Sənət və şəxsiyyət işığında - Vagif Yusifli

 O, filosof idi, fəlsəfə elmləri namizədiydi. Moskvada — Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunun Tənqid şöbəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdi. Bakıya böyük arzularla qayıtmışdı. Beyni-başı yeni ideyalarla doluydu, məqsədi bu idi: «Mənim həyatda, elm və sənətdə pərəstiş etdiyim -elmin, sənətin qüdrəti ilə insanların şüurunu, duyğularını ülvi bir səviyyəyə qaldırmaq və onlara hökmran olmaq səlahiyyətidir. Bu hökmranlığı mən sevir, təqdir və tərənnüm edirəm». A.Əfəndiyev uzun müddət Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunda çalışmışdı, ADU-da, M.F.Axundov adına Rus dili və Ədəbiyyatı İnstitutunda estetikadan, dialektik və tarixi materializmdən, həmçinin Qərb və rus ədəbiyyatından mühazirələr oxumuşdu. Lakin o, Qərb ədəbiyyatını dərindən bilsə də, dünya fəlsəfi fikrinin qaynaqları ilə tanış olsa da, mənəvi varlığı bütünlüklə söz sənətinə, konkret desək, Azərbaycan ədəbiyyatına bağlı idi. Bununla yanaşı, qeyd edək ki, Azərbaycan ədəbi tənqidində ən çox mübahisə doğuran tənqidçi də Asif Əfəndiyev olmuşdu. Asif Əfəndiyev ədəbi tənqidə yeni üslub gətirdi və bunu danmaq olmaz.         

Davamı →

Yazıçıların hoqqaları və tənqidçilərin xal qazanması

  • Esse
Bizim düşüncə sferamızda əksər anlayışların üst qatını, zahiri istiqamətlərini tələm-tələsik mənimsəmək, həmin məsələlərin tənqid edilən tərəflərindən xəbərdar olmamaq, hər şeyi birmənalı, mütləq, özünə sərf edən formada qəbul etmək meyli düşüncə natamamlığı, fikir yarımçıqlığı yaradır. Bu baxımdan, Mario Varqas Lyosanın “Mədəniyyətin ölümü haqqında qeydlər” kitabından tərcümə etdiyim bu essesi dünyada “hədsiz pessimist və radikal” kimi qarşılansa da, həm bizim intellektual çevrələrdə çox da bilinməyən postmodern nəzəriyyələrin tənqidinə, həm də təhsilə, təhsil işçilərinə bəslədiyi münasibətə görə əhəmiyyətlidir. Tərcüməçidən.

Davamı →

Yataqda mütaliə – Herman Hesse

  • Esse
Əgər mehmanxanada üç-dörd həftə yaşadınsa, mütləq hər hansı bir əngəllə, maneə ilə üzləşməyə hazır ol. Ya  bütün günü və gecəni musiqi səsilə müşaidə olunan, səhəri isə dəhlizdə içib sərxoş olmuş adamların yıxıla-yıxıla, hamıya toxunub keçməsi ilə bitən toy məclisi qurarlar, ya sol tərəfdə yaşayan qonşun özünü dəm qazıyla zəhərləmək istəyər, həmin qaz sənin də mənzilinə dolar. Və ya əslində bundan bir az daha ədəbli və nəzakətli olsa da, mahmanxana sakinlərinin bir-birlərindən sakitlik umduqları saatda bir qonşu özünü güllələyib intihar edər.  Və ya su borusu sıradan çıxar və xilas olmaq üçün az qala üzmək məcburiyyətində qalarsan. Ya da ki günlərin bir günü pəncərənə söykənən nərdivanla mehmanxanın dam örtüyünü təmir edən usataların yuxarı qalxdığını görərsən.

Davamı →

Öz xəyanətinə qurban gedən Əsəd Cahangir

Çoxları ədəbi tənqidçilərə uğursuz yazıçılar deyir, bəziləri isə, ümumiyyətlə, bu peşə sahiblərinin xidmətindən xəbərsizdi.
Ədəbiyyatın içində olanlar isə yaxşı bilir ki, sənəti nişan verən, yazıçının getdiyi yeni yolu göstərən, novatorların yara-yara keçdiyi cığırların başında durub həşir salan məhz tənqidçilər olur.
Təəssüf ki, adındakı “tənqid” sözü bu peşə sahiblərinə qərəzli, radikal bir obraz biçir deyə, əksər qələm adamları tənqidçiləri “mız qoyan” obrazında görür.
Hərçənd Dostoyevskinin bir anın içində Dostoyevski olmasına tənqidçi Belinskinin bir cümləsi bəs etmişdi.

Davamı →

Ədəbi tənqidə yanaşma meyarının yeniliyi

Qürbət Mirzəzadənin ilk mətbu yazısını 1987-ci ildə «Bakı» qəzetində oxumuşam. Seyid Hüseynin 100 illik yubileyindən hazırlanan material idi. Onun cümlələrindəki fikir ardıcıllığı, dəqiqlık, səliqə xoşuma gəlmişdi. Qəzetçilikdən bilirdim: yazı dilinin səliqəsi anadangəlmə bir şeydir, o, adi bir məsələ deyil. Qürbətin ilk yazısında bunları hiss etdim.
O zaman Qürbət Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) 4-cü kursunda oxuyurdu. O, ədəbi tənqid qrupunda bu sahəni özü üçün ixtisas seçmişdi. Sonralar Qaradağ rayonunun ümumtəhsil məktəblərində müəllim işləyəndə də mətbuatla təmasını qoruyub saxladı: o, yazmağı sevir və bacarırdı, bu işdən zövq alırdı. 1998-ci ildə AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutuna işə girəndə artıq filologiya elmləri namizədi elmi dərəcəsinə layiq görülmüş, on il pedaqoji stajı var idi.

