Kayzen

          
Elmlərin insan üçün ümumi önəmi, onların nə qədər əqli, və insanın fitri ehtiyacına uyğun olmasından asılıdır.
Elmlər, genəl olaraq 3 cürdür:
1)Sırf əqli. 2)Qismən əqli. 3)Empirik.
Sırf əqli sahələr, biləvasitə həyatın mərkəzində dayanan və insanın, varlığı dərk etməsinə və insan olmanın gərəklərini ifa etməsinə birbaşa qatqıda bulunan sahələrdir; teologiya, psixologiya, sosiologiya, fəlsəfə, politologiya və s. adlarla nisbi olaraq bölünmüş elm sahələrinin ehtiva etdiyi sferalar kimi.
Qismən əqli və 2-ci dərəcəli sahələrə isə riyaziyyat, cəbr, həndəsə və s-i (həmçinin şahmatı) misal göstərmək olar.
Empirik və 3-cü dərəcəli elmlərə isə biologiya, kimya, coğrafiya, arxeologiya, tarix, dil və s-i nümunə göstərmək olar.
Riyaziyyat, həndəsə kimi sahələrin, 1-ci dərəcəli elm olmamasının səbəbinin izahı bizə görə belədir; bu elmlər, insanın fitri gərəksinimi üçün birbaşa olaraq vacib elmlər deyildir. Çünki rəqəmlər ya da fiqurlarla bağlı hansısa məqamlar, insanın praktiki yaşamı və əqli sferası üçün heç bir boşluğu dolduracaq ünsürlər deyildir və insanın bunlara fitri bir ehtiyacı yoxdur.
(Ustad Dekartın izahı isə belədir: Əqli elmlərin ən asanı və ən konkreti, həndəsə və riyaziyyatdır və bu elmləri bilmək üçün sadəcə diqqət yetərlidir; çünki bu sahələrin mövzuları sabitdir və bu elmlərdə, təcrübə ediləcək yeni bir şey olmadığı üçün, (dərin mənada) səhv etmə (və ya düz etmə) ehtimalı da olmur).
Ümumiyyətlə çox insan, bir yanılqıya düşərək, riyaziyyatın, məntiqin təməli və əsası olduğuna və dolayısıyla da bu elmin, məntiq üçün labüd olduğuna inanır; halbuki əslində tam əksinədir; riyaziyyat məntiqin deyil məntiq riyaziyyatın təməlidir və insan zatən düşünmənin ilk əsaslarına, doğuşdan və fitri olaraq sahibdir və üstəlik də düşünmənin digər əsaslarını qurmaq üçün yeganə yol da riyaziyyat deyil və hətta ondan xeyli daha önəmli yollar vardır. Bir sözlə, məsələn iki eyni keyfiyyətlərə və zəka yapısına sahib insan götürək; bunlardan biri, bütün ömrünü riyaziyyat, cəbr kimi sahələrə həsr edirsə; digəri isə bu elmlərlə heç məşğul olmayıb, insan həyatı üçün birbaşa zəruri sahələrlə (teologiya, psixologiya, sosiologiya və s.) məşğul olursa, ikincinin birincidən daha zəki və bacarıqlı olması daha güclü ehtimaldır.
Nəticə olaraq; əslində bizə lazım olan, hansısa elmin özündən çox, DÜŞÜNMƏKdir! O düşünməni, düzdür riyaziyyat da təmin edir; lakin bu düşünmə, əvvəla məhdud xarakterli olduğu üçün, həmçinin fitri yapımıza lazım olmayan məlumatlar əsasında olduğu üçün; hər düşünmənin bizə qatqısı da az olur; lazımsız olmaqla yanaşı bir də qısıtlı olan bu riyaziyyat bilgilərindən, çox da böyük «döngələr» çıxmadığı üçün dərin düşünmə və yanılma ehtimalı da yetərincə aktual olmur.
Bütövlükdə düşüncəmizin, həyatın kiçik bir modeli olduğunu nəzərə aldıqda, yaşamımızda bizə praktiki olaraq lazım olacaq bilgilərin əhəmiyyət ardıcıllığının, eynilə düşüncəmiz üçün də eyni sıraya və önəmə malik olduğunu; məsələn bir insanın, hansısa rəqəm və ya üçbucaq fiquru barədə məlumata ya da məsələn quşların hansı yapıya sahib olduğu bilgisinə və ya filan ölkənin hansı materikdə yerləşməsi barədə məlumata ya da tarixdə hansı hadisənin baş verməsi barədə bilgiyə birbaşa olaraq ehtıyacı olmadığını söyləmək olar. Bu bilgilərin, insan üçün önəmi, mikroskopik olduğu kimi, həyatın proyeksiyası olan düşüncəmizin və dolayısıyla da zəkamızın da onlara ehtiyacı eyni nisbətdədir.
Həyatda bizə lazım olan ən vacib bilgilər, elə həyatın və yaşamın nə olması ilə bağlı bilgilərdir və bizi buna birbaşa götürəcək hər yol, birinci dərəcəli önəmə sahibdir, dolayısıyla da bu sahə və yollar, elə insan zəkası və potensialı üçün də eyni qədər önəmə sahibdir.
Müəllif: Yunis Dürüst
Davamı →

