Kayzen

Uzun illərdir alimləri «şəxsiyyətin formalaşmasına daha çox irsiyyət yoxsa tərbiyə təsir edir?» sualı maraqlandırır. Ən son araşdırmalara görə isə, ögey valideynlər uşağa bioloji valideynlərin irsiyyətindən daha çox təsir göstərə bilər.

Ekseter və Hamburq universitetlərinin alimləri şəxsi xüsusiyyətlərin nəsildən nəslə necə keçdiyini bilmək üçün amadin quş növünü öyrənmək qərarına gəliblər.

Bəzi amadinlər özlərini utancaq aparır, sakitcə bir yerdə oturmağı üstün tutur, bəziləri isə özlərini tam tərsinə, dominant göstərirdi. Alimlər bütün bu quşlara həyata yeni nəsil gətirmələrinə imkan verdilər.

Yeni nəslin yumurtadan çıxmağına lap az vaxt qaldıqda, alıimlər bəzi yumurtaların yerini dəyişdirdilər, daha sonra isə təzə yumurtadan çıxan quşların xüsusiyyətlərini öyrənməyə başladılar. Balacalar doğma valideynlərinin ölçülərini və rəngini özlərində saxlasa da, davranışları artıq «ögey valideynlərindəki» kimi idi.

Alimlər əmindir ki, araşdırma amadinlər üzərində aparılsa belə, həmin nəticələr başqa növ canlılara, o cümlədən, insanlara da şamil edilə bilər.

Davamı →

Bəzi adamlar özlərini elə aparırlar ki, sanki hər şeyi bilirlər, ya da hər şeydən məlumatları var.

Belələri həmişə başları çıxdı-çıxmadı hər məsələyə müdaxilə etməyi xoşlayırlar. Hərdən də doğru oldu-olmadı nə eşidirlərsə, orda-burda danışmağı sevirlər. Beləliklə də, onlar özlərini ağıllı göstərməyə, həmçinin hamıdan seçilməyə çalışırlar. Yaxşı olar ki, belələri özlərinə aid olmayan işlərə girişməyələr. Ancaq nə fayda, belələri heç nəyə qulaq asmadan öz bildiklərini edirlər. Hələ, üstəlik, özlərini həmişə doğru danışan və ya haqlı bilirlər. Hətta öz məqsədlərinə nail olmaq üçün başqalarından “məharətlə” istifadə edirlər...

Hər eşitdiyini danışmaq cahillikdir. Sınamadan, yoxlamadan, kiminsə ağzından eşitdiyi sözü yaymaq insana başucalığı gətirmir.

Bu cür məsələlər ailədə, xüsusilə də, uşaq tərbiyəsində mühüm amillərdir. O mənada ki, böyüklər uşaqlarının yanında danışarkən nə danışdıqlarını, nə dediklərini yüz ölçüb, bir biçməlidirlər. Unutmaq olmaz ki, uşaq eşitdikləri ilə deyil, gördükləri ilə tərbiyə olunur. Ona görə də uşağını tərbiyəli görmək istəyən valideyn gərək, əvvəlcə, özünü tərbiyə etsin ki, ondan da tərbiyə tələb etməyə haqqı olsun.


Davamı →

«Ot kökü üstə bitər» — deyib atalarımız. Və bu qəbildən olan atalar misalımız çoxdur. Bu zərb-məsəllər hər dəfə yerinə düşəndə doğru söz yenə təptəzə görünür.
   
   ...Həyətə çıxmaqla bayırdan eşitdiyim sözlərə elə diksindim ki, mat-məəttəl qaldım. On dörd-on beş yaşında oğlan uşaqları hündür səslə elə tərbiyəsiz sözlər danışırdılar ki, eşidən qulaqlarına inanmaq istəməz. Amma neyləyəsən ki, bu həqiqətdir və ətrafımızda bu cür övladının tərbiyəsindən bixəbər nə qədər valideyn var. Qarşıdan yeni təhsil ilinin başlaması ilə bağlı yazı yazmaq fikrim olsa da, düzü mövzunun belə istiqamət alacağını bilmirdim. Axı uşaqlarımız məktəbə təlimlə birgə, həm də tərbiyə almaq üçün yollanırlar. Amma söyüşlərini, yaşlarına uyğun olmayan dəhşətli sözlərini eşitdiyim uşaqlar artıq neçə ildir ki, parta arxasında əyləşirlər. Onlar həm evdə, həm də məktəbdə tərbiyə almalıdırlar, amma…
Ardı →