Davamı →

Semih Gümüşdən tənqid haqda esse

  • Esse
Təkcə yazmaqla kifayətlənməyib yazının arxasındakı bədii həqiqəti araşdıran; öz içinə qapanmaq əvəzinə irəli aparacaq yollar axtaran; haradan gəldiyini təkcə öz mövcudluğunu başa düşmək üçün yox, ədəbiyyatın sirlərini saf-çürük etmək üçün də düşünən; deməli, gələcəklə bağlı planlar quraraq proqnozlar verən mütəxəssis kimi ədəbiyyatımızın necə inkişaf edəcəyəni müəyyənləşdirməyə çalışan; içində qərar tutduğu ədəbi reallıqda başqalarının da olmasından narahatlıq keçirməyən düşüncə tipi ədəbiyyatımızın əsas problemlərindən olmayıb.

Davamı →

Tənqidin tənqidi

  • Esse
Azərbaycan təfəkkür fəzasında tərifi tərif, tənqidi isə tənqid etmək tənqidə layiq sayılır. Azərbaycan kulturasında onilliklərdir ki, tərif – yaltaqlıq, qorxaqlıq, geridə qalmışlıq və mühafizəkarlıq; tənqid – ağıllılıq, cəsarət, novatorluq, mütərəqqilik kimi qəbul edilir. “Tənqidçi” olmaqlıq tərifəlayiq sayıldığı halda, dilimizdə “tərifçi” sözünün özü belə yaranmamışdır. Bu halın özü tənqidə, yoxsa tərifəlayiqdir? Tarixin dayanmadan dönən təkərini – çərxi-fələyi döndürən insani güc tənqid, hətta hegelçi inkar hesab edilirsə, deməli, istənilən tənqid və yaxud inkar indini keçmişləşdirir, gələcəyə əbəlik (mamaçalıq) edir.

Davamı →

XXI əsrin ədəbi tənqidi - düşüncə zamanı

Müstəqillik illərində hər sahədə olduğu kimi, incəsənət sahəsində də aparıcı olan demokratik düşüncə belə bir fikri aktuallaşdırdı ki, müəllif həmişə azaddır, yaradıcı potensialını hansı şəkildə reallaşdıracağı yalnız onun öz işidir. Belə olduğu halda, istənilən tənqidi fikir öz təsir qüvvəsini itirir. Müstəqillik illərində ədəbi tənqid Sovet dövründəki bədii yaradıcılığı arxasınca aparan lokomotiv, ona yol göstərən mayak statusunu itirdi. Zamanla ədəbi tənqidin lazımlılığı məsələsi sorğulandı. Bu gün obyektivliklə subyektivliyi, elmiliklə bədiiliyi daha çox özündə birləşdirmək imkanına malik esseistika daha populyar, daha tələbolunandır. Yəqin, bunun nəticəsidir ki, əsrimizin əvvəllərində aktiv fəaliyyəti ilə seçilən bəzi tənqidçilər yavaş-yavaş tənqid səhnəsindən çəkildilər; kimi esseistikaya meyilləndi, kimisi daha çox ədəbiyyat tarixini araşdırmağa üz tutdu.

Davamı →

Tənqid trendi

  • Esse
Bu gün “trend” sözünün ictimai fəaliyyətin müxtəlif sahələrinə aid edilməsi təbii hal kimi qarşılanır. Trend və meyllərin moda, siyasət, texnologiya, marketinq, internet şəbəkəsi, elm və s. kimi insan həyatı və aktivliyinin fərqli sferalarında təzahür tapması və bu haqqda danışılması, yazılması həm də proseslərə münasibət kimi anlaşıla bilər.
Zaman-zaman meydana gələn bir çox trendlər qarşısında cəmiyyətin reaksiyası heç də birmənalı olmamış, özlüyündə fərqli yanaşmaları əks etdirmişdir.

Davamı →

Tənqidçi Şəxsiyyəti Qulu Xəlilov

Sənətdə, ədəbiyyatda, elm sahəsində istedadlar çoxdur. Allah Azərbaycandan maddi sərvətləri əsirgəmədiyi kimi, mənəvi sərvətlərin əsası olan istedad payını da əsirgəməmişdir. Ancaq istedadın çoxluğu bir xalqın böyüklüyü üçün müəyyən meyar olsa da, həlledici meyar sayıla bilməz. Bu istedad şəxsiyyət formulu ilə birləşəndə böyüklüyün meyarına çevrilir. Görkəmli tənqidçi, ədəbiyyatşünas, professor Qulu Xəlilov sözün əsl mənasında şəxsiyyət idi. Təbii ki, onun bir şəxsiyyət kimi formalaşması birdən-birə baş verməmişdir. İlk növbədə, onun xalqsevərliyi, öz xalqının tarixdə yetirdiyi görkəmli şəxsiyyətlərə, Azərbaycan ədəbiyyatına, onun əsrlər boyu yetirdiyi böyük sənətkarlara məhəbbəti əsas rol oynamışdır.

Davamı →