Bədbəxtlik gətirən bəxşiş.

 

I

 

Troya atı və Dil.

 

                                                                                                                                                                                 “Məğlub millətlər, qalib və fateh millətlərin

                                                                                                                                                                                       örflərini, adətlərini və ənənələrini təqlid edər.”

                                                                               İbn Xəldun.             

 

 “Babil Qülləsi və Afaziya” adlı yazıda ələ salınacaq insanlar olaraq özümüzü tanımağımız üzərindən dil mövzusuna fəlsəfi zəmində olan yanaşmamın ümumi çərçivəsini xülasə etməyə çalışaraq və şahidi olduğum gedişatın mənzərəsinin teoloji, fəlsəfi, elmi, tarixi, ədəbi, ictimai və başqa yönlərinə diqqət çəkməyə cəhd edərək dilin mahiyyətinin və hər bir sahədə olan bir çox natamamlığın kökünün haradan qaynaqlandığını  araşdırmaq baxımından ümumi müşahidələrimi yazmışdım. Həmin yazının davamı və  bir çox başqa təfərrüatların ifadə olunması zərurətindən bəzi məsələləri qeyd etmək ehtiyacı hiss etdim. Dil mövzusu fəlsəfi zəmində çox dərin mövzu olmaqla yanaşı tarix boyu bir çox mütəfəkkirlər, alimlər, filosoflar, şairlər buna elə bir yön veriblər ki, burda artıq bütün sözlərin deyildiyi zənninə qapıla bilərik, lakin mənim məsələm sırf yeni bir söz demək naminə nəsə yazmaq yox, keçmişdən miras qalan biliyi və hikməti hazırki problemləri göstərə biləcək şəkildə keçilmiş yoldan indiyə gətirə biləcəyimiz məsələni ifadə etməkdir. Həmçinin lisanımız, ədəbiyyatımız, düşüncə həyatımız ilə bağlı üzərində durulmadığını düşündüyüm bəzi ümumi məsələlərlə əlaqədar müşahidələrimi yazmaq niyyətindəyəm.                                                                                                                             