Müasirlik çox geniş mövzudur. Hər kəs bunu öz dünyagörüşünə görə bir cür başa düşür, ona görə də fərqli izah edir.  Hər sahədə müasirlik mövcuddur: elm-texnikada, iqtisadiyyatda, mədəniyyətdə, münasibətlərdə və s. Lakin biz məsələyə sosial aspektdən yanaşacağıq. O yerdən ki, hər gün bu və ya digər dərəcədə iştirakçısı və ya şahidi oluruq.

Çox təəssüf ki, bir çox insanlar müasirliyi məhz maddiyyatda görürlər. Məsələn, dövrümüzdə bahalı maşın sürmək müasirlik əlaməti kimi qəbul edilir. Halbuki elə sükan arxasındaca həmin insanın necə müasir olduğunu görmək mümkündür. Məsələn, maşın hər nə qədər bahalı olur olsun, əgər sürücü yersiz şəkildə səs və işıq siqnallarından istifadə edirsə və başqalarının narazılığına və narahatlığına səbəb olursa, o zaman bunun harası müasirlik oldu?

Hələ mən həmin sürücünün lazımsız hesab etdiyi əşyanı elə küçənin ortasındaca aynadan atmasını, tüpürməsini demirəm. Yol hərəkəti qaydalarını pozmaq, nəqliyyat vasitələrinin hərəkətinə maneçilik törətmək, bilərəkdən tıxac yaratmaq, yolu kəsə getmək üçün qarşıdan gələn nəqliyyat vasitəsinin yoluna çıxaraq ədəbsizlik etmək də öz yerində.

Tərbiyəvermə məsələsində geridə qalmışıq
Deyilənə görə, adamlar var ki, gedəcəkləri toy məclislərində çəngəl-bıçağı “avropasayağı” tuta bilmək üçün bir həftə öncədən məşq edirlər. Gah bıçağı sol ələ alırlar, gah da çəngəli. Toy məclisi qızışandan bir müddət sonra isə baş qarışır və hər şey əvvəlki halına qayıdır.
Görüntü ilə heç nə dəyişmir, məsələnin mahiyyəti sənin dünyagörüşün, tərbiyən, həyata baxışın, əxlaqındır. Çəngəl-bıçaq məşqi edən adam, məsələn, evdən çıxanda zibili binanın blokuna qoyub, tələm-tələsik oradan uzaqlaşacaqsa, yaxud gecələr hamı yatan zaman zibili binanın eyvanından həyətə atacaqsa, o da o qədər “müasirdir”. Eləsi var hətta evi təmizləyəndən sonra kağızın arasına yığdığı zibili küçədən keçən insanların başına tökür. Amma cəmiyyət içinə çıxanda tamam başqa cür davranır.

Bir də görürsən, xoş insan təsiri bağışlayan bir nəfər marşrutun sürücüsü ilə, sözün həqiqi mənasında, əməlli-başlı davaya çıxıb. Sürücü naəlac qalıb avtobusu saxlayır. Avtobus uzaqlaşanadək həmin adama diqqət edirsən və görürsən ki, 50 metr məsafənin davasını edirmiş. Nə deyəsən...
 Müasir geyimli bir gənc avtobusda anası yaşda qadına yer vermək istəmirsə, vəziyyətdən çıxmaq üçün telefonu çıxarıb qurdalayırsa, saçına nə qədər “jele” sürtür sürtsün, hörməti olmayacaq.

Metro qapılarını bağlanmağa qoymayan və bununla qəhrəmanlıq etdiyini düşünən “müasirlər” də az deyil. “Eskalatorun üzərində oturmaq olmaz!” xəbərdarlığına baxmayaraq, yayxanan gənc özünü nə qədər xoşbəxt hesab edir, ilahi. Bu da bəzi ailələrimizin tərbiyə məsələsində geridəqalmışlığıdır.
Bu məsələdə, heç şübhəsiz ki, əsas yük valideynlərin üzərinə düşür. Amma insan özündə olmayanı başqasına verə bilmir, gərək ola ki, sən də hədiyyə edəsən...

