məhbusdur.”

                                                                                                                                                                                                           Ludwig Witgenstein

 

   Qapalı qutunu açmadan içindəki pişiyin ölü yoxsa diri olduğunu bilmədiyimiz Şrödingerin pişiyi kimi hazırda azərbaycan (türk) lisanının da ölü yoxsa diri olduğunu bilmirik.Bildiyimiz isə lisanımızda tarixi məxəz kimi Kitabi Dədə Qorqud, Divani Lüğəti-t-Türk və başqa bir qism əsərlərdən dilimizi qorumaq üçün istifadəyə çalışmaq, dildə islahatlar etmək xəyalına düşmək və bir çox bizə görünən başqa hadisələrdir. Müşahidəçinin müdaxiləsi olmadan yəni qapalı qutu açılmadan və bizim də iştirakçılığımızın olmadığı oyundan kənar bir vəziyyətdə təhlillər aparmaq yəqin ki, bəlkə də elə dil oyunlarına cəlb olunmaqdır.  

   Keçmiş barədə əhkam kəsmək, tarixi, ədəbi, elmi hansısa məsələ barədə tənqidi fikir bildirməyin hələ ki, çox uzağındayam. Amma xətalı ola biləcəyimi də qəbul edib bəzi məfhumlardan irəli gələrək müşahidə etdiyim bir-iki problemi misallar çəkməklə dilləndirmək istəyirəm.

 Abır, Həya, İsmət, İffət.

İzdiham, tünlük, qələbəlik.

Söz, qövl, kəlam, kəlimə.

Paxıllıq, həsəd, qısqanclıq və s.

  Bu kimi misallarda yazılan sözlər arasında bir fərq hiss edirikmi? Edə bilirikmi? Dil və lisan sözləri lüğətimizdə olsa da lisan sözü sanki keçmiş şeirlərdə qalan ölü sözə çevrilir və sonra heç bir məna da verə bilmirik. Halbuki Fərabinin misalında da gördük ki, bu sözlər boş yox, fəlsəfi çəki qazanmış sözlərdir və lisan ilə dil sözü arasında sərhəd fəlsəfi əsaslara görə qoyulub. Bəs yuxarıda olan sözlərin mənasını ayırd edə bilirikmi? Digər bir misal ilə yuxarıda qeyd olunmuş bir qism sözlər arasında fərqləri aydınlaşdıraq:

Mənim var; onun olmasın: qısqanclıq. 

Mənim yoxumdur; onun da olmasın: həsəd 

Onun var; mənim də olsun: qibtə 

Mənim var; onun da olsun: kərəm (5)

  Göründüyü kimi bəlkə də həyat tərzimizin dəyişməyi, elmi, mədəni həyatımızın solğunluğu danışdığımız lisanı da bəsitləşməyə doğru aparır. Dilimizdə olan yunan və latın mənşəli sözlərin və xüsusi ilə də fəlsəfi, elmi, siyasi, sosioloji çəkisi olan sözlərin əksəriyyətinin içi boşdur və ən təhlükəli, manipulyasiya edilə bilən məfhumlar da onlardır. Belə ki, yunan fəlsəfəsini, yunan dilini tədris etmədiyimizdən, xristyan teologiyasının dili olan latıncanı yaşamadığımızdan və yunan fəlsəfəsini də tarixdə müsəlman filosofların özünəməxsus dilindən tanış olduğumuzdan, həyatımız islam kəlamının dili olan Quran ərəbcəsi ilə şəkil aldığına görə və həmçinin Ərəstun* düşüncəsinin vücuda gəlmiş qəhrəmanı İsgəndəri yazan Nizaminin əsərləri ilə öz sirrlər xəzinəmizi yaratdığımıza görə mövcudluğumuzun batini, ülvi, ilahi eşqini də tərənnüm edən Leyli və Məcnunu yazan Füzulidən və digər müsəlman, türk düşüncəsinin, ədəbiyyatının, fəlsəfəsinin kontekstində və məfhumlar külliyyatında özümüzü 19-cu əsrə qədər ifadə etdiyimizə görə son 200 illik yağmalanmış sirrlər xəzinəmizi görməzdən gələrək danışacağımız, yazacağımız hər söz, ədəbiyyat, fikir səthi, boş, təqlid və təhrifdir. Biz bunu nəzərə almadan özümüzdən heç nə kəşf edə bilmərik.