  Bədbəxtlik gətirən bəxşiş ifadəsini biz Troya atı üçün eşitmişik, hərçənd ilk əvvəl bu atın tanrılar tərəfindən troyalılara bəxş edildiyi, xoşbəxtlik və sülh gətirəcəyi zənn edilsə də tarixdən biz bunun bədbəxtlik gətirdiyini və fəsad çıxardığını bilirik. Əslində tarixdə filosofların biliyin mənbəyi və dilin fəlsəfəsi ilə əlaqəli çox dərin və uzun müzakirələrinin ümumi görüntüsünə baxsaq və həmçinin çox vaxt teologiyada da dilin heç də insan üçün müsbət xarakterdə anılmadığını nəzərə alsaq dilin mahiyyət olaraq insana bəxş olunmasının bəlkə də bədbəxtlik gətirdiyini və fitnə çıxardığını deyə bilərik.  Amma Kantın Tanrının əsəri olması etibariylə təbiətin tarixinin yaxşılıqla başladığı, insanın əsəri olması etibariylə azadlığın tarixinin isə pisliklə başladığı fikri sanki həm Prometeyin göyün odunu oğurlayıb insanı aydınlatmasıyla həm də qadağan olunmuş meyvəylə əlaqəli bir işarə kimi insan biliyinin mənşəyinin oğurluğa dayandığı və onu pislik vasitəsiylə əlçatan edilməsi düşüncəsi müəyyən fəlsəfi nəticələrə gətirib çıxarıb ki, bu məsələnin bəzi filosofları da məşğul etdiyi görünür, halbuki Adəmə Allah tərəfindən əsmae küllehanın* öyrədilməsi sadəcə mövcudluğunun əvvəlindən insanı oğru qismində cəzalandırılmış kimi görməkdən tam başqa bir yanaşmanı və nəticəni ifadə etmiş olur.(1)

    Troya müharibəsi ilə təqribən yaxın zamanda olduğu ehtimal olunan tarixdə Hz. Musanın öz qövmünü Misirdən çıxarması hadisəsnin və kəlimullah* adlandırılan Hz. Musanın Tur dağından geri qayıdarkən qövmünü qızıl buzova sitayiş etdiyini gördükdə əlindəki lövhələri yerə salması, qövmün vəd olunmuş torpağa girməkdən imtina etməsiylə 40 il ərzində dəlalət içində çöldə dolaşması hadisələrini bilirik. Bu misalı təsadüfi çəkmədim, belə ki, Hz. Musa ilə bağlanan əhddəki “Öldürməyəcəksən”, “Oğurluq etməyəcəksən” kimi əmrlərin gətirilməsiylə əslində həm də bir əxlaqi qayda, bir dil, bir ictimayi quruluş gətirilmiş olur, çünki təbiətdə heyvanlar üçün bu kimi əmrlər əhəmiyyət kəsb etməz, digər canlılar arasında qətl, oğurluq, zina kimi anlayışlar əxlaqi yox, kortəbii  impulslarla nizamlanıb, amma insan isə peyğəmbərlər vasitəsiylə əhd bağlamaqla əmanətlə yüklənmişdir və ona öyrədilmiş dəyərlərin daşıyıcısıdır. Bununla da əhdin bağlanması sonrası qızıl buzovun bir troya atı kimi peyda olması və daha sonra da bu qövmün 40 il çöllükdə zəlalət içində dolaşmasına gətirib çıxardı.  Troya atını həm bir kateqoriya olaraq dil kimi həm də ayrı-ayrı xalqların danışdıqları lisanlar mənasındakı dil kimi və həmçinin başqa geniş bir çərçivədə rəmzi mənada işlətdiyimin və bir az provokativ başlıq qoyduğumun fərqindəyəm. Qeyd edim ki, dil və lisan kimi ayırımları Fərabidən əxz etmişəm və bunların izahına həmçinin dil ilə əlaqədər bir çox ümumi məqamlara və təfərrüatlara toxunmağa çalışacam.