Tərbiyənin köhnəsi-təzəsi olmur...
Biz övladlarımıza müasirliyi sözlə deyil, əməllərimizlə, onlara nümunəvi tərbiyə verməklə öyrətməliyik. Uşağa bahalı telefon ala bilərik, bahalı geyim ala bilərik, ürəkləri istəyən yerlərdə gəzdirə bilərik, amma öz əməlimizlə, mədəniyyətimizlə, etikamızla, davranışımızla nümunə ola bilmiriksə, onda vay o uşağın halına. Çünki uşaq gözünü açıb evdə nə görürsə, elə də tərbiyə alır. Nahaq yerə demirlər ki, hər uşaq bir ailənin güzgüsüdür. Eləcə də yeniyetmələr, gənclər...

Uşağın, yeniyetmənin, gəncin müasirliyi onun tərbiyəsindədir, aldığı təhsilindədir. Uşağa alınan bahalı telefon sabah və ya birisi gün köhnələ bilər, çünki hər ay yenisi satışa çıxarılır, amma tərbiyə, təhsil köhnəlmir. Tərbiyənin köhnəsi-təzəsi olmur. O, ömürlükdür, ilin hər fəslində, hər günündə, hər saatında işə yarayır. Günlər, aylar, illər ötür və o azalmır, əksinə, kotan torpaq şumladıqca parıldayan kimi, daha da kəsərli olur.
Övlada verilən tərbiyə gələcəkdə onun ətrafında olacaq insanlar — iş yoldaşları, ailə üzvləri və s. üçün də önəmlidir.
Əgər o, müasir, mədəni, tərbiyəli insan olacaqsa, gələcəkdə öz ailəsində də eyni şəraiti yaradacaq. Müdir olacaqsa, öz iş yerində həmin mühiti formalaşdıracaq. Beləcə, bu tərbiyəvi, mədəni mühit daha da şaxələnəcək, daha da genişlənəcək...
İnsan nə qədər savadlıdırsa, nə qədər tərbiyəlidirsə, nə qədər ağıllıdırsa, uzaqgörəndirsə, o qədər də müasirdir. Və ən əsası insan insan olduğu qədər müasirdir.

Mənbə: Zaman Azərbaycan 
Davamı →

Fiziki zorakılıq körpədə valideynə qarşı nifrət yaradır
Son zamanlar mətbuatda azyaşlı, hətta bir neçə aylıq uşaqların dayələri tərəfindən vəhşicəsinə döyüldüyünə dair məlumatların şahidi oluruq. Belə dayələrin işgəncəsindən uşağı valideynlər xilas edərək körpəsinə şiddət tətbiq edən dayəni cəzalandırırlar. Bəs öz övladını döyməklə tərbiyə edən valideyndən körpəni kim xilas etsin?
“Tərbiyə etmək” adı altında balacaların döyülməsi, fiziki cəzalara məruz qalması, söz demək hüquqlarının pozulması uşaqların normal inkişafını zərbə altına qoyur. Körpə ikən uşağa gülərək söyüş söyməyi öyrədən valideyn, böyüdükdə nalayiq söz işlətdiyi üçün onu döyməklə cəzalandırır...

Ardı →

Hər uşağın tərbiyəsində istər atanın, istərsə də ananın «nizam-intizamına» böyük ehtiyac var. 
Ancaq ailə daxilində daha sistemli və daha prinsipli bir həyat üçün tətbiq edilən bu «nizam-intizam»dan yerində və vaxtında istifadə edilməlidir. Əks halda, bu sahədə atdığınız hər addım faydalı olmaq əvəzinə ziyanlı ola bilər.  
Ata-anaların «nizam-intizam» məsələsində yol verdikləri səhvlərdən biri də gün ərzində yaşadıqları stresi və bu streslə bağlı yaşadıqları yorğunluğu öz uşaqlarına əks etdirmələridir. Halbuki, belə vəziyyətdə, istər ata olsun, istər ana, sağlam düşünə bilmir və bir qayda olaraq daha çox «hücuma keçməyə» üstünlük verir. Buna görə də, ata-analar uşaqları ilə bağlı problemlərə stresli olduqları vəziyyətlərdə «reaksiya verməməli», ya da «reaksiya vermək» və ya «xəbərdarlıq etmək» kimi bir zərurət varsa, bu vəziyyət keçənə qədər gözləməlidirlər. Bir də unutmayın ki, mövcud bir problemə qarşı dərhal «reaksiya versəniz», uşağınız da təbii olaraq, sizin istədiyiniz nəticənin əksi olan bir nəticəyə gətirib çıxaracaq. Ancaq problemə o vaxt deyil, başqa bir vaxt reaksiya verdikdə, uşağınız bunu müsbət qarşılayacaq və üstəlik, mövcud problemi bir daha təkrar etməməyə çalışacaq. 