  Dil mühəndisliyi ilə məşğul olmaq fikrim yoxdur və həddən ziyadə çox təfərrüatları misal çəkəcək qədər də özümü bu işdə səlahiyyətli hiss etmirəm, amma sadəcə ümumi bir mənzərənin yaranması üçün bu istinadlar və misallar düşünürəm ki, kifayət olar. Dilin ölü yoxsa diri olması qutunun açılmasıyla bilinəcək, ancaq kim bilir bəlkə qutu heç açılmadı?

 

 Müəllif: Tural Osman.

 Araşdırmaçı — yazar.

 ____________________________

 

Qeydlər:*

       *Kəlimullah- Allahla danışan və ya Allahın danışdığı kimsə mənasındadır və əsasən Hz. Musaya (ə) aid edilir.

      *Müəllimi Sani – Məntiq sahəsindəki əsərlərinə görə ikinci müəllim mənasında Əl Fərabiyə belə ünvan verilmişdir.  Müəllimi Əvvəl ünvanını isə ilk məntiqçi olaraq Aristotel daşıyır.

       *Əsmae külleha – İsimlərin küllü (hamısı.) Bax: Əl Bəqərə surəsi 31.

       *Ərəstun – Aristotel.

 

Mənbələr:

1. Lütfi Bergen – Bilginin Kaynağı Nedir. (Kant ve Adem: Özgürlüğün Tarihi)
2. Henry Corbin – İslam Felsefesi Tarihi (cilt 1). 287.
3. Farabi — (1990), İhsa'ül-Ulüm (İlimlerin Sayımı)
4. Rafiq Əliyev — Yeni sivilizasiyaya doğru və ya qeyri-səlis məntiq və din.
5. Dücane Cündioğlu – Ha gayret!.. Yeni Şafak.

 

 

Davamı →

                                    

Həyat bizi sınaqlara çox çəkir 
Bəzən bizə saysız əzablar edir 
Sonu bilinməz sevgi acısı verir
Bu həyatda sona qədər nə varki?

Bu həyatdı yaşanacaq çox şey var
Kədər, sevinc hissləri bir-birini qabaqlar
Məsafələrcə yollarımızı ayırar
Bu həyatda yaxın olan nə varki?

Bir şirin yuxudan erkən oyadar
Arzuolunmaz anları dəfələrlə yaşadar
Xoşbəxtliyi alıb, geri qaytarar
Bu həyatda əbədilik nə varki?

Tənhalığa məhkum edər o bizi
Ağladıb, güldürər daim o bizi
Çox vaxt bağlı edər ürək sözlərimizi
Bu həyatda deyiləcək nə varki?

Bir dilək dilədik oda olmadı
Ümidlər bəslədik hamısı boşa çıxdı
Sevdiyimizi əlimizdən tez aldı
Bu həyatda tək istəyimiz nə varki?

Bir dost olar, fikirlərini bölərsən
Əvvəl yaxın, sonra doğma bilərsən
Qəlbinin sirrlərini ona deyərsən
Sonda isə ondan zərbə görərsən
Bu həyatda səmimilik nə varki?

Yalnış addım səhv etməyə səbəb olar
Dərin düşüncələr uzaqlara aparar
Peşmanlıq hissini həyatında iz qoyar
Bu həyatda səhv olmayan nə varki?

Sonu olan heçnə yoxdur desəmdə
Düzgünlüyü hər şeydən əvvəl seçsəmdə
Dünyamı büsbütün lap dəyişsəmdə
Bu həyatda doğru olan nə varki?

Bir kiçik qəlb, sevən ürək 
Əllər toxunur sevdiyinə titrəyərək
Dil quruyar, bircə sözü deyərək
Bu həyatda həyacansız nə varki?

Kasıb ol, varlı ol nə fərqi vardır?
Məgər zənginliklə hörmətmi qalxır?! 
Kasıb pul olmadan günlərlə acdır.
Bu həyatda ədalətli nə varki?

«Vaxtım yoxdur Namaz qılmıram»- deyir,
Bir — iki duanı Tanrıdan əsirgəyir.
Etdiyi səhvləri heçmi düzəltmək istəmir?!
Bu həyatda belə insana yer varki?

Yazılan tarix. 2015, yanvar
Müəllif: Zeynəb Əlizadə (şeir mənə məxsusdu)

Şeir və hekayələrimi aşağıdakı saytlardan izləyə bilərsiz:  

Instagram: zeyneb.elizade_seirleri<br />Wattpad: zeyneb_elizade<br />Youtube kanalım: Zeynəb Əlizadə

Qeyd: Şeiri hansısa saytda paylaşarkən müəllif adını yazmağı unutmayın!