  Çox sayda Aristotel külliyyatına şərhləri olan əsərləri günümüzə gəlib çatmasa da bir çox başqa özünəməxsus əsərlərini bildiyimiz Fərabi Platon ilə Arsitotelin düşüncələrinin uyğunlaşdırılmasına aid ifadə etdiyi fikirləriylə yanaşı ilahi dinlə fəlsəfənin də uyğunlaşa biləcəyi düşüncəsində olması onun bu mövzudakı qənayətinin hikmətin Mesopotamiyadan Misirə və ordan da Yunana keçməsi və yazılı hala gəlməsi düşüncəsindən irəli gəldiyi hesab olunur ki, burda Fərabinin niyyəti də onu öz yurduna geri qaytarmaqdır.(2) Dini həqiqət ilə fəlsəfi həqiqət üsul olaraq bir-birindən fərqli olsa da mahiyyətində bunların bir olduğunu düşünən Fərabi fəlsəfəni dini bir yolla izah edərkən dini həqiqətlərə də şərhlər gətirdi və beləcə həqiqətin təməldə bir olduğunu fərqliliklərin isə dilin istifadəsindən və şərhlərdən irəli gəldiyini göstərməyə çalışdı. Müəllimi Saninin* elmlərin təsnifatında dil elmini (ilmü’l lisan) birinci yerdə təyin etməsinin səbəbi hər növ elmin və düşüncənin özünü dillə ifadə etməsi zərurətindəndir ki, düşüncə vasitəsiylə  varlıqlardan əldə etdiyimiz biliklərin əsas aləti dildir. Bu təsnifatda ikinci yerdə məntiq elmi və sonra da digər elmlər sıralanır, belə ki, məntiq elmi Fərabiyə görə universal mahiyyəti etibariylə əqli olanları ifadə etməsi səbəbindən insanı xətaya düşməkdən qoruyan qanunları verir.(3). Fərabi hər sahənin özünə aid terminologiyası olduğunu və eyni kəlimələrin fərqli sahələrdə fərqli mənaları ola biləcəyinə işarə edir. Əgər cəmiyyəti təşkil edən insanlar bilik öyrənməyə meyilli deyillərsə və bununla bərabər idarə ediciləri də eyni vəziyyətdə olarsa dil inkişaf etmədən ilk meydana gəldiyi şəkildə qalır. Artıq o cəmiyyətdə elmlərin, sənətlərin və fəlsəfənin varlığı mümkün olmaz.  Lisan və dil (lüğət) terminləri arasında etdiyi ayırım dil fəlsəfəsi üçün yeni bir açıqlamadır. Lisan terminini danışılan dil mənasında istifadə edərkən dil (lüğət) insanda var olan düşüncəni ifadə etmə vasitəsi olaraq danışmaq qabiliyyətinə əsaslanır. Hər cəmiyyətin öz xüsusiyyətlərini daşıyan, öz mədəniyyətləri ilə inkişaf edən lisanları var. Buna görə lisanlar  düşüncələr kimi çoxdur, ancaq ağlın fəaliyyəti nəticəsində ortaya çıxan dil, ağıl kimi bir dənədir.

  Müasir dil fəlsəfəsi anlayışının əsas problemləri  B. Rassel, G.Frege, L. Wittgenstein və başqalarının əsərlərindən formalaşıb. Məntiq sahəsindəki yeni əsərlər fəlsəfəyə və həmçinin dil fəlsəfəsinə də yeni baxış gətirir. Kvant fizikasının və Lütfi Zadənin qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin (4) də sosiologiyada, dildə, fəlsəfədə yeni bir baxış gətirməsi ilə yanaşı onu ədəbiyyatda, fəlsəfədə, düşüncə həyatımızda görməyimizin və bu kimi prosesləri yazıçıların, şairlərin, alimlərin, sosioloqların da izləməsinin zəruri olduğunu düşünürəm. Çünki hazırki dünyada düşüncə, siyasi, ictimai, elmi, fəlsəfi prosesləri görməzdən gəlməyin bədəli gələcək üçün mədəniyyətimiz, ədəbiyyatımız, fəlsəfəmiz, siyasətimiz, həyatımız yəni mövcudluğumuzu haqqlı edə biləcək, bizə nəfəs aldıra biləcək hər şeydən məhrum edilməyimiz ola bilər və bizim Troya atının necə içəri daxil olduğundan heç xəbərimiz də olmaz.

 

II

 

Şrödingerin Pişiyi və Dil.

                   “Bir insan kilidli olmayan, amma içəriyə açılan bir qapını əks tərəfə itələyir

                                    və özünə tərəf çəkmək ağlına gəlmirsə o insan otaqda məhbusdur.”