Ardı →

1. Uşaqları cəzalandırmaq lazımdırmı?

Cəmiyyətdəki davranış qaydalarını öyrətməyin müxtəlif üsulları var. Bunlardan biri də cəzadır. Bu baxımdan uşağın tərbiyəsində cəzalandırmadan bir vasitə kimi istifadə olunur. Müəyyən mülahizələrə görə, uşağın cəzalandırılması onun psixi inkişafına mənfi təsir göstərir, onu daha aqressiv edir, şəxsiyyətini “cırlaşdırır”, özünüreallaşdırma üçün şərait yaratmır. Praktiki olaraq 10 yaşına qədər cəzalandırılmayan uşaqlar öz arzu və istəklərinin əsiri olur, onları idarə edə bilmir, nəticədə “ipə-sapa yatmırlar”, özlərini “pis” aparırlar. Lakin hər hansı bir cəzanı tətbiq etməzdən əvvəl onun mənasını dərk etmək lazımdır.
Ardı →

Uşaqların həyatında belə bir dönəm olur ki, onlar durmadan təkrar edirlər: “ Mən hamıdan birinci yedim”, “ Mən hamıdan güclüyəm”, “ Ana, sənin sözünə qulaq asıram, bacı yox, hə?”, “ mən heç nədən qorxmuram” və s. Bütün bunlar özündən müşdəbehlik və razılıq kimi qəbul edilməməlidir. Əslində uşaq öz gücünü və imkanlarını, istəklərini bildirmək, öz “mən” ini göstərmək istəyir ki, bu da təbiidir. O, istəyir ki, hər kəs bilsin ki, o hər şeyi edə bilər, birincini, ikincini, üçüncünü də.

Belə anlarda valideynlər laqeyd dura bilmirlər, uşağının bu sevincini gördükdə həvəslə bunu yaxınlarına, dostlarına danışırlar, hətta uşağın yanında belə onu tərifləməyə başlayırlar ki, “ O, ən ağıllı, səliqəli, bacarıqlı uşaqdı”, bununla da hiss etmədən uşaqlarında eqoizm hisslərinin toxumunu səpmiş olurlar.

Ardı →

Bir ana daim öz uşağından şikayətlənirdi. Ona dedim:«Uşağınla dil tapmağa çalış. O, sənin düşündüyün kimi pis uşaq deyil». Ana isə inadla mənə sübut etməyə çalışırdı ki:" Sən bilmirsən, bu sən deyən uşaqlardan deyil, dözmək olmur. Bilmirəm nə edim, başa salmaqdan ölürəm, eşitmir, bəlkə onun beyni inkişafdan qalıb? Vay, mən neyləyərəm?"- deyə özünü bir az da qorxutmağa başladı. Dedim ki: " Sən bir də de, yumşaq de, nəsə edəndə, danlamamışdan əvvəl soruş niyə eləyib, desin səbəbini, sən də bil neyləyirsən" O da cavabında: " Demək asandı, uşaq tərbiyəsi çox çətin məsələdi". 
Ardı →

1. Estetik tərbiyə

Estetik tərbiyə ahəngdar inkişaf etmiş şəxsiyyət tərbiyəsinin tərkib hissələrindən biridir. «Estetika» yunanca «estezis» sözündən olub, hiss etmək, qavramaq deməkdir. Estetik tərbiyə dedikdə, incəsənət və həyatdakı gözəlliklərin qavranmasına, estetik zövq və qabiliyyətlərin inkişafına yönələn təsirlərin məcmusu nəzərdə tutulur.

Ardı →