 

Davamı →

Eynşteyn getdiyi hər yer sürücüsü ilə gedərmiş.Bir gün konfransa getdikləri zaman sürücü Eynşteynə deyir ki,mən sizin bütün konfranslarınizda oturub sizə qulaq asıram,bu səbəbdəndə danışdıqlarınızın hər birini hərfi-hərfinə  bilirəm.Fürsətdən istifadə Eynşteyn deyir ki, bu getdiyim konfransda məni heç kəs tanımır sən mənim yerimə konfransa çıxıb danış.Sürücü Eynşteynlə razılaşır və hər şey qaydasinda gedir. Konfransın sonunda salondakılardan biri çox cətin bir fizika sualı soruşur.Bu zaman bizim çevik sürücü ona deyir ki,bu elə asan sualdır ki, bunu mənim sürücümdə bilər.O,Eynşteyni sürücü kimi qələmə verir,Eynşteyndə sualı cavablandırır.
Ardı →

Səhər yeməyinin faydasına dair mütəxəssislərdən, ailəmiz və çevrəmizdəki hər kəsdən çox şey eşidirik, lakin yenə də qulaq ardına vururuq. Səhər yeməyi sadəcə fizioloji deyil, psixoloji sağlamlığımızı da qoruyur, zehnimiz və yaddaşımızı inkişaf etdirir. Səhər yeməyinin həyatımızdakı mühüm rolunu əks etdirən 7 elmi faktı aşağıdakılardır: Səhər yeməyinin önəmli olduğunu tez-tez eşidirik. Analarımız, çevrəmizdəki hər kəs bunu israrla xatırladır. Lakin yenə də bir çoxumuz yuxudan oyanan zaman məktəbə, işə gecikməmək üçün səhər yeməyinin üzərindən keçirik. Hansı ki, pomidor, pendir kimi qidalarla mütəmadi olaraq edilən səhər yeməyi fizioloji, psixoloji və zehni olaraq bizi daha sağlam qalmağımıza kömək edir.

Səhər yeməyi piylənmə və şəkər xəstəliyinə tutulma riskini azaldır. 45-82 yaş arasında olan 27 minə yaxın insan arasında 16 il aparılan təcrübə nəticəsində məlum olub ki, səhər yeməyini mütəmadi yeyən insanlarda piylənmə nisbəti digərlərindən aşağıdır. Səhər yeməyi yeni əldə etdiyiniz biliklərin yaddaşınızda daha yaxşı və uzunmüddətli qalmasını təmin edir. 13-20 yaş arası 319 şagird və tələbə arasında aparılar təcrübə göstərib ki, nizamlı və düzgün səhər yeməyi yeyənlərin yaddaşları inkişaf edir və səhər yeməyi yeməyənlərdən daha qüvvətli olur. Səhər yeməyi gün boyu enerjinizin qorunmasına kömək edir. Səhər yeməyini yeyənlər gün boyu özlərini daha az yorğun hiss edirlər. Ruh halınızı inkişaf etdirərək xoşbəxt olmağınızı təmin edər.

Səhər yeməyi insanın stersli anlarının öhdəsindən asanlıqla gələ bilməsinə kömək olur. Səhər yeməyi bədəninizin ehtiyacı olan qidaları depolaya bilir. Araşdırmalar sübut edib ki, hər gün səhər yeməyi yeyən insanların bədəni, sümük sağlamlığını qoruyan kalsium və insanı daha uzun zaman tox tutan lif kimi elementləri daha çox depolaya bilir. Səhər yeməyi arıqlamağınıza da kömək edər. 17 min insan üzərində aparılan təcrübə göstərib ki, səhər yeməyindən imtina etməyənlər daha tez arıqlayırlar. “Az, amma tez-tez” qaydasına əsasən yeyilən yeməklər də əldə edilən nəticəyə təsir edir. Səhər yeməyi konsentrasiyanızı inkişaf etdirir. Səhər yeməyinin enerji verməsi və yaddaşı gücləndirdiyi bəllidir. Yatan zaman beyinin xərclədiyi və ehtiyac duyduğu enerji və qlükoza kimi təməl qaynaqlar səhər yeməyindən alınır. Mənbə:lent.az/Ümidə QƏHRƏMAN
Davamı →