                                                                                                                                                                                                           Ludwig Witgenstein

 

   Qapalı qutunu açmadan içindəki pişiyin ölü yoxsa diri olduğunu bilmədiyimiz Şrödingerin pişiyi kimi hazırda azərbaycan (türk) lisanının da ölü yoxsa diri olduğunu bilmirik.Bildiyimiz isə lisanımızda tarixi məxəz kimi Kitabi Dədə Qorqud, Divani Lüğəti-t-Türk və başqa bir qism əsərlərdən dilimizi qorumaq üçün istifadəyə çalışmaq, dildə islahatlar etmək xəyalına düşmək və bir çox bizə görünən başqa hadisələrdir. Müşahidəçinin müdaxiləsi olmadan yəni qapalı qutu açılmadan və bizim də iştirakçılığımızın olmadığı oyundan kənar bir vəziyyətdə təhlillər aparmaq yəqin ki, bəlkə də elə dil oyunlarına cəlb olunmaqdır.  

   Keçmiş barədə əhkam kəsmək, tarixi, ədəbi, elmi hansısa məsələ barədə tənqidi fikir bildirməyin hələ ki, çox uzağındayam. Amma xətalı ola biləcəyimi də qəbul edib bəzi məfhumlardan irəli gələrək müşahidə etdiyim bir-iki problemi misallar çəkməklə dilləndirmək istəyirəm.

 Abır, Həya, İsmət, İffət.

İzdiham, tünlük, qələbəlik.

Söz, qövl, kəlam, kəlimə.

Paxıllıq, həsəd, qısqanclıq və s.

  Bu kimi misallarda yazılan sözlər arasında bir fərq hiss edirikmi? Edə bilirikmi? Dil və lisan sözləri lüğətimizdə olsa da lisan sözü sanki keçmiş şeirlərdə qalan ölü sözə çevrilir və sonra heç bir məna da verə bilmirik. Halbuki Fərabinin misalında da gördük ki, bu sözlər boş yox, fəlsəfi çəki qazanmış sözlərdir və lisan ilə dil sözü arasında sərhəd fəlsəfi əsaslara görə qoyulub. Bəs yuxarıda olan sözlərin mənasını ayırd edə bilirikmi? Digər bir misal ilə yuxarıda qeyd olunmuş bir qism sözlər arasında fərqləri aydınlaşdıraq:

Mənim var; onun olmasın: qısqanclıq. 

Mənim yoxumdur; onun da olmasın: həsəd 

Onun var; mənim də olsun: qibtə 

Mənim var; onun da olsun: kərəm (5)

  Göründüyü kimi bəlkə də həyat tərzimizin dəyişməyi, elmi, mədəni həyatımızın solğunluğu danışdığımız lisanı da bəsitləşməyə doğru aparır. Dilimizdə olan yunan və latın mənşəli sözlərin və xüsusi ilə də fəlsəfi, elmi, siyasi, sosioloji çəkisi olan sözlərin əksəriyyətinin içi boşdur və ən təhlükəli, manipulyasiya edilə bilən məfhumlar da onlardır. Belə ki, yunan fəlsəfəsini, yunan dilini tədris etmədiyimizdən, xristyan teologiyasının dili olan latıncanı yaşamadığımızdan və yunan fəlsəfəsini də tarixdə müsəlman filosofların özünəməxsus dilindən tanış olduğumuzdan, həyatımız islam kəlamının dili olan Quran ərəbcəsi ilə şəkil aldığına görə və həmçinin Ərəstun* düşüncəsinin vücuda gəlmiş qəhrəmanı İsgəndəri yazan Nizaminin əsərləri ilə öz sirrlər xəzinəmizi yaratdığımıza görə mövcudluğumuzun batini, ülvi, ilahi eşqini də tərənnüm edən Leyli və Məcnunu yazan Füzulidən və digər müsəlman, türk düşüncəsinin, ədəbiyyatının, fəlsəfəsinin kontekstində və məfhumlar külliyyatında özümüzü 19-cu əsrə qədər ifadə etdiyimizə görə son 200 illik yağmalanmış sirrlər xəzinəmizi görməzdən gələrək danışacağımız, yazacağımız hər söz, ədəbiyyat, fikir səthi, boş, təqlid və təhrifdir. Biz bunu nəzərə almadan özümüzdən heç nə kəşf edə bilmərik.

  Dil mühəndisliyi ilə məşğul olmaq fikrim yoxdur və həddən ziyadə çox təfərrüatları misal çəkəcək qədər də özümü bu işdə səlahiyyətli hiss etmirəm, amma sadəcə ümumi bir mənzərənin yaranması üçün bu istinadlar və misallar düşünürəm ki, kifayət olar. Dilin ölü yoxsa diri olması qutunun açılmasıyla bilinəcək, ancaq kim bilir bəlkə qutu heç açılmadı?

 

 Müəllif: Tural Osman.

 Araşdırmaçı — yazar.

 ____________________________

 

Qeydlər:*

       *Kəlimullah- Allahla danışan və ya Allahın danışdığı kimsə mənasındadır və əsasən Hz. Musaya (ə) aid edilir.

      *Müəllimi Sani – Məntiq sahəsindəki əsərlərinə görə ikinci müəllim mənasında Əl Fərabiyə belə ünvan verilmişdir.  Müəllimi Əvvəl ünvanını isə ilk məntiqçi olaraq Aristotel daşıyır.

       *Əsmae külleha – İsimlərin küllü (hamısı.) Bax: Əl Bəqərə surəsi 31.

       *Ərəstun – Aristotel.

 

Mənbələr:

1. Lütfi Bergen – Bilginin Kaynağı Nedir. (Kant ve Adem: Özgürlüğün Tarihi)
2. Henry Corbin – İslam Felsefesi Tarihi (cilt 1). 287.
3. Farabi — (1990), İhsa'ül-Ulüm (İlimlerin Sayımı)
4. Rafiq Əliyev — Yeni sivilizasiyaya doğru və ya qeyri-səlis məntiq və din.
5. Dücane Cündioğlu – Ha gayret!.. Yeni Şafak.

 

 

Davamı →

  Biz elə bir mövqeyə, elə bir vəziyyətə gətirilmişik ki, lağa qoyula bilinəcək insanlar olaraq həm özümüz — özümüzü həm də başqaları qarşısında özümüzü tanımışıq. Bu mövqe, vəziyyət nədir? Bu sualın tarixi, ictimai, siyasi, fəlsəfi, psixoloji və başqa yöndən cavabları verilə bilər. Amma  mən buna geniş cavab verməyə çalışaraq səbəblərini desəm bununla bizim bir-birimizi lağa qoya biləcək insanlar olmağımızda nəsə dəyişəcəkmi? Ya da bəlkə heç mən özüm də bunun səbəblərini yəni sualın cavabını bilmirəm? Sualın cavabını bilmək bunun aradan qalxmasına kifayətdirmi?  
Davamı →

“Mən də öz dövrümdə filosof olmaq üçün çalışdım, amma necə oldu bilmirəm nəşə hər zaman araya girib işi pozdu”.  Oliver Edvards

Nə qədər qəribə olsa da tarix şən insanların çox az olduğunu göstərir. Əsas da filosoflar komediya ustaları qədər bədbəxt olmaları ilə tanınırlar. Ama Epikür onlardan biri deyil, onun pis şöhrəti tamam fəqli növdəndir.  Daha çox dəbdəbəli yaşam və cinsi həzzin baş rahibi, acgöz və şorgözlərin filosofu olaraq tanınması necə də acınacaqlıdı.

Amma heç də elə biri deyildi. Nəinki ziyafətlərə düşkün biri olmaq, özü arpa çörəyi və meyvəylə qidalanan, pendiri də yalnızca hansısa şənlik günündə  nəzakət xatirinə qəbul edən biri idi. Özü kimi şagirdlərini də cinsi əlaqədən uzaq tutmağa çalışar və onlara gündə 1 qədəhdən artıq şərab içməyə icazə verməzdi.

Bəs belə biri olaraq tanınmasını səbəbi nə idi? Onun şanssızlığı Platonun Akademiyası və Stoaçılarla eyni dövrdə yaşaması idi, o vaxtdan üstünə atılan palçıq hələ də təmizlənməyib.

Ardı →

Çox az adam filosoflar qədər məhəbbət iztirabı çəkib. İstedadlarına nə qədər aşiq olsaq da, tarix ağıllı insanların məhəbbət iztirabları ilə doludur.

Şəxsi düşüncələrinə hörmətlə yanaşdığımız, dühalarına heyran olduğumuz, amma romantik, duyğusal seçimlərindən tamamilə uzaq durmalı olduğumuz şəxslərdən bəhs edən Androu Şafferin “Məhəbbətdə bəxti gətirməyən filosoflar” kitabındaSokratdan Nitsşeyə qədər böyük şəxsiyyətlərin romantik həyatları özünə yer alıb. Kitabdan seçmə nümunələr:

İmmanuel  Kant — Alman əsilli filosof İmmanuel Kant müasiri olan Fridrix Riçarda görə, həm bədən, həm də zehin nöqteyi-nəzərindən “tozdan belə daha quru adam” idi. Kant hər gününü müəyyən bir təqvimə görə yaşayıb. O qədər planlaşdırılmış idi ki, onun qonşuları belə saatlarını, vaxtını necə keçirməsini, axşam gəzintilərini dəqiqliyi ilə əzbər bilirdi. Kantın gəzinti saatlarına görə ətrafında yaşayan insanlar günün hansı vaxtı olduğunu asanlıqla müəyyən edə bilirdi. Kant evlilik öncəsi yaşanan cinsi əlaqəni əxlaqsızlıq kimi dəyərləndirir və buna birmənalı şəkildə qarşı çıxırdı. Əslində, onun fikrincə, çoxalmaq, nəsli artırmaq məqsədi güdməyən hər bir cinsi münasibət əxlaqsızlıq hesab olunmalı idi. Həm də, cinsi arzu və istəklər yanlış hesab olunurdu, çünki o insanı heyvanlara daha çox yaxınlaşdırırdı. Bu istəklər əldə olunana qədər insanı alovlandırır, əldə olunduqdan sonra isə adiləşirdi.

Ardı →

Məşhur Fransa imperatoru, bacarıqlı sərkərdə, Fransa inqilabi ordusunun generalı, Fransa Respublikasının birinci konsulu Napoleon Bonapart əslində italyan əsilli imiş. Hətta onun italyan olduğuna və uşaqlıqda Fransaya nifrət etdiyinə dair bir çox iddialar vardır. Çünki o, Korsikada doğulmuşdu və məşhur sərkərdə olduğu illərdə bu ada, italyanların əlindən fransızların əlinə yenicə keçmişdi.

Ardı →

Dahi fransız yazıçısı və filosofu Alber Kamyudan gətirdiyim bu iqtibas məncə həm də bu yazıya başlıq ola bilər. Bəli, dünyada tədricən psixi antropofagiya əlamətləri çoxalmaqdadır. Xüsusilə, müharibə gedən ölkələrdə bu, özünü daha çox göstərir. Orda doğan günəşin rəngi də qan kimi qırmızıdır. XXI əsrdə müasir insanların çoxu bu üzdəniraq psixoloji halı yaşasa da yəqin ki, onun adını, mənasını bilmir.

Soruşan tapılar ki, “antropofaqiya” nə deməkdir? O yunan sözüdür, mənası da təxminən “hannibalizm”dir. Fikirlərimin əvvəlində qeyd etdiyim, insanların psixi durumunda, mənəviyyatında dilimizə yatmayan o qorxunc əlamətlərə qarşı görəsən peyvənd mövcuddurmu? Bəlkə əksinə müharibə törədənlərin özünü antropofaqist fikirlərdən uzaqlaşdırmaq daha məqsədəuyğun olardı…

Axı, bildiyimizə görə quduzluğa tutulmağın qarşısının alınması üçün xüsusi müalicə üsulları var… Deyəcəksiniz ki, xeyir ola, birinci cümlədən oxucunu qorxutmaqla absurd şeylər haqqında danışıram. Düzünü bilirsiniz, siz deyin…
Ardı →

Platonizm. Xatırladım! Mənim barmaqlarım var!

Neoplatonizm. Mənim barmaqlarım var! Ancaq bunu xatırlayan mən deyiləm...

Atomizm. Barmaqlar var,ancaq onlar çox balacadırlar və həddindən artıq çoxdurlar.

Kiniklər. Barmaqlar var.Amma niyə?

Stoisizim. Barmaqlar qaçılmazdırlar

Zərdüştlük. Sol barmaqlar var,sağ barmaqlar var və onlar bərabərdir.

Buddizm. Barmaqlar fanidir-axı onlar …kimə lazımdır?

Konfutsilik. Barmaqlar. Sadəcə barmaqlar

Ardı →

 Plato (e.ə. 427-347) qədim Yunanıstanın ən böyük mütəfəkkirlərindən biri olmuşdur. O afinalı idi və siyasi baxışlarına görə afina demokratiyasının tərəfdarı kimi tanınmışdı. Onun müəllimi Sokrat olmuşdur. Daha sonra Plato, Siciliyada və Cənubi İtaliyada olarkən, pifaqorçuların dünyagörüşü ilə yaxından tanış olmuşdur. E.ə. 387 ildə, Afinaya qayıdandan sonra, Plato bu şəhərdə “Akademiya” adlanan öz məktəbini yaratmışdır. Onun bizim zamanımıza qədər bir sıra əsərləri və məktubları çatmışdır.

Öz fəlsəfəsində Plato, düşüncələrini insan, dövlət və cəmiyyət problemlərinə yönəltmişdir; formal deyil, həqiqi biliyin əldə edilməsinin tərəfdarı idi.

Plato hesab edirdi ki, yaşadığımız dünya həqiqi dünya deyil, çünki burada hər şey müvəqqəti və dəyişkəndir. Dünyada hər bir şeyin əsl mahiyyətini isə, “eydos” (ideyalar və ya növlər) adlanan, onların səbəbləri və yaxud formaları təşkil edir. Onlar duyğular vasitəsi ilə hiss edilmir. Deməli, bu dünyada hər bir şeyin ideyası vardır. Onlar hər şeyin səbəbidir. İdeyalar bir növ qəliblərə bənzəyir, çünki hər şey onların formasında mövcuddur. Duyğu aləmində şeylər ideyalara doğru yönəlir, onlara can atır.

Ardı →

Stoisizm e.ə. IV əsrdə yaranan və 529-cu ildə Bizans imperatoru Yustinian tərəfindən bütün fəlsəfi məktəblərin bağlanması əmrini verməsinə qədər mövcud olan və hellinizm dövrünün ən məşhur fəlsəfi məktəblərindən biri olmuşdur.

Stoisizmin yaradıcısı Zenon (e.ə. 336-264) adında bir mütəfəkkir olmuşdu. O Kıbrıs (Kipr) adasında ana dan olmuşdur, sonra isə Afinada yaşamışdır. Orada o, bir sıra tanınmış filosofların tələbəsi olmuşdur və, təxminən e.ə. 300 ildə, öz fəlsəfi məktəbini yaratmışdı. O və onun tə ləbələri “stoa” adlanan binaların birinə bitişik olan sütu-nlu qalereyada yığılırdılar. Buna görə bu məktəbin ardıcıllarını “stoiklər” adlandırırdılar. Guman edilir ki, məhz Zenon, ilk dəfə olaraq, “təbiət qanunlarına uyğun həyat sürmək, yaxşı, məziyyətli, gövmərd həyat sürmək deməkdir” fikrini irəli sürmüşdü. Bununla o, stoisizm fəlsəfəsini etik problemlərin həllinə yönəltmişdi.
Ardı →